Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari - Основы культурологии - Рефераты

Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari Reja: 1. Shaxs haqida tushuncha. 2. Shaxs rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar. 3. Inson kamoloti va shaxsning rivojlanishida muhitning roli. 4. Insonning kamol topishida tarbiyaning roli.

1. Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. O’sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya ob'yekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli o’zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o’zgarishlarni o’z boshidan kechiradi. Insonda bo’ladigan jismoniy o’zgarishlarga – bo’yinning o’sishi, vaznining og’irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a'zolari va asab tizimining o’zgarib borishi kiradi. Ruhiy o’zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo’ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo’lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta'sir kuchi hamisha bir xil bo’lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to’g’ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko’rish lozim. Pedagogikada "shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o’laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo’lishi, munosabat o’rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda o’z o’rnini topa olishi, uning Vatan, xalqningt ravnaqi yo’lida og’ishsmay, e'tiqod bilan xizmat qilish, imonli bo’lishi, insonni shaxs darajasiga ko’taradi. Bunday sifatlarning ro’yobga chiqishi tarbiyaga bog’liq bo’ladi. Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fe'l-atvori va shakllanishiga qanday omillar ta'sir etadi? Bola tarbiyasiga, uning shakllanishiga, biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta'sir etadi. Bu muammo pedagogikada azaldan munozaraga sabab bo’lib kelayotgan masala hisoblanadi. Bu masalani talqin qilishda bir-biriga qarama-qarshi ikkita nuqtai nazar vujudga keldi. Birinchi yo’nalish biologik yo’nalish hisoblanib, uning vakillari Aristotel, Platonlarning fikricha, taqdir-tole har kimning hayotdagi o’rnini, mavqeini avvaldan belgilab bergan degan fikrni himoya qiladi.

XVI asr falsafasida preformizm oqimi vujudga kelib, ularning fikricha, odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo’lajak shaxsiga xos barcha xususiyatlarga ega bo’ladi, deydilar. Preformistlar naslning shaxs rivojiga katta e'tibor qaratib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini mutlaqo inkor etadilar. Bioxerfizm oqimi XX asrda keng tarqalib, unda ong va aqliy qobiliyat nasliy ekanligi ta'kidlanadi. Bu g’oyani amerikalik olim E. Torandayk asos soladi, uni amerikalik pedagoglar D.D'yui va A. Komboslar yoqlab chiqadilar. Ammo psixologiya va pedagogika keyingi yillardagi inson tarbiyasiga, kamolotiga oid ilmiy ma'lumotlari insonning shaxs sifatida rivojlanishi, taraqqiy etishi, kamolga yetishi murakkab jarayon ekanligini ta'kidlab, uning shaxs bo’lib kamolga yetishishida nasl (biologik omil) bilan birgalikda ijtimoiy muhitning o’rni alohida ekanldigini ta'kidlaydilar. Shunga ko’ra, insonni shaxs sifatida shakllanishi uchun tabiiy kuch va imkoniyatlar mavjud. Biroq, bu insondagi layoqat kurtaklari bo’lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak deb ta'kidlaydilar. O’rta Osiyo mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy inson kamolotida ta'lim-tarbiyaning muhimligini ta'kidlab, "munosib inson" bo’lish uchun odamda ikki imkoniyat: ta'lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Ta'lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi. Tarbiya esa, kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni amaliy faoliyatini yaratishga olib boradigan yo’ldir. Shunday ekan, inson kamolotiga ta'sir etadigan omillarning birortasini ham inkor etmagan holda ularni alohida-alohida ko’rib chiqaylik. 2. Bola shaxsining rivojlanishiga irsiyat, muhit va tarbiya kabi omillar ta'sir etadi. Bola shaxsining rifojlanishiga naslning ta'siri deganda, ota-onalarga o’xshashlikni ifodalovchi biologik belgilarning takrorlanishini tushunmoq kerak. Har bir bola ota-onasidan meros shaklida ba'zi biologik sifatlarga (tananing tuzilishi, sochining, ko’zining, terisining rangi, bo’yi-basti va boshqalar) ega bo’lgan holda dunyoga keladi. Bular jismoniy xususiyatlardir. Oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tug’ma o’tadi. Bu fiziologik xususiyatdir. Bola nutqini egallash uchun nutq sharoitida mehnat qilish uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmoq uchun aqliy faoliyat sharoitida yashamog’i kerak.

Ana o’shanda bolaning nimaga, qanday sohaga layoqati borligi namoyon bo’ladi. Fiziologiya va psixologiya fanining kusatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil qobiliyatning ro’yobga chiqishi va rivojlanishiga ta'sir etadigan potensial imkoniyatlar, ya'ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug’iladi. Tug’ma layoqat o’z holicha rivojlana olmaydi, go’yo u "mudroq" holatda bo’lib, uning uyg’onishi – rivojlanishi qulay muhit kerak. Agar bola o’z layoqatiga mos sharoitda o’sib, zarur faoliyat bilan shug’ullansa, layoqat erta ko’rinib rivojlanishi, aks holda yo’q bo’lib ketishi mumkin. Shuning uchun pedagogik layoqatning namoyon bo’lishi va qobiliyat sifatida rivojlanishi to’la-to’kis hayot sharoitiga va tarbiyaga bog’liq. 3. Inson kamolotiga ta'sir etadigan omillardan biri tashqi muhitdir. Muhit deganda kishiga tabiiy ta'sir etadigan tashqi voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti kiradi. Tabiiy muhit bu insonni hayot tarziga va mehnat faoliyatiga ta'sir etadi (masalan, tropik muhit - uzoq shimol). Oila muhiti . Xalqimizda "Qush uyasida ko’rganini qiladi" degan naql bekorga aytilmagan. Oilaning hayot tarzi undagi bola tarbiyasiga ijobiy ta'sir etadigan tarbiyaviy muhit uning kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bola kamolotida ijtimoiy muhit ham muhimdir. Chunki ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar kishiga alohida ta'sir qiladi… Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta'siri turli tarixiy davrda turlicha bo’ladi, turli sotsial guruhlarga turlicha ta'sir etadi. Shuning uchun muhit inson taqdirini belgilab beradigan omil deb hisoblanmaydi. Ammo uning ta'siri ham rad etilmaydi. 4. Inson kamolotiga ta'sir etuvchi omillardan biri tarbiyadir. Tarbiyaning xususiyati shundaki, u aniq maqsadni ko’zlab, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirish yo’lida tarbiyachi raxhbarligida muntazam amalga oshiriladi. Ammo tarbiya ta'sirining kuchi va uning natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi. Bola layoqatini rivojlantirish va

qobiliyatga aylantirish va hayotga mos holda o’stirish uchun mehnatsevarlik va ishchanlik kerak. Mehnatsevarlik va ishchanlik esa maxsus uyushtirilgan tarbiya orqali amalga oshiriladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiiklarni o’zgartirib, shaxsni kamolga yetkazish mumkin (ko’rlar, karlar, gunglar). Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta'siri ham yo’qotiladi. To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Shu tufayli u shaxsning kamolga yetishini tezlashtiruvchi rol o’ynaydi. Xulosa, inson faqat faoliyatda rivojlanadi. Bola yoshligidan boshlab kattalar yordamida tashqi muhit bilan turli xil aloqada bo’ladi va bu aloqada faoliyat amalga oshiriladi. Bularning barchasi rivojlanish uchun manba hisoblanadi. Umuman, pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirilgan har qanday faoliyat bola shaxsining aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy va irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Shunday qilib, inson taraqqiyotining ilmiy konsepsiyasi inson kamolotiga ta'sir etadigan omillarni tahlil etib, inson kamoloti va uning shaxsini shakllantirish yagona va bir butun jarayon ekanligini ta'kidlaydi. Bu jarayonda insonning faolligiga katta o’rin beriladi. U faolligi bilan o’z shaxsini shakllantiradi. Tarbiyachi tomonidan qo’yilgan maqsad aniq bo’lsa va bu maqsadga erishish uchun astoydil harakat qilinsa, kutilgan natijaga erishiladi.

Adabiyotlar: 1. I.Karimov. “ Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. 1997 yil. 2. “Ta‘lim to‘g‘risida” gi Qonun. “ Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. 1997 yil. 3.“Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”.“Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent. 1997 yil. 4. Sh. Qurbonov, E.Seytxalilov. “ Kadaralar tayyorlash Milliy modeli; XXI asrni ko‘zlab. “Xalq ta‘limi” jurnali. 1998 yil 4-son 21-29 betlar. 5. Ibragimov X., Abdullayeva Sh. Pedagogika nazariyasi. – T. Fan va texnologiya nashriyoti, 2008.

Похожие

Estetikaning asosiy tushunchalari

Yangi davr estetikasidagi asosiy oqimlar va yo`nalishlar

Obodlik ko‘ngildan boshlanadi

Islohot – inson manfaatlari uchun

Bilim inson ma’naviy kamolotiga omili