logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Основы культурологии
  4. Ma'naviyat va inson faoliyati

Ma'naviyat va inson faoliyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.8642578125 KB
Скачать
Ma&#39;naviyat va inson faoliyati Ma&#39;naviyat jamiyat hayoti va inson faoliyatining barcha sohalarida namoyon bo&#39;ladi. «Ma&#39;naviyat» so&#39;zining qan- chalik ko&#39;p qirrali va purma&#39;no ekanligi to&#39;g&#39;risida Islom Karimov shunday yozadi: «Er, oila, ota-ona, bolalar, qarin-dosh- urug&#39;lar, qo<ni-qo< similar, xalq, mustaqil davlatimiz-ga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkin-lik - ma&#39;naviyatning ana shunday ma&#39;nosi keng». Ma&#39;naviyat ishlab chiqarish madaniyatida va me&#39;mor-chilik-qurihshda ham namoyon bo&#39;ladi. Ishlab chiqari-layotgan har bir mahsulot toza, sof, insonni o&#39;ziga tortadigan, inson sog&#39;lig&#39;iga zarar keltirmaydigan bo&#39;lishi kerak. Me&#39;morchihk- qurilish obyektlari esa insonga estetik zavq beradigan, uni hayratlantiradigan, hayotga muhabbat uyg&#39;otadigan va ilhomlantiradigan bo&#39;lmasa odamlar u yerga bormaydilar. Odamlar yurtimizning buyuk me&#39;morchilik in-shootlarini dunyoning turli burchaklaridan kelib ko&#39;rib ketishlarining siri ham ana shundadir. Iymon, diyonat, fidoyilik, vijdonlilik, mehr-shafqat, pokhk va halolhk singari fazilatlar shaxs ma&#39;naviyatining eng muhim botiniy belgilaridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishilar, ayniqsa, yoshlar o&#39;rtasida mazkur fazilatlarning ahamiyati ortadi. Ajdodlarimiz insonning botiniy va zohiriy olamini poklashga, ma&#39;naviy dunyosini boyitishga katta e&#39;tibor berganlar. Tasawuf ta&#39;limoti vakillari faoliyati bunga misol bo&#39;la oladi. Gap shundaki, hazrat Muhammad Mustafo alayhissalom vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi ichi-da bo&#39;hnish yuz berdi, ayniqsa, xalifa Usmon zamonida boyhkka raju qo&#39;yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh- urug&#39;lar, yaqin do&#39;st-birodarlarni siylash rasm bo&#39;ldi. Ummaviylar xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish, xazina to&#39;plash avj oldi. Ya&#39;ni diniy mashg&#39;ulotlar, xudo yo&#39;lidagi toat-ibodat o&#39;rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hoi diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qo&#39;ygan e&#39;tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo&#39;ldi. Ularning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo&#39;lib, ikkinchi qismi qanoat va zuhdni («zohid» so&#39;zi «zuhd» so&#39;zidan kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib, saroy ahli va sarvatdorlar (boylar) axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyo-chilik g&#39;oyasini targ&#39;ib etgan, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlanib, surankah toat-ibodat bilan shug&#39;ullangan. Zohidlar uzlat va taqvoni pesha etgan bo&#39;lishlariga qaramay, ishq va irfon (ma&#39;rifat)dan bexabar kishilar edilar. Falsafiy mushohadakorlik, ajzu irodat bilan ma&#39;naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valiylik, karomat -mo&#39;jizalar ko&#39;rsatish zohidlarda yo&#39;q edi. Zohidlarning niyati taqvo yo&#39;li bilan oxirat ma&#39;rifatini qozonish, Qur&#39;onda va&#39;da qilingan jannatning huzur-halovatiga yetishish edi. So&#39;fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tamaning bir ko&#39;rinishidir. Shaxs ma&#39;naviyatining zohiriy (tashqi) alomatlariga quyidagi holatlarni kiritish mumkin. Bular orasta va pokiza kiyinish, o&#39;zini o&#39;zgalardan ustun qo&#39;yishga, manmanlikka bormaslik, kamtarlik, ota-ona, aka-uka, ustoz, qariyalar, qarindosh- urag&#39;, qo&#39;ni-qo&#39;shni do&#39;st-u birodarlarga hurmat bajo keltirish, ig&#39;vo va fitnalardan uzoq yurish, o&#39;zaro muomalada oddiylik va soddalikdir. Quyida ulardan ba&#39;zilariga qisqacha to&#39;xtalib o&#39;tamiz: Orasta va pokiza kiyinish. Inson uchun yuzi uning axloqi va qalbidagi niyatini aks ettiruvchi ko&#39;zgudir. Unda har xil buyukliklar bilan birga, tubanliklar ham ko&#39;rinishi mum-kin. Beruniyning ta&#39;kidicha: «Ko&#39;rinishda go&#39;zallik va xush- bichimlik ham insonlar nazdida mahbub sanaladi. Insonlar o&#39;zlari uchrashadigan shaxslarda shunday holat - xushro&#39;ylik va xushbichimlikni ko&#39;rishni istaydi. Hatto boshqa mam-lakatlarga elchi sifatida odam yuborilmoqchi bo&#39;lsa, xushro&#39;y va xushbichimlarni va ismlari yaxshi bo&#39;lgan kishilarni yu-borish talab qilingan». Bu dono so&#39;zlar bugungi kunda ham davlatimiz tashqi siyosatida muhim ahamiyatga ega, deb bilamiz. Kamtarlik (tavoze) - o&#39;zini o&#39;zgalardan kam ko&#39;rmaslik hamda boshqalarni izzat-u hurmat qilmoqlikdir. Bu xis-latning davlatmand va mansabdor kishilarda bo&#39;lmog&#39;i go&#39;zal fazilatdir. Hadisi sharifda: «Kimki tavoze qilsa, Alloh taolo uning martabasini ulug&#39; qilur», - deyiladi. O&#39;zbek xalqi milliy qadriyatlarida, urf-odatlarida kam tarlik ulug&#39;lanib, takabburlik, manmanlik, firibgarlik, maqtanchoqlik keskin qoralanadi. «Kamtar bo&#39;lding -gavhar bo&#39;lding», «Kamtar bo&#39;lsang, osh ko&#39;p, manman bo&#39;lsang, tosh ko&#39;p», «Kamtarhkning kamoli bor», «Kam-targa kamol, manmanga zavol» degan o&#39;git-u maqollarda kamtarhkning fazilatlari aytib o&#39;tilgan. Albatta, bu fazilatlarni inson dastlab oilasida o&#39;rganadi, so&#39;ngra esa maktabdan. Shu sababli Fitrat: «Hayot yo&#39;lidagi birinchi masala maktab masalasidir», - deb bejiz ta&#39;kidlamagan edi. Hurmatni bajo keltirish. Ota-ona, aka-uka, ustoz, qariyalar, qarindosh-urug&#39;, qo&#39;ni-qo&#39;shni, do&#39;st-u birodar-larga hurmatni bajo keltirish yoxud haqlarini ado etishda, eng avvalo, Alloh taolo ato etgan ne&#39;matlarga shukrona aytish lozimdir. Undan so&#39;ng, ustoz, ota-ona, qarindoshlar, yetimlar, miskinlar, musofirlar va qo&#39;shnilar haqini ado etmoqlik har bir inson zimmasidagi burchdir. Ota-ona haqini ado etmoq xususida Hadisi sharifda: «Ota-onasi rozi bo&#39;lgan kimsadan men ham roziman», - deb aytilgan. Onaning o&#39;z bolasidan xushnudhgi otaning duosidan ortiqroq natija beradi. «Ota-onasining xizmatini qilgan va ularning ko&#39;rsatgan mehr-u shafqatlari haqini ado etgan mo&#39;min-musulmonlar jannatga kirarlar». Ig&#39;vo - oraga nizo, nifoq solishga, ittifoqni buzishga, buzg&#39;unchilikka qaratilgan xatti-harakat, yolg&#39;on-yashiq, uydirma, bo&#39;hton va shu kabilardir. G&#39;iybat deb bir kishi-ning kamchilik va qusurini orqasidan so&#39;ylamakka aytilur. Ig&#39;vo, g&#39;iybat soyasida ikki inson - musulmon orasiga dushmandlik tushadi, - deydi Abdulla Avloniy. Fitnalardan uzoq yurish. Fitna - g&#39;arazli maqsadga erishish yo&#39;lida birovni qoralash uchun yashirin til birik-tirish yo&#39;li bilan biror shaxs yoki tashkilotga qarshi qilingan harakat. O&#39;zaro muomalada oddiylik. Oddiylik - axloqiy barkamollikning bosh sharti. Oddiylik eng olijanob fazilat hamdir. Tabiatni sevish. Tabiatdan to&#39;g&#39;ri foydalana bilishni tar-biyalash ekologik tarbiya va madaniyatning asosi bo&#39;lib, kishilarda tabiat oldida mas&#39;uliyatni anglash malakasini hosil qiladi. Ekologik tarbiya kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya berib, ularda bu sohada muayyan malaka hosil qilish; ekologik o&#39;zgarishlarni oldindan ko&#39;ra bilishni tarbiyalash; ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash; kishilarni tabiat «in&#39;omlari»dan to&#39;g&#39;ri foydalanish rahida tarbiyalash kabi masalalarni o&#39;z ichiga oladi. Aqli teranlik - aql mohiyati jihatidan yagona bo&#39;lsa-da, odamlarning aqliy darajalari har xil. Barcha insonlar aqlga egahklari bilan bir xildirlar, lekin aqliy darajalari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Yer yuzida qancha odam bo&#39;lsa, hammasi aqllilik darajalari jihatidan, millionlarning biricha bo&#39;lsa-da, farqlanadi. Ularni ahlulloh, avliyo, ahli hoi, ahli botin, arbobi tariqat, darvesh, qalandar, faqir degan nomlar bilan tilga oladilar. Ammo bu toifaga nisbatan «so&#39;fiy» nomi ko&#39;proq qo&#39;llanilgan, holbuki botiniy kishilar, ya&#39;ni so&#39;fiylar uchun na dunyodan, na oxiratdan tama bo&#39;lmasligi kerak. Mashhur so&#39;fiy, o&#39;zining chuqur botiniy dunyosiga ega bo&#39;lgan ayol Robia al-Advi-ya (714-801) Tangriga munojotlarida nola qilib aytar ekan: «Ey, Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannating tamasida toat qiladigan bo&#39;lsam, jannatingdan benasib et, agar do&#39;zaxingdan qo&#39;rqib ibodat qiladigan bo&#39;lsam, meni do&#39;zax o&#39;tida kuydir, ming-ming roziman! Ammo agar Sening ja-molingni deb tunlarni bedor o&#39;tkazar ekanman, yolboraman, meni jamolingdan mahram etma!» So&#39;fiylar fikricha, Tangri taologa quraq, ko&#39;r-ko&#39;rona mutelikning hojati yo&#39;q. Xudo g&#39;azabidan qo&#39;rqibgina amri ma&#39;rafni bajarish sadoqat belgisi emas, balki riyodir. Shu-ning uchun so&#39;fiylar Allohni jon-dildan sevish, uning zoti va sifatlarini tanish va bilish, ko&#39;ngilni nafs-u hirs g&#39;uboridan poklab, botiniy musaffo bir holatda Iloh vasliga yetishish va bundan lazzatlanish g&#39;oyasini keng targ&#39;ib qildilar. Shaxs ma&#39;naviyatining botiniy alomatlari qalb tozaligi, halollik, samimiylik, mehr-shafqat, hayo, oqko&#39;ngillik, adolatparvarlik, iymon, diyonat, taqvo, or-nomus kabi axloqiy tushunchalarni qamrab oladi. Quyida ularning har biriga qisqacha to&#39;xtab o&#39;tamiz. Qalb tozaligi. Qalb yurak, dil ma&#39;nolarini bildiradi. Kishining rahiy yoki ma&#39;naviy dunyosi, ichki his- tuyg&#39;ulari markazi ramzidir. Halollik. Vijdon bilan insof yuzasidan ish tutish, to&#39;g&#39;rilik, soflik, vafodorhk. Halollik har qanday martabani bezaydi. Halollik, to&#39;g&#39;rilik - katta baxt. O&#39;z halolligini namoyish etish ko&#39;proq xushxulq odamga yarashadi. «Yuksak ma&#39;naviyat - yengilmas kuch» kitobida aytilganidek: «Muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk muta-fakkir ajdodlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga, mardlik, saxovat, kamtarlikka chaqiradi, lekin, shu bilan birga, hayotda bu kabi da&#39;vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko&#39;pincha turli qiyinchiliklar, hatto azob-u uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas». Harom, haromxo&#39;rlik kabi illatlarga misollar juda ko&#39;pdir. Samimiylik. Sidqidillik, chin qalbdan, yurakdan, dildan chiqqan. Samimiylik haqiqatning joni va halol odamning peshonasiga yozilgan belgisidir (D. Didro). Samimiylik-og&#39;ir va juda nozik masala, u aql va chuqur ma&#39;naviy odobni talab etadi (V. V. Veresayev). Samimiylik sofdillikdir. Bu fazilat kamdan-kam odamda bor. Mehr-shafqat. Mehr insonning o&#39;z tug&#39;ishganlariga, yaqin kishilarga va umuman odamga bo&#39;lgan samimiy muhabbati, shafqati, rahmdilligi; shafqat - biror kimsaga achinish, ayash, rahmdillik, mehribonlik kabi ma&#39;nolarni bildiradi. Mehr- muruvvatli, shafqatli ma&#39;nolaridan tashqari, ba&#39;zan egizak, qo&#39;shaloq holda ishlatilib, yetim-yesirlarga, nogironlar, qarovsiz qolgan qariyalar, g&#39;ariblarga, muhtoj-larga nisbatan moddiy va ma&#39;naviy yordam berishdir. «Hadis namunalari»da bitilgan shunday so&#39;zlarga e&#39;tibor bering: Odamlarga yaxshilik qilish va qarindoshlar bilan yaqin aloqada bo&#39;lib hol-ahvol so&#39;rashib turish bu savobi tez tegadigan xayrli ishlardandir. Zulm va qarindoshlardan uzilib ketishlik esa jazosi tez bilinadigan yomon ishlardandir. Ba&#39;zida mehr-muruwat (odamgarchilik) kishining o&#39;zi, urag&#39;-aymog&#39;i, yaqinlari, shogirdlari, do&#39;stlari va hatto bego-nalar ahvohga achinish, yordam ko&#39;rsatish kabi ma&#39;nolarda ishlatiladi. Mardlik (futuwat) esa undan ham ustun bo&#39;lib, o&#39;zidan tashqari, ya&#39;ni jamoa, el orasida o&#39;zining odamgar-chihgi bilan tanilgan kishilarga nisbatan aytiladi. Muruwath, mard kishi barcha ishni o&#39;z manfaati nuq-tayi nazaridan emas, balki adolat yuzasidan hal qiladi. Mardlik. Mardlik (futuwat) undan ham ustun bo&#39;lib, o&#39;zidan tashqari, ya&#39;ni jamoa, el orasida o&#39;zining odam-garchiligi bilan tanilgan kishilarga nisbatan aytiladi. Shu sababli Islom Karimov: «... mehr-oqibat, muravvat, or-nomus, sharm- hayo kabi fazilatlar xalqimizni ko&#39;p jihatdan ajratib turadi», deb alohida ta&#39;kidlaydi. Muruvvatli, mard rishi o&#39;ziniki ekanligiga hech kim shubha qilmaydigan narsadan boshqasiga egalik qilmaydi. Barcha ishni o&#39;z manfaati nuqtayi nazaridan emas, balki adolat yuzasidan hal qiladi. Hayo - uyatchanlik. «Bir ketgan uyat qaytib kelmay-di», «Dilda dog&#39; ko&#39;tarib yurgandan ko&#39;ra betning qizarga-ni afzal», deydi xalqimiz. Lekin tilimizda hayosiz deyilganda uyatsiz ish qilganda xijolat chekmaydigan, adabsiz kimsa tushuniladi. Oqko&#39;ngillik - oqko&#39;ngil odam ko&#39;ngli toza, aldamchi-lik, mug&#39;ombirlikni bilmaydigan insondir. «Inson chehrasi hamisha uning ichki olamini aks ettiradi, shu sababli fikr yuzda aks etmaydi, deb o&#39;ylash xatodir» (A. Shopengauer). Adolatparvarlik - adolat (arabcha - odillik, to&#39;g&#39;rilik) -ma&#39;naviy barkamollikka erishishning asosiy fazilatlaridan biri bo&#39;lib, axloq va huquqning me&#39;yoriy kategoriyasidir. Bu kategoriyada mavjud muayyan voqelik inson mohiyati va huquqiga mos yoki mos emas (adolatsizlik), deb talqin qilinadi. Abdulla Avloniy adolatga shunday ta&#39;rif beradi: «Adolat deb boshqalarning mol va nomusini rioya qilmakni aytilur. Adolatli va marhamatli kishilar o&#39;ziga loyiq ko&#39;r-magan bir ishni o&#39;zgalarga ravo ko&#39;rmas. Kishi adolat va insoniyat vazifasini yolg&#39;uz o&#39;zi buzuq ishlardan saqlanmak ila ado qilolmas, balki o&#39;zi ila barobar jinsdoshlarini xato va fanoliklardan tuzatmak va yaxshi yo&#39;lga sa&#39;y qilmak ila ado qila bilur. Adolatni rioya qilgan kishilar hech bir kishiga jabr-zulmni xohlamas va jonli narsalarga bekorga ozor bermas. Aql va shariatga muvofiq ravishda harakat qilur. Jabr-u zulm ila boshqalarning diliga ozor bergan kishilarning yoqalari jazo qo&#39;lidan qutula olmas. Zero, janobi haqning adolati zohmlarning jazo va sazosini bermakda». Shuni ham ta&#39;kidlash joizki, ma&#39;rifatli jamiyat ma&#39;rifatli shaxslardan tarkib topadi. Bunday jamiyat shukuhli va fayzli bo&#39;ladi. Odam bolasiga nomunosib turli illatlar, yuzaga kelgan rahiy aziyatlar barham topadi. Xalqimizning rahiga jarohat yetkazgan totalitar tuzum g&#39;ayriaxloqiy siyosatining asoratini keskin tugatish musta-qillikning ilk kunlaridanoq hayotiy zarariyatga aylandi. Shuning uchun ham Prezident Islom Karimov: «Biz shun- chaki demokratik davlat emas, balki adolatparvar demokratik davlat qurishga intilyapmiz. Adolatga intilish -xalqimiz ma&#39;naviy-rahiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat. Ado-latparvarlik g&#39;oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko&#39;maklashuv mexanizmida o&#39;z aksini topishi kerak», deya ta&#39;kidlagan edi. Iymon - arabcha so&#39;z bo&#39;lib, lug&#39;aviy ma&#39;nosi ishonch-dir. Shariatda esa janob Payg&#39;ambarimiz Muhammad alay-hissalomga Alloh taolo tarafidan yuborilgan barcha xabar-larga til bilan iqror etib, dil bilan tasdiqlashga iymon deyiladi, ya&#39;ni Qur&#39;oni karim va hadisi shariflar orqali Alloh to&#39;g&#39;risida, jannat va do&#39;zax, qiyomat kabi g&#39;oyibiy narsalar haqida berilgan xabarlar ishonch - iymondir. Iymon barcha dinlarning ustuni sanaladi. Jumladan, zardushtiylik iymoni 3 tayanchga: 1) niyat - fikrning sofli-giga; 2) so&#39;zning sobitligiga; 3) amallarning insoniyligiga suyanadi. Iymonli kishi o&#39;g&#39;rilik va talonchilikdan, o&#39;zga-larning mol- mulkiga ko&#39;z olaytirishdan, birovning haqiga xiyonat qilishdan, o&#39;zligiga, ya&#39;ni iymonga xilof, zid ish qihshdan o&#39;zini tiya biladigan komil insondir. Hozirgi paytda iymonli odamni qisqacha shunday tavsif-lash mumkin: e&#39;tiqodli, o&#39;zining aniq maslagiga ega, taqvo-dor, hamiyath, oriyatli, or-nomusli, sharm-hayoli, vijdonli, andishah, insofli va shu kabi fazilatlar sohibidir. Diyonat - (arabcha - ishonmoq) halollik, sofdillik, nomus, vijdon kabi ma&#39;nolarni ifodalaydigan axloq katego-riyasi. Diyonat - vijdonlilik, insof ma&#39;nolarini bildiradi. Islom dinida yuqoridagi ma&#39;nolardan tashqari, taqvodor, xudojo&#39;y, dinning barcha aqidalarini bekam-u ko&#39;st bajara-digan mo&#39;minlarga nisbatan ham qo&#39;llaniladi. Diyonat, shuningdek, diniy qomm-qoidalarga qattiq rioya etish, dindorlik, taqvodorlik ma&#39;nolarini ham bildiradi. Rahm-shafqatlilik - biror kishiga yoki jonivorga ko&#39;rsatilgan mehribonchilik va marhamatdir. Kimki boshqalarga rahm-shafqat qilmasa, uning o&#39;ziga ham hech kirn rahm-u shafqat qilmaydi. Halollik haqida bitilgan hikmatlarning birida shunday deyiladi: «Kimda-kim halol yo&#39;l bilan badavlatlikka intilsa, u o&#39;zi uchun ham, jamiyat uchun ham foydali odamdir». Taqvo - iymonning bosh mezonlaridan biri bo&#39;lib, u noto&#39;g&#39;ri ishga qo&#39;l urishda Allohdan qo&#39;rqish, yomon ishlardan saqlanishdir. Taqvo - mustahkam diniy e&#39;tiqod, xudojo&#39;ylik, dindorlik; harom-harishdan o&#39;zini saqlash, tiyish kabi ma&#39;nolarni ham bildiradi. Allohdan qo&#39;rquvchi banda oilada, jamiyatda halol yashaydi, haromga qo&#39;l urmaydi, oxiratda javob berishini o&#39;ylab, birovning haqiga xiyonat qilmaydi, to&#39;g&#39;ri bo&#39;ladi, poraxo&#39;rlik qilmaydi, qasamxo&#39;r bo&#39;lmaydi, birovni aldamaydi, yolg&#39;on gapirmaydi, kishi-larga, Vatanga xiyonat qilmaydi va hokazo. Or-nomus - iymonh bo&#39;lishning belgilaridan biri sanala-di. Or qilish o&#39;ziga nomunosib yoki ep ko&#39;rilmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish tuyg&#39;usi, uyat, nomus; obro&#39;, faxr ma&#39;nolarini bildiradi. Or yana biror narsadan hazar qilishni ham bildiradi. Oriyat esa, or-nomusdan tashqari, izzat-nafs, qadr tuyg&#39;usidir. Odatda, oriyatli odamlar o&#39;zlari va oilalarining, tug&#39;ishganlarining izzat-nafsi, qadri, hurmatini yuksak tutib, boshqalar tomonidan toptalishi, haqorat qilinishi, hurmatsizlanishiga befarq qarab turmaydi. Nomus - kishining o&#39;z obro&#39;sini ulug&#39;lash va ardoqlash his-tuyg&#39;usi, oriyat, diyonat, vijdon; xijolat tortish his-tuyg&#39;usi, uyat-andisha, sharm, hayo, or; qiz pokligi, iffat, qizlik kabi ma&#39;nolarda ishlatiladi. Nomus - bu iffat, bokirahk ma&#39;nolaridan tashqari, kishining oila va ajdodlari sha&#39;niga dog&#39; tushurmaslik ma&#39;nolarini ham ifoda etadi. Tariximizga bir nazar solsak, ota-bobolarimiz, xalqimiz qadimdan or-nomusli, oriyatli bo&#39;lib kelgan. Shu boisdan ham o&#39;z yurti, tuprog&#39;i, onalari, farzandlarining bosqinchilar tomonidan toptalishiga yo&#39;l qo&#39;ymagan, buni o&#39;zlariga or deb bilgan. Or-nomuslilik mohiyatida vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg&#39;ularini sezish mumkin. Abdulxoliq G&#39;ijduvoniy insonning o&#39;z ichki dunyosini tozalashi bilan bog&#39;liq psixologik jarayonni 3 bosqichga bo&#39;ladi: 1. Inson ichki dunyosidagi barcha noma&#39;qul xatti-harakatlarni chuqur anglash. 1. Shu noma&#39;qul harakatlardan xoli bo&#39;lish. 3. Ularni bundan keyin qilmaslikni maqsad etish. Inson hayotda to&#39;g&#39;ri va noto&#39;g&#39;ri harakat qilganini, av- valo, oilada, keyin jamiyatdan va buyuk madaniy- ma&#39;rifiy merosimizdan anglab boradi. Insonning rahi ilohiydir va demak, asosiy maqsad ilohiy olamga borib qo&#39;shilishdir. Buyuk Navoiy ham tuyuq, fard, raboiy va hikoyatlarida kishilardagi insonparvarlik va mehnatsevarlikni ulug&#39;lagan. Shu o&#39;rinda bir hikoyatga murojaat etsak. Unda aytilishicha, Navoiy har kuni bir aravakash yigit xalqning og&#39;irini yengil qilib, loyga botib qolgan aravalarni tortib chiqarishga yor-dam berayotganini ko&#39;rib, unga hurmat bilan salom berib o&#39;tar edi. Yigit shoirning e&#39;tiboridan hayron bo&#39;lib, shu e&#39;tiborga loyiq bo&#39;lish uchun taqvoga beriladi. Ertasi kuni tasbeh o&#39;girib o&#39;tirgan yigit shoirga salom beradi. Navoiy esa, hattoki, yigitning salomiga alik ham olmaydi. Ertasiga ham shu holat takrorlanadi. Shunda u Navoiyning yoniga borib, buning sababini so&#39;raganida, Navoiy shunday deb javob beradi: «Sen ilgarilari kishilarning og&#39;irini yengil qilar-ding, hozirgi holatingda esa xalqqa hech qanday nafing tegmaydi. Ular bergan bir-ikki chaqa pul bilan kun o&#39;tkazasan». Navoiy hurmatining boisini tushungan yigit yana o&#39;z hunarini davom ettiradi. Bu hikoyatda Navoiy insonparvarlik g&#39;oyasini ilgari surgan. Demak, insonparvarlik, vatanparvarlik, tinchlik-sevarhk shaxs ma&#39;naviyatining botiniy belgilaridan ekan. Yangi axloqiy qarashlar insonparvarlik va vatanparvarlik a&#39;moli tevaragida shakllanishi lozim. Bejiz emaski, mam-lakatimizda insonparvarlik umuminsoniy qadriyatlardan biri, vatanparvarlik esa mustaqil O&#39;zbekistonni rivojlantirishning ma&#39;naviy-axloqiy negizlaridan biri sanaladi. Xalqning ongi tubida milliy g&#39;ururi, milliy qadr-qimma-ti bilan bog&#39;liq Vatan tuyg&#39;usi doimo yashirin, mudroq holatda bo&#39;ladi va tashqi xavf tug&#39;ilganda yuzaga chiqib, xalqni Vatan himoyasiga safarbar etadi. Ushbu xislatlarning barchasi, ta&#39;kidlab o&#39;tganimizdek, botiniy alomatlardandir. Shunga erishish kerakki, har bir fuqaro: 1. San &#39; atning obrazli tasvir vositalari mazmunini anglay bilsin , ma &#39; naviy tahdidlarni tushunib yetsin . 2. G &#39; oyasi haqida mustaqil fikrga ega bo &#39; lsin va uni bayon qila olsin , ulardan o &#39; z faoliyatida foydalansin . 3. Asarlardan zavqlana bilsin , ulardan ibrat va ruhiy quvvat olsin va boshqalarga tashviqot qilsin . 4. Mamlakatda ro &#39; y berayotgan o &#39; zgarishlarni chuqur idrok qilish , ularda faol qatnashsin . Bularning barchasi shaxs ma&#39;naviyatining ichki va tashqi alomatlarini shakllantiradi. Inson hayoti va faoliyatida, dunyoqarashida muayyan o&#39;zgarishlar yasaydi. Umuman, ma&#39;naviyat yuqoridagi insoniy fazilatlarning shaxs kamolotidagi o&#39;rnidir. Ma&#39;naviyatning ichki va tash qi alomatlarini shakllantirish turli omillarga: ta&#39;lim-tarbiya jarayoni, oilaviy munosabatlar, ijtimoiy muhit va diniy e&#39;tiqod kabilarga bog&#39;liq. Bu esa ma&#39;naviy barkamol in-sonni tarbiyalash uzoq muddatli jarayon ekanligini ko&#39;rsatadi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, shaxs ma&#39;naviyatining tashqi va ichki alomatlari, ularning qay darajada mu- kammalligi jamiyatga chuqur ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Uni doimo boyitib, yaxshi tomonga yo&#39;llab borish har bir fuqaroning burchidir. Prezident LA. Karimov ta&#39;kidlaganidek: «Chi-nakam insoniy fazilatlarga ega bo&#39;lgan yoki ega bo&#39;lishga intilgan odam demokratiya ne&#39;matlarining oddiy iste&#39;molchisi emas, balki ularning faol yaratuvchisi va himoyachisiga aylanadi. Demokratiya, fuqarolik jamiyati asoslarini amalda barpo etish, inson haq- huquqlari va erkinliklarini ta&#39;minlashi mumkin bo&#39;ladi. Shundagina inson o&#39;z mamlakatining torn ma&#39;nodagi munosib fuqarosi bo&#39;la oladi» Adabiyotlar ro&#39;yxati 1. Qur&#39;oni Karim (Abdulazim Mansur tarjimasi). - Т .: «Cho&#39;lpon», 1992. 2. Imom Buxoriy. Hadis (Jome&#39; as-sahih). - Т .: Qomuslar Bosh tahririyati. 1991- 1997. 3. O&#39;zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т .: «O&#39;zbekiston», 2007. 1. Karimov I. Istiqlol va ma&#39;naviyat. - Т .: «O&#39;zbekiston», 1994. 4. Karimov I. O&#39;zbekistonning o&#39;z istiqlol va taraqqiyot yo&#39;li. 1-jild. -Т.: «O&#39;zbekiston», 1996. 6. Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. - Т .: «O&#39;zbekiston», 1996. 7. Karimov I. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. -Т.: «O&#39;zbekiston», 1996. 8. Karimov I. Yuksak malakali mutaxassislar - taraqqiyot omili. 4- jild. -Т.: «O&#39;zbekiston», 1996. 9. Karimov I . Yuksak ma &#39; naviyatsiz kelajak yo &#39; q . 5-jild. -Т.: «O&#39;zbekiston», 1997.

Похожие

Ma'naviyat shakllanish jarayonlari
Ma'naviyat va ma'rifat bilim olish hamda kasb-hunar egallash-ma'naviy yuksaklik belgisi
Inson qalbiga yo’l
Islohot – inson manfaatlari uchun
Bilim inson ma’naviy kamolotiga omili