Исломнинг илк даври тарихи - Основы культурологии - Рефераты

Исломнинг илк даври тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Исломнинг илк даври тарихи Reja: 1. Қадимги Арабистондаги динлар 2. Макка тарихи ва илк Пайғамбарлик даври 3. Мадинага ҳижрат ва илк теократик давлатнинг пайдо 4. бўлиши

Арабистон ярим оролининг катта қисмида ислом вужудга келгунга қадар кўп худолилик ҳукм сурарди. Арабларнинг энг қадимги динлари жумласига тотемизм, фетишизм, анимизм ва ўтмиш аждодларга сиғинишни киритиш мумкин. Ибн ал-Калбийнинг “Китоб ал- Асном” асарида тилга олинган дастлабки 5 та санамнинг номи (Вадд, Сувоъ, Ёғус, Ёъуқ, Наср) Қуръонда ҳам зикр қилинган (Нуҳ, 22-23). Уларнинг тасвири кўпчиликка маълум эди: Вадд – эркак киши, Сувоъ – аёл киши, Ёғус – шер, Ёъуқ – от ва Наср – бургут қиёфасида ифодаланарди. Қуръонда зикр қилинган энг қадимги санамлар жумласига Манот, Лот ва Узза ҳам киради (Нажм, 19). Жоҳилия арабларининг тасаввурида бу уччала санам ҳам аёл тасвиридаги худолар бўлган. Ибн ал-Калбийнинг айтишича, Манот ҳамма араблар учун муҳтарам ҳисобланган. Геродотнинг кафолат беришича, Лот шимолий арабларнинг бош худоларидан бири бўлган. Тадмур маликаси Зебонинг ўғли Ваҳб ал-Лот (Лот инъоми) деб аталгани шунга ишора. Наботийлар Лотни ўзларининг пойтахти Петранинг “Она худоси” сифатида билганлар. Қурайшийларнинг Каъба ичкарисига ва атрофига қўйилган санамлари орасида энг машҳури Ҳубал эди. У сердолик (қизил ярим қимматбаҳо тош)дан ўнг қўлсиз инсон шаклида ясалган бўлиб, қурайшийлар унга олтин қўл улаганлар. Бу санам олдида 7 камон ўқи турар, одамлар турли масалалар бўйича шу ўқлар ёрдамида фол очардилар. Арабистон ярим оролида яҳудийлик, христианлик, зардуштийлик динларининг тарқалганини кўриш мумкин. Исломдан олдин яриморолнинг кўп ҳудудларида яҳуд жамоалари мавжуд бўлгани ҳақида маълумотлар сақланиб қолган. Яҳудийлар билан бирга Арабистонга яҳудий дини ҳам кириб келди. Ислом вужудга келган пайтда шимолий Арабистондаги кўзга кўринган савдо марказлари – Ясриб, Хайбар, Дедан,

Тайма, Фадак, Думат ал-Жандал, Табук, Эйлат, Води ал-қура аҳолисининг катта қисмини яҳудий жамоалари ташкил қилган. Яҳудий дини каби христиан дини ҳам Арабистонга ташқаридан кириб келди. Яҳудийлар ўзларини “худо ёрлақаган халқ” деб ҳисоблаб, кўпроқ маҳаллий аҳолидан холи яшаган бўлсалар, христианлар аксинча бошқа ерлардаги сингари қадимги Арабистонда ҳам кенг мубашширлик (христиан динини тарқатиш) ишларни олиб бордилар. Қуръон ва ислом арафасидаги жоҳилия шеъриятида христианлар “носоро” (насронийлар) деб аталган. Бу сўз “назарет” номидан олинган бўлиб, Исо Масиҳнинг келиб чиқиш жойига ишора қилади. Одатда, мубашширлар тибб ва мантиқ илмидан хабардор, кишилар қалбига қўл солишга уста бўлганлиги учун кўпгина қабила бошлиқларига таъсир қилганлар, уларнинг христиан динини қабул қилишига ёки бу ишда уларнинг мададига эришганлар. Черков тарихида мубашширларнинг мўжизакор ишлари ҳақида ривоятлар кўп. Улар қийинчиликларга қарамай, бадавийлар билан бирга яшаб, бирга кўчиб юраверардилар. Бундайларни “чодир роҳиблари” деб аталган.“Сийра” китобларида дастлаб христиан, сўнг исломни қабул қилган қулларнинг исмлари учрайди. Масалан: Сафвон ибн Умайянинг қули Настас (Анастас), Суҳайбнинг қули Юҳанно ва бошқалар. Айтишларича, Суҳайбнинг ўзи ҳам асли византиялик бўлган. Христиан дини Макка ва Тоиф шаҳарларига Лахмийлар подшолигининг пойтахти Ҳира орқали ҳам келган. Ҳира маҳаллий аҳолисининг кўпчилиги V-VI асрларда христиан динида эди. Биринчи навбатда Византия ва Эрон империялари чегараларига яқин ерларда истиқомат қилган араб қабилаларига христиан динининг таъсири кучли бўлди. Ахборийлар бундай қабилаларни “ал-араб ал-мутанассара” (христианлашган араблар) деб атаганлар; ғассон, лахм, тағлиб, аййод, таннух, бакр, тайй, тамим шулар жумласидандир. Арабистонга кириб келган “ташқи” динлардан яна бири –

мажусийлик (зардуштийлик)дир. Зардуштийлик коҳинлари муғ деб аталган, буни юнонлар ва руслар маг – маги, араблар эса ал- мажусшаклида қабул қилганлар. ал-Мажус жамоаси Қуръонда мустақил дин сифатида зикр қилинишига қараганда (Ҳаж, 17) жоҳилия арабларида бу ҳақда аниқ тушунча бўлган. Ҳира ва у орқали Эронга савдо ишлари билан борган араб савдогарлари албатта, “мажусийлар” билан мулоқотда бўлардилар. Баъзи даврларда Сосонийлар империяси таркибига кирганлиги ва Эронга географик жиҳатдан яқин бўлганлиги туфайли Баҳрайнда мажусийлар нисбатан кўп бўлган. Археологлар уларга тегишли қабрларни топганлар. Мусулмон аскари Баҳрайнга келганда Сибхат Марзбон деган киши бошлиқ мажусийларнинг бир қисми исломга кирган, бошқалари эса жизья тўлаш эвазига ўз эътиқодларида қолганлар. Макка тарихи ва илк Пайғамбарлик даври Арабистон ярим оролининг Макка, Мадина, Тоиф, Хайбар сингари бир қанча энг муҳим шаҳарларини ўз ичига олган қисмини қадимдан Ҳижоз деб аталган. Милоднинг VI асрига келиб Арабистон ярим оролининг жануби ва шимолида ҳукм суриб келган давлатлар қулагач, мазкур карвон йўлининг қоқ ўртасида жойлашган Макка шаҳри Арабистон шаҳарлари ичида энг йириги ва аҳамиятлиси бўлиб қолди. Антик автор Птолемейнинг “География”сида бу шаҳарнинг исми Макораба” деб берилган. Маккада Қурайш қабиласи ҳукмронликка эришмасдан олдин у ерда Ҳузоа қабиласи яшаган. Макканинг тинч-осойишта ҳаётида бир воқеа юз бердики, у аҳолининг хотирасида ўчмас из қолдирди. У ҳам бўлса Жанубий Арабистонни эгаллаб турган ҳабашларнингМаккага қарши юришидир. Бу ҳақда Қуръонинг “ал-Фил” сурасида зикр қилинган, воқеа содир бўлган йил эса араб адабиётида “ом ал-фил”, яъни “фил йили” деган номни олди. VII асрнинг бошларигача Макка зодагонлари ўз

фаолиятларини асосан шаҳардаги уруғларнинг бирлигини сақлаш, қўшни бадавий қабилалар билан дўстона муносабатда бўлиш ва ниҳоят, Византия ва Эрон можаросида бертарафлик мавқеини эгаллаган ҳолда Макка шаҳри ва унинг савдоси хавфсизлигини таъминлашга қаратдилар. Зеро Макка бойлигининг асосини савдо-сотиқ ташкил қиларди. Макка савдогарлари Арабистон жанубига Ҳиндистондан келтирилган олтин, қалай, қимматбаҳо тошлар, фил суяги, сандал ёғочи, зираворлар, ипак, бўз, пурпур матолар, жез, мис, кумуш идишларни, Шарқий Африкадан келтирилган хушбўй ва муаттар буюмлар, туяқуш пати, қора дарахт ёғочи (абнус), тери ва қулларни, Яман молларидан фимиам, ладан, атир, қимматбаҳо тошлар, Соқотра оролидан алоэ ва шакарқамиш, Баҳрайндан лаъл сингари молларни бошқа жойларга элтардилар. Шимолдан улар буғдой, ун, ёғ, вино ва Финикия ҳунармандларининг маҳсулотларини келтирардилар. Ниҳоят Арабистоннинг ўзидан ёғ, хурмо, жун, момиқ, тери каби маҳсулотлар билан савдо қилинарди. Макка ана шу молларнинг ҳаммасини тушириш ва бошқа ерларга юбориладиган пунктига айланганди. Маккада Шом (Сурия), Византия ва Эрон савдогарлари узоқ муддат истиқомат қилар ва Макка зодагонлари билан яқин муносабатда бўлардилар. Баъзи мутахассисларнинг фикрича, Макка хатто ўзига хос банк марказига айланиб, савдогарлар узоқларга юборилган молларнинг ҳаққини шу ернинг ўзида олишлари мумкин бўлган. Шунингдек, юк тушириш ва ортиш ишлари, мол-мулкни суғурта қилиш ишлари ҳам яхши йўлга қўйилган. Савдо билан бир қаторда Маккада судхўрлик (ар-Рибо) авж олиб кетди. Катта даромад келтирувчи мавсумий Макка карвонларида қатнашиш истаги аҳолининг ўртаҳол ва бечораҳол табақаларини судхўрларга мурожаат қилишга мажбур қиларди. Бой тижоратчилар савдо билан бир вақтда судхўрлик билан ҳам шуғуланардилар. Арабистон ярим оролининг бошқа ерлари каби Макка аҳолисининг ижтимоий таркиби ҳам уруғ-қабилачиликка асосланганди. Эрамизнинг V асридан бошлаб бу ерда яшаган асосий қабила-қурайш қабиласи эди. Макка аҳолиси учта катта

ижтимоий тоифага бўлинарди: 1) асл қурайшийлар (сураҳо); 2) турли ерлардан келганлар (мавали); 3) қуллар (абид). Асл қурайшийлар ўз навбатида икки қисмга ажралгандилар: Каъба атрофида яшайдиган уруғлар (қурайш ал-битаҳ) ва шаҳар атрофида яшайдиган уруғлар (қурайш аз-завоҳир). Қурайш ал-битаҳ аҳолининг энг бой ва шаҳар идорасида асосий ролни ўйнайдиган қисмини ташкил қилар, қурайш аз-завоҳир эса камбағал, ярим кўчманчи тарзда ҳаёт кечирувчи оммадан иборат эди. Макканинг ўзига хос мавқеи туфайли қурайш қабиласи бошқа қабилаларга нисбатан устун турарди. Ҳар йили ҳаж вақтида кўплаб бошқа қабила аъзолари Маккада қолиб кетар, улар қурайш қабиласининг у ёки бу уруғи ҳимоясига ўтардилар. Бундай кишилар мавла (мавали) деб аталардилар. Мавалининг мақоми ҳилф (иттифоқ) ёки живор (қўшничилик) асосида ҳужжатланарди. Мавали ҳам Макканинг эркин кишилари ҳисобланиб, улар савдо ёки бошқа хоҳлаган машғулот билан банд бўлиши мумкин эди. Баъзи мавали катта бойлик ва эътибор қозонганликлари маълум. Макка-Мадина урушлари (622-630) пайтида ўлган ва ярадор бўлганларнинг рўйхатига қараганда шаҳар аҳолисининг нисбатида мавали деярли асл қурайшийлар сони билан баравар бўлган. Макка аҳолисининг тахминан 4/5 қисми асл қурайшийлар ва мавалидан иборат бўлса, қолган 1/5 қисмини қуллар ташкил қиларди. Маккада икки тоифадаги қулларни – Африкадан келган қора танлиларни ҳамда Шом ва Месопотамияда қул бозорларидан сотиб олинган оқ-сариқ танлиларни учратиш мумкин эди. Макка зодагонлари қуллар меҳнатидан хўжаликнинг деярли ҳамма соҳаси – савдо, деҳқончилик, ҳунармандчилик ва уй-рўзғор ишларида фойдаланганлар. Одатда у ёки бу самовий диннинг пайдо бўлиши масаласида сўз юритилганда икки хил – кенг ва тор маънода ёндашилади. Масалан, христиан дини генезисини кенг планда тадқиқ қилишда милод бошида Фаластинда ва умуман Рим империясида кечган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий, диний ва ҳакозо жараёнларни чуқур таҳлил қилиш лозим бўлади. Тор маънода эса

христиан динининг асосчиси Исо Масиҳнинг ҳаёти ва фаолиятини тиклаш талаб қилинади. Айтиш жоизки, иккала маънода ҳам маълумотлар етарли эмас, борлари мавҳум, бир-бирига зид.Ислом дини масаласида аҳвол батамом бошқача, яъни иккала хил ндашув учун ҳам аниқ ва етарли маълумотлар мавжуд. Балки машҳур француз адиби Эрнест Ренан “ислом тарихнинг ёрқин саҳифаларида вужудга келган” деганда шуни кўзда тутгандир. Ислом таълимоти асосчиси Муҳаммад (с.а.в) нинг ҳаёт йўлини Қуръон, ҳадис, ўрта аср тарихий адабиёти асосида тўлиқ тасаввур қилиш мумкин. Ибн Ҳишомнинг “Сийра”си, ат-Табарийнинг “Тарих”и, Ибн Саъднинг “Табоқот”и каби асл манбалардан ташқари жуда кўп миқдорда ҳозирги замон шаклидаги биографик асарлар мавжуд. Аввало Муҳаммад (с.а.в) ҳар бир инсон бошидан кечириши лозим бўлган такомул босқичларини босиб ўтди. У 570 йилда унча бой бўлмаган, аммо Макканинг машҳур уруғига мансуб оилада туғилди.Отаси Абдуллоҳ ёзги Шом сафари пайтида фарзандини кўрмай, онаси эса 6 йил кейин оламдан ўтди. Ёш Муҳаммад икки йил Макканинг йирик арбобларидан ҳисобланган бобоси Абдулмутталиб тарбиясида бўлди. Бобоси вафотидан сўнг 8 ёшидан унга амакиси Абу Толиб ҳомийлик қилди. Ўша давр таомулига кўра бундай ҳомийлик юридик статус (мақом)га эга бўлиб, зарур пайтда у бутун ҳошимийлар хонадонининг ҳимоясини таъминларди. Пайғамбар (с.а.в) пода боқиш билан жуда эрта меҳнат фаолиятини бошлади. Бу камтаринликка ва ҳар қандай меҳнатни қадрлашга ўргатди. Ўспиринлик йилларида “Фижор” урушида амакилари билан бир сафда қатнашиб, тегишли ҳарбий кўникмага эга бўлди. Сўнг қариндошчилик, қабилачиликдан қатъи назар мазлумнинг тарафини олишга қаратилган “Фудул иттифоқи”га аъзо бўлиб сиёсий тажриба орттирди. Хадича онанинг моли билан Шом сафарига бориши ва у билан турмуш қуриши катта

рўзғорни бошқариш маҳоратини берди. Шу пайтдан бошлаб Макканинг кўзга кўринган кишисига айланди ва ваъдага вафодорлиги ва содиқлиги туфайли ҳамма уни Муҳаммад ал-амин деб атай бошлади. 35 ёшида Макка раҳбарлари Каъбани қайта қуриш пайтида чиққан низони ҳикмат билан ҳал қилгани унинг обрўсини оширди. Исломга даъват араблар учун батамом янги, уларга авваллари номаълум бўлган ёки улар ишонмайдиган баъзи тушунчаларни олиб келди. Уларнинг биринчиси ва энг муҳими – “ваҳдоният” - якка худоликнинг янгича талқини, иккинчиси – охират, қиёмат куни ҳисоб бериш ва у билан боғлиқ нарсалар, ниҳоят, учинчиси – Пайғамбар (с.а.в)га Аллоҳдан ваҳй бўлиб тушган китобдир. Ушбу янги тушунчаларни киритиш билан баробар батамом янгича ахлоқ тарбиячиси сифатида майдонга чиқди. У қадимги разил одатларни рад этиб, кейинчалик ислом ахлоқи ёки Пайғамбар суннати номини олган маслакни тарғиб қилди. Унинг даъвати жоҳилия араблари учун шунчалик бегона эдики, ҳатто улар, Қуръон таъбири билан айтганда, “олдин ўтган боболаримиздан буларни эшитмагандик”, “бу ҳақда бошқа миллатда (динда) ҳам эшитмагандик”, дердилар. Демак, булар умуман араб жамияти учун ҳам ва хусусан араблар орасидаги бошқа миллат (дин) вакиллари (яҳудийлар, христианлар) учун ҳам янгилик эди. Пайғамбар (с.а.в) деярли уч йил махфий равишда даъват билан шуғулланди. Биринчи даъватлар фақат энг яқин қариндошларга

қаратилди (аш-Шуаро, 214). Сабаби - уруғчилик удумига кўра қариндош уни ҳимоя қилишлари мумкин эди. Шундан сўнг унга бутун Макка ва унинг атрофидагиларга мурожаат этиш буюрилди (аш-Шўро, 7). Макка деганда асосан қурайш қабиласи кўзда тутилса, атрофи эса Қурайш билан иттифоқдош қабилаларни ўз ичига оларди. Демак, мантиқан дастлаб уруғ билан якдиллик, сўнг қабила садоқати (асабия) Муҳаммад (с.а.в)га муваффақият келтириши лозим эди. Аммо ундай бўлмади, чунки бошқа турдаги асабия ғолиб келди. У ҳам бўлса, қадимги одатларга содиқлик ҳисси. Қуръонда айтилишича, “агар улар бир ножўя иш қилиб қўйсалар, оталаримиз шундай қилган ва Аллоҳнинг бизга амри бу, дердилар” (ал-Аъроф, 28). Айнан мана шу ҳиссиёт дастлабки даврларда кўпчиликнинг унга эргашишига йўл бермади. Ҳатто ҳошимийлар хонадони ҳам уруғчилик одатига кўра Пайғамбар (с.а.в) тарафида бўлгани, уни ҳимоя қилганига қарамай, ёппасига исломга кирмади. Яна бир муҳим нарсани эътиборга олиш керакки, Макка зодагонларининг бутун фикри-зикри ҳалқаро савдодан катта даромад олиш билан банд эди. Бу бойликнинг заминида эса, бутпарастликка асосланган диний маросимлар ётарди. Ислом таълимоти бутпарастликни таг-томири билан йўқ қилишга қаратилганди. Тўғри, дастлаб Макка зодагонлари Муҳаммад (с.а.в) таълимотига тегишли эътибор бермадилар: унга ҳаж мавсуми пайтларида васанияга қарши фаолият олиб борган, шовқин суронли, адабий, шеърий ва шунга

ўхшаган бошқа турли ҳаракатларга қарагандай муносабатда бўлдилар. Аммо тез орада сезилдики, иш улар ўйлагандан хатарлироқ тус ола бошлади. Муҳаммад (с.а.в)га эргашаётган, уни Пайғамбар – Расул деб эътироф этаётганлар ва шу йўлда даъват қилаётганлар сони кундан-кунга ортиб борди. Пайғамбар (с.а.в) турли руғ вакилларидан бир қанчасини ўз атрофида тўплашга эришди. Қурайш зодагонлари дастлаб ҳошимийлар хонадонининг бошлиғи Абу Толибдан Муҳаммад (с.а.в) ота- боболар эътиқод қилиб келган худоларни ҳақорат қилиш, қабилани ичдан қўпоришни зудлик билан тўхтатсин, деб талаб қилдилар. Абу Толиб бу ҳақда Муҳамад (с.а.в) га айтганда, у: “Агар бир тарафимга Қуёшни, иккинчи тарафимга Ойни қўйиб, бу ишни ташлашни сўрасалар, ўлсам ҳам кўнмайман”, - деб жавоб қилди. Шундан сўнг қурайш зодагонлари Муҳаммад (с.а.в)га қарши турли усуллар билан курашни авж олдирди. Уни сеҳргар, мажнун, ёлғончи деб эълон қилдилар. Унга эргашганларга азоб бердилар. Муҳаммад (с.а.в) саҳобалардан бир гуруҳини Ҳабашистонга жўнатишга мажбур бўлди, зеро халқаро савдо йўллари устидан ҳукмронлик учун курашда Макканинг рақиби бўлган Ҳабашистон муҳожирларни яхши қабул қилишига ишонч бор эди. Дарҳақиқат, шундай бўлди ҳам. Айни шу пайтда Маккада кўзга кўринган икки шахс исломга кирди: Пайғамбарнинг суюкли амакиси Ҳамза ибн Абдулмутталиб ва Умар ибн ал-Хаттоб. Қурайш қисқа муддат мусулмонларга тазйиқини сусайтиришга мажбур бўлди. Аммо тез орада мушрикларнинг адовати янада ашаддийлашди.

Шаҳар бошлиқлари энг қаттиқ чора кўришга қарор қилдилар: улар Муҳаммад (с.а.в) ва унинг тарафдорлари билан алоқаларни батамом узиш ҳақида шартнома қабул қилдилар. Шундан сўнг мусулмонлар шаҳарнинг жануби-шарқий чеккасидаги “шааъб Абу Толиб” деб номланган жойга бадарға қилиндилар. Сургун деярли 3 йил давом этди. Қурайшни кескин қораловчи Қуръон оятлари айнан шу йиллари нозил бўлган (ал-Анбиё, 98-100; ал-Ҳумаза, 1-9; ал-Қалам, 10-15; ал- Фурқон, 27-29; ад-Духхон, 43-48). Пировардида тадбир мушриклар учун муваффақиятсиз тугади. Аввал 621 ва 622 йиллардаги ҳаж мавсумида Ясрибдан ҳажга келган мусулмонлари жамоаси тунда яширинча Муҳаммад (с.а.в) билан учрашдилар. Иккала томон яна бир бор аҳди-паймон қилдилар. Ақаба қасамёди номини олган бу тадбирдан сўнг Пайғамбар Ясриб аҳлининг аъзоси сифатида тан олинди. Ҳозирги замон ибораси билан айтганда бу Макка шаҳар-давлати фуқаролигидан Ясриб шаҳар- давлати фуқаролигига ўтиш деган тушунчаси эди. Иккинчи Ақаба учрашувидан сўнг Макка мусулмонлари якка ҳолда ёки жамоа-жамоа бўлиб Ясрибга кўча бошладилар. Айни шу кунларда Қуръоннинг ҳижрат хусусидаги оятлари (Тавба, 40; ан-Нисо, 97) нозил бўлган. Демак, ҳижрат ислом динининг суннатларидан бири деган таърифни олди. Пайғамбар (с.а.в.) эса уни то 8/630 йил, яъни Макка фатҳ қилингунга қадар Ясриб шаҳар- давлатининг қонуний фуқаролик ҳуқуқига айлантирди. Ҳижрат ислом

тарихида батамом янги – Маккадан кескин фарқ қилган Мадина даврини бошлаб берди. Мадинага ҳижрат ва илк теократик давлатнинг пайдо бўлиши Пайғамбар (с.а.в) билан бирга уй-жойларини ташлаб Ясрибга кўчиб ўтганларнинг сони унчалик катта бўлмасада (тахминан 100 оила), бу воқеа Ҳижознинг икки йирик шаҳарига бирдек таъсир кўрсатди. Жумладан, Маккада бир қанча хонадон хувиллаб қолган, қариндош-уруғларнинг бир қисми Маккада, бошқа қисми Ясрибда бўлгач, улар ўртасидаги ришталар деярли узилганди. Бундай ҳолатнинг юзага келишида маккаликлар албатта Муҳаммад (с.а.в)ни айбдор деб ҳисоблардилар. Аммо кўчиб келганларга ҳам осон бўлмади: улар бир томондан ғариблик азоби, иккинчи томондан Ясрибнинг нам иқлимидан қийналдилар. Бунинг устига бор мол- мулкидан ажралган муҳожирлар дастлабки даврларда оғир иқтисодий муаммога ҳам дуч келдилар – улар бир амаллаб тирикчилик юритиш, қандай бўлмасин жон сақлаб қолиш ҳақида ўйлашлари керак эди. Лекин ана шу кичик бир жамоа Ясрибда жуда катта, айтиш мумкинки, мисли кўрилмаган йирик муваффақиятга эришди. Қанчалик ажабланарли туюлмасин, биринчи сабабчи яҳудийлар бўлди. Юқорида зикр этилганидек, иброҳимий динида бўлган ва аҳли китоб деб эътироф этилган Ясриб яҳудийлари васания, яъни кўп худоликда бўлган араблардан ўзларини юқори қўяр, ақидаларига

кўра, яқин келажакда янги набий-пайғамбар елажаги, бутпарастликка барҳам беражаги ҳақида кўп сўз юритардилар. Шу боисдан Ясрибга ҳақиқий Пайғамбар (с.а.в) келиб, исломга даъват ила бошлаганида шаҳардаги араб қабилалари фурсатни қўлдан бермаслик учун уни зудлик билан қабул қилдилар. Шаҳарда устунликни сақлаб қолиш учун ҳам арабларга бу керак эди. Яна шуни унутмаслик даркорки, ҳижрат арафасида Аус ва Хазраж ўртасида юз берган “Буос” жангида иккала қабиланинг биринчи раҳнамолари ҳалок бўлган ва улардан кейин қолган иккинчи даражадаги раҳбарлар муросага мойил эдилар. Пайғамбар (с.а.в) Ясрибда Маккадагидан тубдан фарқ қилган, батамом янги жамият барпо эта бошлади: унинг раҳбарлигидаги мусулмон уммасига уруғ-қабиласи ва миллатидан қатъи назар ҳар қандай киши кириши мумкин эди. Энди унинг фаолияти фақат диний тус билан чегараланмай, балки у кўпроқ сиёсий жиҳат касб қила бошлади. Бошқачасига айтганда, Муҳаммад (с.а.в) ҳам диний, ҳам сиёсий раҳбарга айланди. Маккада Пайғамбар (с.а.в) асосан янги динга даъват қилиш, мусулмонларни сабр-қаноатга чақириш билан чекланган бўлса, унинг номини олган Мадинада (мадинат ан-Набий - Пайғамбар шаҳри) унинг елкасига мураккаб давлат бошқарувини ташкил этиш вазифаси тушди. Муҳаммад (с.а.в) буни биринчи лаҳзадаёқ, балки ҳатто ҳижратдан аввалроқ англаган эди. Ибн Ҳишомнинг ёзишича, ҳаж мавсуми пайтида Маккада Муҳаммад (с.а.в) билан учрашган бир хазражий ўз қабиласининг аҳволини

таърифлаб, шундай деган экан: “Агар Аллоҳ уларни исломда бирлаштирса, сендан азиз ва мўътабар одам бўлмас эди”. Шаҳарда истиқомат қилаётган аҳолининг уч тоифаси - муҳожирлар, ансорлар ва яҳудийлар ўзаро тинч яшаши учун олдин тажрибада кўрилмаган қонуний асос ёки томонлараро шартнома керак эди. Муҳаммад пайғамбар бундай шартномани тайёрлади ва у “ас-Саҳифа” номини олди. “ас-Саҳифа”га кўра муҳожирлар биринчи тараф, ансорлар иккинчи тараф, яҳудийлар эса учинчи тараф деб эътироф этилди. Ҳужжатнинг аҳамияти шундаки, у биринчи ислом давлатининг шаклу-шамоилини тасаввур қилиш ҳамда ўша даврда юз берган воқеа-ҳодисаларга аниқлик киритишга имкон беради. Бир қараганда янги дин асосида қурилган кичик бир жамоа қадимдан қон- қардошлик асосида иш кўриб келган бутун бир жамиятни ютиб юборгандек туюлди. Аслида ундай эмас, балки қадимги уруғ, қабила каби этник гуруҳлар ўз ҳуқуқ ва вожиботларини сақлаган ҳолда, қонун томонидан эътироф этилган юридик шахс сифатида йирикроқ жамоага бирлашгандилар. Манбаларда аҳднома матни сақланиб қолган бўлиб, унинг асосий ғоялари шулардан иборат: Мазкур гуруҳлар бир жамоадан иборат, улар бир куч сифатида жангга киради, асир тушганларни товон тўлаб, қайтариб олиш билан боғлиқ харажатларни ҳам ўртада қилади. Улар ўз ораларида ҳеч кимни қаровсиз қолдирмайдилар, муъминлар бир- бирларига қарам бўлган хизматчилар билан унинг эгаси розилигисиз

аҳднома тузмайди. Муъминлар бир бўлиб, ҳар бир қонунбузар ва жиноятчига қарши чиқади, ҳатто жиноят қилган одам улардан бирининг қариндоши бўлса ҳам, унинг тарафини олмайди. Барча муъминларнинг ҳимоячиси Аллоҳдир, муъминлар эса бир-бирларига ҳимоячидир. Ҳамма муъминлар жанг тўхтагач, душман билан тинчлик сулҳини бирга тузади. Биргаликда юришга чиққан қуролли гуруҳлар навбатма-навбат жангга кирадилар. Муъминлар ўлдирилган шахс учун бир-бирларидан товон ёки қасос олиш ҳуқуқига эгадирлар. Лекин қасос учун қон тўкмасдан, унинг ўрнига товон олиш маъқулроқдир. Ҳамма гуруҳлар ислом душманлари бўлган қурайшийларга қарши курашади, ҳеч ким уларнинг на молини ва на жонини ҳимоя қилмаслиги керак. Бу аҳдномани бузган шахс Аллоҳнинг қаҳрига учрайди, унинг тавбаси қабул қилинмайди. Аҳдномада тилга олинган масалалар бўйича иҳтилоф пайдо бўлса, улар буни ҳал қилиш учун Аллоҳга ва Муҳаммад пайғамбарга мурожаат қилишлари керак. Таъкидлаш лозимки, шартнома имзоланаётган вақтда Пайғамбар (с.а.в) мусулмон ва яҳудийларни гарчи ҳар ҳил динга эътиқод қилса ҳам бир жамоага мансуб диндорлар деб ҳисоблаган. Чунки, уларни Мусо пайғамбарга берилган аҳдга эътиқод қилишларига ишонар эди. Шартнома мазкур қоида аслийлигини исботлайди, чунки кейинги секталашувчиларни ҳеч бирининг хаёлига яҳудийлар ва мусулмонларни бир жамоага киритиш тўғрисида фикр келмаган

бўлар эди. Муҳаммад (с.а.в) томонидан тузилган мазкур шартнома Мадинадаги турли динларга эътиқод қилувчи қабилаларни сиёсий жиҳатдан бирлаштиришга хизмат қилди. Шунингдек, ислом динини қабул қилган қабила ва уруғларнинг миллати ва ирқидан қатъий назар бир жамоа (умма)га бирлашиши Пайғамбар (с.а.в) олдида катта имкониятлар очди. Мазкур жамоа аъзолари ўртасидаги диний биродарлик эскидан мавжуд бўлган қондошлик алоқаларидан устун бўлди. Бу ўзаро ҳамкорлик ва кафолат принципларини ўрнатди. Жамоа диний-сиёсий характерга эга бўлиб, ҳар бир шахснинг жамоа олдида ўз ҳуқуқ ва бурчлари мавжуд эди. Яҳудийлар жамоаси умумий манфаатларда мусулмонлар билан тенг бўлиб, ҳуқуқлар кафотланган эди. Бу шартномалар пухта ўйланган, сиёсий арбоб томонидан яратилган ҳужжатдир. У янги жамоанинг тузилишига эҳтиёткорлик билан билан ёндошди: алоҳида қабилаларнинг аввалги алоқа ва мажбуриятлари сақлаб қолинди, маҳаллий йўлбошчиларнинг обрўси камситилмади. Қабилаларда юзага келган келишмовчиликларни фақат Пайғамбар (с.а.в) ҳал қилиш ҳуқуқига эга эди. Шу билан бирга сиёсий бирдамликнинг тамомила янги асослари вужудга келди: ташқи душманга бирдамлик билан курашиш ва жамоанинг барча аъзоларини ҳимоя қилиш; жиноятчининг фақат ўзи жавобгарлиги; бу уни қабила ҳимоясидан маҳрум қилиб, воҳадаги вазиятни узоқ вақт кескинлаштириб келган қабилалар ўртасидаги урушларга чек қўяр

эди. Муҳаммад (с.а.в)нинг Мадина аҳолиси билан тузган шартномаси "Мадина конституцияси" – вазифасини ўтай бошлади. Пайғамбар (с.а.в) қурайшнинг араблар орасидаги алоҳида ҳолатини жуда яхши билар, у билан иттифоқ ислом учун қанчалик катта аҳамиятга эканини доим ёдда тутар эди. Хуллас, у Қурайш билан урушишга эмас, балки сулҳга интиларди. Айни вақтда у янги давлатнинг кучини намойиш этиш, ўз еридан бирорта тожир ёки босқинчи ўтишига асло рухсат берилмаслигини исботлаш тадбирларини кўрди. Шубҳасиз, сарийялар Макка савдоси учун очиқдан-очиқ таҳдид солди. Аммо улар олдига карвонларга ҳужум қилиб, молларни мусодара қилиш вазифаси қўйилган эмасди. Бир марта Пайғамбар (с.а.в) томонидан Макка ва Тоиф орасидаги Нахла деган жойга қурайш ҳолидан хабар олиш учун юборилган сарийя вакиллари ўзларича иш тутиб, қурайшнинг кичик бир карвонига ҳужум қилиб, бир кишини ўлдириб, икки кишини асир олганларида Пайғамбар уларни койиди. Нафақат сарийялар, балки кейинчалик юз берган катта тўқнашувларда ҳам Пайғамбар ҳеч қачон ҳужумкор мавқени эгалламаган. Бу нарса Бадр, Ухуд, Хандақ жанглари ҳамда Макка шаҳрининг олинишида яққол намоён бўлди. Мадинанинг маълум маънода иккита заиф жойи бор эди. Биринчиси, бу - шаҳарда кўпсонли яҳуд жамоаларининг мавжудлиги эди. Яҳудлар дастлаб Пайғамбар(с.а.в)дан ўз мақсадлари йўлида

фойдаланишга уриниб кўрдилар. Пайғамбар (с.а.в) ҳам ўз навбатида вазиятни тўғри идрок этган ҳолда улар билан яхши муносабатда бўлди. Бунинг ёрқин далили – “ас-Саҳифа”да яҳудларнинг ҳуқуқ ва вожиботлари аниқ кўрсатилганидир. Аммо тез орада манфаатлар ўзаро муштарак эмас, балки зид экани аён бўлди. Яҳудларга хуш келмаган яна бир нарса – Пайғамбар (с.а.в) туфайли Ясрибда арабларнинг мавқеи янада кучайганди. Бунинг устига қурайш ва бошқа араб қабилаларидан исломни қабул қилиб, сўнг Мадинага ҳижрат қилувчилар (муҳожирлар) сони кун сайин ортиб борар, бу эса ўз навбатида кучлар нисбатини узил-кесил араблар фойдасига ҳал қиларди. Мадинанинг иккинчи заиф жойи - Хазраж қабиласининг раҳбарларидан бири Абдулло бин Убай ибн Саллул бошлиқ бўлган мунофиқлар тоифасининг мавжудлиги эди. Гап шундаки, Буос жангидан сўнг Аус ва Хазраж қабилалари ўзаро муросага келабошлаган, зикр этилган Абдулло бин Убайни шаҳарга умумий ҳоким этиб сайлаш тараддуди кетаётган пайтда мусулмонларнинг ҳижраси юз берганди. Табиийки, шундан сўнг шаҳардаги вазият атамом ўзгарди. Абдулло эса ўзига хос “мунофиқлар партияси”ни тузиб, исломга қарши зимдан иш олиб борди. “Мунофиқлар”ни шаҳардан бадарға қилиб бўлмасди, чунки уларда уруғчилик- қабилачилик кайфияти кучли эди. Айнан шу сабабга кўра уларни жисмонан йўқ қилиб ҳам бўлмасди. Умар ибн ал-Хаттоб бани Мустаълиқ жангида фитна уюштиргани учун Абдулло бин Убайнинг

қатл қилинишини талаб қилганда Пайғамбар (с.а.в) бунга “Душманлар, мусулмонлар бир-бирларини қатл қиляптилар, дея жар солишади”, деб, рухсат бермади. “Мунофиқлар” орасида ўз шаҳри учун фидоий кишилар ҳам кам эмасди. Пайғамбар (с.а.в) шундай кучлардан оқилона фойдаланди. Бу сиёсат пировардида шунчалик натижа бердики, Абдулло бин Убайнинг ўғли агар Пайғамбар (с.а.в) амр қилса, ўз отасини қатл этишга тайёр эканини эълон қилди. Яҳуд қабилалари шаҳардан бирин-кетин бадарға қилингач, “мунофиқлар”нинг таъсири ҳам аста-секин сусайди. Бадр жанги – Муҳаммад (с.а.в) раҳбарлигида мусулмонларнинг Бадр қудуғи яқинида (Мадинадан 150 км жанубий ғарбда) Макка қўшинлари билан қилган биринчи йирик жанги (624 й.). Маккадан аластин ва Сурия ерларига олиб борадиган йирик карвон йўли Мадина яқинидан ўтар эди. Бу йўл Макка ҳокимлари ва савдогарлари учун катта иқтисодий аҳамиятга эга бўлган. Мусулмонлар бу йўлдаги Макка карвонларини босиб олишга, Макка зодагонлари эса карвонларни ҳимоя қилишга уринган. Бадр қудуғи ёнида мадиналиклар маккаликларнинг савдо карвонига ҳужум қилган. Манбаларда кўрсатилишича, жангда мусулмонлар томонидан 80 муҳожир, 230 ансор, маккаликлар томонидан Абу Жаҳл раҳбарлигида 850 киши қатнашган. Маккаликлар енгилган, катта талафот кўрган. Маккаликларнинг 50 дан ортиғи ҳалок бўлди, яна шунчаси асир олинди. Улар ўз йўлбошчиси Абу Жахлдан ҳам жудо бўлишди. Мусулмонлардан фақат 14 киши ҳалок бўлди. Кучлар нисбати кам бўлишига қарамай мусулмонлар қозонган ғалаба Муҳаммад (с.а.в)

нинг сиёсий ва диний обрўйини ошириб юборди, Мадина ва бутун Арабистон яриморолида фаол ҳаракат бошлаб юборишга асос солди. Жангда катта ўлжа, жумладан 30 та от, 150 туя, кўп қурол, анжомлар қўлга киритилди. Муҳаммад (с.а.в) бу ўлжаларни жанг иштирокчиларига тақсимлаб, унинг бешдан бир қисмини ўзлари олганлар. Ислом анъанасида ўлжа тақсимлашда унинг бешдан бир қисми халифалар хазинасига тушиши, пиёда аскарга бир ҳисса, отлиқ аскарга икки ҳисса берилиши ана шундан бошланган. Кейинчалик бу шариатда қонунлаштирилган. Бадр воқеасидан сўнг Макка зодагонлари кескин чора кўришга қарор қилдилар. Улар Мадинага нисбатан адоватда бўлган араб қабилалари билан боғландилар, ўзларига иттифоқдош бўлган “аҳобиш”ни оёққа турғаздилар. Бу сафар Бадр жангида бир йўла отаси, акаси ва амакисидан айрилган Абу Суфённинг хотини Ҳинд ва бошқа Макка аёллари алоҳида жонбозлик кўрсатдилар. Натижада 3000 туя, 200 отга эга бўлган 3000 кишилик аскар тўпланди. Жангчилардан 700 киши совут кийганди. Ана шу қўшин Мадинага яқинлашиб, 625 йил 21 март куни Уҳуд тоғи ёнбағрида ўрнашди. Муҳаммад (с.а.в) бу мураккаб аҳволдан чиқиш чорасини топиш учун маслаҳат кенгашини чақирди. Ибн Убайй аждодлар тажрибасидан келиб чиқиб, барчани марказий қўрғонда тўплаш, аёл ва ёш болаларни шаҳар девори устидаги истеҳкомларда жойлаштириш ва душман билан тор кўчаларда тўқнашишни таклиф

этди. Аммо қизиққон ёшлар шаҳар ташқарисида, очиқ жойда жанг қилишни талаб қилдилар. Шундан сўнг 1000 кишилик мусулмон аскари кечқурун Қанот водийси, эртаси эрталаб эса Айнан тоғининг шимоли-ғарбида, маккаликларга юзма-юз жойлашди. Кўп ўтмай мусулмон қўшинидан 300 киши “мунофиқ” Ибн Убайй бошчилигида майдонни тарк этди ва Мадинага қайтиб кетди. Мусулмонлар 3 байроқ остида - муҳожирлар ўртада, Авс ва Хазраж икки қанотда саф тортдилар. Маккаликлар ҳам худди шу шаклда рўбарў турдилар, аммо уларда қўшимча тарзда махсус отлиқ қисм бор эди. Бунга жавобан пайғамбар (с.а.в) 50 кишилик камончилар қисмини ташкил этиб, уларга ҳар қандай шароитда ҳам ўз ўрнидан жилмаслик ҳақида қатъий буюрди. Одатдагидек жанг якка кураш (мубораза) билан бошланди. Бир неча жангда мусулмонларнинг қўли баланд келди. Сўнг бутун майдон узра қизиб кетган тўқнашувларда ҳам мусулмонлар ғолиб кела бошлагач, мушрикларнинг сафлари бузилиб, чекина бошладилар. Мана шу чоғда мадиналиклар душманни таъқиб қилиш ўрнига ўлжа йиғмоққа киришиб кетдилар. Ўлжадан қуруқ қолишдан қўрққан камончиларнинг катта қисми ўз мавқеларини ташлаб, бошқалар билан аралашиб кетдилар. Бу ҳолни кўриб турган Холид ибн Валид пистирмада турган отлиқ қисмни майдонга ташлади. Ўз жойида қолган ўнтача камончини яксон қилиб, Муҳаммад (с.а.в) турган

тепаликка от солди. Бироздан сўнг мушриклардан Ибн Қумайса баланд овоз билан Муҳаммад ўлдирилди, деб ҳитоб қилди. Мусулмонлар бир лаҳза аросимага тушиб қолдилар. Кейин энг содиқ саҳобалар курак тиши синган ва бошидан жароҳатланган Расулуллоҳ (с.а.в)ни ҳимоя қилдилар. Абу Суфён “Бадр учун қасос олинди, етади” дегач, мушриклар буни “масала ҳал балди” деган маънода қабул қилиб, жангни тўхтатдилар. Мусулмонлардан бу жангда 74 киши ҳалок бўлди, мушриклар эса уч баробар кам одам йўқотдилар. Хандақ жанги (627 й.)да Абу Суфён бошлиқ Маккаликларнинг орқага чекинишга мажбур бўлиши ва мусулмонларнинг жангсиз ғалабаси, Мадина жамоасининг Арабистон ярим оролидаги мавқеини янада кучайтирди. Шундан сўнг Муҳаммад (с.а.в) Мадина атрофидаги бадавий қабилаларни Мадина жамоаси ҳукмронлигига бўйсундириш учун ҳарбий ҳаракатлар бошлади. Шунингдек Мадина жамоасининг ички ҳаёти, давлат бошқаруви тизими жиддий мустаҳкамланди. Мадина жамоаси ичидаги тартиб ва қонунчиликни бошқариш, ахлоқий - ҳуқуқий нормаларни такомиллаштириш давом этди. Ички Арабистон ҳудудида сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий мавқеини мустаҳкамлаган Муҳаммад (с.а.в) ва Мадина жамоаси Маккага умра ибодатини (628 й.) бажариш учун 1400 кишилик карвон билан йўлга тушади. Макка зодагонлари уларни Макканинг ғарбидан 14,5 км узоқликдаги ал-Ҳудайбия номли пасттекисликда

сулҳ тузишга мажбур этадилар. Ал-Ҳудайбия шартномаси мусулмонлар учун мураккаб вазиятда тузилди. Мусулмонлар орасида шартномадаги бандларга норозилик кучли бўлди. Аммо, Пайғамбар (с.а.в)ни бу шартнома мутлақо қониқтирди. Чунки, Қурайш зодагонлари уни Аллоҳнинг элчиси деб тан олмасаларда, Мадинадаги мустақил жамоа (умма) раҳбари сифатида ўзларига тенг тараф билиб, илк бора эътироф этиши ва музокара олиб боришга қарор қилишининг ўзи Мадина жамоаси учун катта сиёсий ғалаба эди. Бунинг боиси албатта, Мусулмонлар жамоаси ва Қурайш ўртасидаги тинчлик сулҳи Мадина мусулмонларига Арабистон ярим оролида эркин ҳаракат қилишларига имконият яратар эди. Бу воқеани мусулмонлар учун аниқ ғалаба эканлигига Қуръони карим гувоҳлик беради. Мазкур шартнома мустақил Мадина жамоасининг илк расмий ҳужжати эди. Шартноманинг матни манбаларда сақланиб қолган ва уни асл матнига яқин деб эътироф этилади. Унинг шартлари бўйича ҳар икки томон ўн йил мобайнида бир-бирига уруш қилмайдилар. Карвонларга ҳужум қилмайдилар. Ҳар икки томон бошқа қабилалар ва давлат раҳбарлари билан иттифоқ тузишлари мумкин. Бу йил мусулмонлар Маккага кирмай, Мадинага қайтиб кетишлари, кейинги йилга ҳажга

келишлари мумкин. Қурайшийлардан бирон кимса мусулмонлар томонига ўтса, у қайтариб берилади, мусулмонлардан биронтаси Маккага қайтса у қайтариб берилмайди. Ҳудайбиядан кейин Ички Арабистонда Мадина қўшинларининг қўшни қабилаларни забт этиш ҳаракати кучайди. Муҳаммад (с.а.в) асосий кучни шимолга – Сурия ерларига қаратди. Натижада Хайбар ва Фадак ҳудудлари Мадина ҳукмронлигига бўйсунди. Пайғамбар (с.а.в) Мадина ҳукумати раҳбари сифатида қўшни мамлакат подшолари билан дипломатик муносабатлар ўрнатишга киришди. У Византия императори Ираклийга (610-641), Эрон шоҳаншоҳи Хисрав II Парвезга (590-628), Ҳабашистон негуси Нажошийга (ваф. 660 й.), Миср ҳокими Муқавқисга (639-642), Баҳрайн подшоси Мунзир ибн Совийга, Ямома амири Ҳамза ибн Алига иттифоқ тузиш мақсадида мактублар ёзади. Макка ва Мадина ўртасида тузилган ал-Ҳудайбия шартномаси шартлари маккаликлар томонидан бузилгач, 629 йили мусулмонлар учун охирги душмани, Қурайш зодагонларининг йирик вакили Абу Суфённинг музокара олиб бориш учун Мадинага “бош эгиб” келиши, мусулмонлар жамоасининг Ички Арабистон ҳудудида сиёсий куч сифатида ғалаба қозонишига ва Маккани мусулмонлар қўлига тўла ўтишига замин тайёрлади. 630 йилининг бошида Муҳаммад (с.а.в) Мадина ва атроф қабилалардан ўн минг кишилик ҳарбий қўшин тўплаб Маккага юриш қилди. Макка фатҳи мусулмонлар учун ғоят катта аҳамиятга эга бўлди. Води ал-қуродан то Тоифгача бўлган

ҳудудлардаги барча қабилалар Мадина ҳукумронлигига бўйсунгач, мусулмон жамоаси, умма – теократик тизимга асосланган давлатга айланди. Шуни таъкидлаш лозимки, Макка-Мадина рақобати даврида Пайғамбар (с.а.в) ҳеч қачон ҳужумкор (агрессив) мавқени эгалламаган. Бу Бадр, Уҳуд, Хандақ жанглари ҳамда Макканинг олинишида яққол намоён бўлди. Тўғри, 624 йили исломда илк бор жиҳодга, яъни “Зулмга учраганлари учун (унга қарши) урашаётганлар”га (22: 39), муайян ҳолларда душманга қарши кураш олиб боришга рухсат берилди. Айни вақтда мусулмон жамоаси “Сизларга қарши урушаётганлар билан Аллоҳ йўлида жанг қилингиз, (аммо) ўзингиз (ҳеч қачон биринчи бўлиб) тажоввуз қилмангиз. Аллоҳ тажовузкорларни ёқтирмайди” (Бақара, 190),– деб огоҳлантирилди Макка фатҳидан кейин Арабистон ярим оролида шаклланган адина давлати диний-сиёсий тусга эга бўлиб, бу теократик тизим Пайғамбар (с.а.в) шахси билан боғлиқ эди. Ўзининг ҳарбий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий стратегиясига эга бўлган бу давлат бутун Арабистон ярим оролини тўлиқ эгаллаб, Византия ва Эрон империяларига таҳдид сола бошлади. Мазкур давлатларнинг тўлиғича мусулмонлар ҳукмронлигига бўйсундириш ва бу кичик жамоанинг катта давлат мақомига етишида Рошид халифаларнинг роли катта бўлди.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

Илк диний эътиқодлар

Диннинг илк шакллари Шаманизм

Норасмий уламолар

Исломнинг Марказий Осиёга кириб келиши ва исломлашув жараёнининг хусусиятлари

Ислом дини ва унинг тарқалиши тарихи