Диннинг илк шакллари Шаманизм - Основы культурологии - Рефераты

Диннинг илк шакллари Шаманизм

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Диннинг илк шакллари Шаманизм Режа: 1. Шаманизм диннинг шакли сифатида. 2. Шаманизм тараққиётининг босқичлари ва тарихий асослари. 3. Шаманистик диний амалиётда “руҳлар билан алоқалар”нинг ўрни. 4. Марказий Осиё халқлари маданиятида шаманистик реликтлар.

Шаманизм дин шакли сифатида. Диннинг илк шакллари орасида шаманизм алоҳида ўрин эгаллайди. Шаманизм, ибтидоий уруғдошлик динларидан фарқли ўлароқ, қабила уюшмалари бирлашаётган даврда шаклланиб, ижтимоий онгнинг уруғ- қабила шакллари билан боғланади. Хусусан, “варварчилик” деб аталмиш ижтимоий-уруғчилик даврининг охирида қабила яҳлит, жипслашган гуруҳга айланиб, қабилалар орасидаги алоқалар мустаҳкамланади, умумқабила ҳокимият органлари: қабила кенгаши, қабила сардорлари, ҳарбий саркорлар шаклланади. Ижтимоий ҳаётнинг бундай шаклига маънавий нуқтаи назардан диннинг илк шаклларининг беш тури тўғри келган. Булар – шаманизм, нагуализм, маҳфий бирлашмалар, сардорларга сиғиниш ва қабила худоларига сиғиниш. Бу ерда тилга олинган диний онгнинг барча шакллари бевосита қабилага хос муносабатда бўлиб, қабила тузумининг инъикосидир. Ёки, аксинча, қабила тузуми ўз мавжудлигини маънавий асослаш мақсадида уларни ўзига мувофиқлаштиради. Бунда шаманизм қабила тузуми билан боғлиқлиги даражасининг ортишига мувофиқ равишда, қабила тузуми тўлиқ ҳукмронлик қилган даврнинг дини сифатида асосий ўрин эгаллайди. Қабила тузумининг аста- секин емирилиши, қабилалар орасидаги алоқаларнинг сусайиши ва жамиятнинг янги ҳудудий ва ҳудудлар аро ижтимоий муносабатларга ўтиши муносабати билан, шаманизм ички ўзгаришларни бошдан кечиради. Бу босқич шаманизмнинг умумжаҳон миқъёсида ижтимоий онг шаклига айланишига кўмаклашади, чунки барча халқлар уруғчилик, уруғчилик- қабила, қабила жамияти босқичларини босиб ўтган. Шу сабабли шаманизм ва унинг элементлари дунёнинг барча халқлари маънавий ҳаёти ва кундалик анъаналарида кузатилади. Шаманизм нима? Бу савол қуп йиллардан бери дунё олимларини қизиқтириб келади. “Шаманизм” атамасининг ўзи илмий атама сифатида XVIII асрда қўлланила бошлади. Бироқ, шаманизм тўғрисида ўрта аср ёзма манбаларида кўп маълумотлар бор.

Айрим мутахассисларнинг фикрича, шаманизм тўғрисида бешта нуқтаи назар мавжуд. Шаманистик ҳаракатларнинг илк гувоҳлари бу ҳаракатларни иблиснинг иши, шаманлар эса унинг хизматкорлари, худосизлар деб ҳисоблаганлар. Шаманизмга бундай қараш христиан миссионерлари ва айрим этнографлар асарларида XIX асргача давом этган. Шаманизмга қарашнинг иккинчи тури XVIII аср рационалист олимларининг унга танқидий ёндошишларидан иборат. Уларнинг фикрича, шаманлар ёлғончи ва фирибгарлар. Учинчи нуқтаи назар шаманизм тарафдорларига тегишли. Дунё динларининг, чунончи, христианликнинг тарқалиш шароитида шаманлар шаманизмни миссионер ва маъмурият хужумларидан химоя қилиш мақсадида, шаманизм дин эмас, бу халқ тиббиёти, эмчилик ва ҳоказолар каби хусусий ҳаракатдир, деб уқтиришган. Бунда шаманизмнинг маънавий жиҳатларини яширган ҳолда, унинг фақат бир функцияси –касаллик сабаби бўлган тана ва руҳдан иблисни қувган ҳолда касалларни “даволаш” функциясини қўллашга ҳаракат қилишган. Шаманизмга қарашнинг тўртинчи тури уни илк шаманлик таълимоти идеали ва моҳиятига нисбатан инқирозга юз тутган диний назария ва амалиёт сифатида тан олиш билан боғлиқ. XIX асрнинг охирги чорагидан бошлаб шаманизмни диний таълимот сифатида таърифлашнинг янги илмий босқичи бошланди. Бу босқич фанда эволюцион мактаб ва этнография, диншунослик ва ҳоказолардаги солиштирма усуллар билан боғлиқ. Ҳозирги кунда шаманизмга умуман дин тараққиётининг алоҳида босқичи сифатида қаралади. Юқорида баён этилган фикрлардан ташқари, шаманизмга ҳудудий чекланган ҳолат сифатида қарашлар ҳам мавжуд. Чунончи, шаманизмни “арктик доира” дини сифатида тушунувчи олимлар ҳам бор. Бироқ бу қараш танқидга бардош беролмайди, чунки дунёнинг барча халқлари уруғ-қабила жамияти шаклланиш ва емирилиш босқичида шаманизмдан у ёки бу ҳолатда ўтадилар. Бунда шаманизм уларнинг маънавий ҳаётлари, урф-одатлари ва анъаналарида кўплаб реликтлар қолдиради.

Умуман шаманизмни диний тизим сифатида ўрганишда фан тадқиқотнинг бошланғич босқичидадир. Бу шаманизм ва унинг амалиёти ҳар бир алоҳида ҳолатда ҳаммага маъқул бўлган ҳодисаларни ўз ичига олганлиги билан боғлиқ. Камлаш, рақсга тушиш, ашула айтиш ва зикр тушиш – руҳларни чақириш, доира чалиш, темир тақинчоқлар жаранги, сунъий равишда ёки яхшилаб машқ қилинган ҳолда жазавага тушиш ва ҳоказолар шаманлар иқтидорига қараб индивидуал элементлар билан тўлдирилади. Шаманизм тараққиётининг тарихий илдизлари ва босқичлари. Шаманизм ўзининг турли кўринишларида энг қолоқ халқларда ҳар доим ҳам диннинг етакчи шакли бўлавермаган. Масалан, Австралия, Африка ва дунёнинг бошқа кўпгина маҳаллий халқларида шаманизм ҳануз сирли шаклда намоён бўлади. Бироқ, Австралия қабилалалри орасида сўнгги вақтларда шаманизмнинг анъанавий содда шакллларининг янгиланиш тенденцияси кузатилмоқда. Масалан, оддий эмчиликдан ташқари, руҳлар билан “алоқа” қилувчи мутахассислар тоифаси учрамоқда. Гуёки бу шаманларни ўз касбларига улар алоқа қилаётган руҳлар йўлламоқда. Бунда шаман руҳлар билан алоқа қилаётганда улар томонидан ўлдирилиб, сўнг яна тирилтирилади, деган афсона алоҳида кўрсатилади. Кўпчилик қолоқ халқларда шаманлик турли ҳудудий вариантли элементлар билан учрайди. Айрим шаманлар уйқуда руҳлар билан алоқа қилиш қобилиятига эга бўлса, бошқалари буни гўё ўнгида қилади. Алоқа усуллари баъзан эпилептик тутқаноқни эслатади. Яна шундай вариант мавжуд-ки, бунда шаманнинг бошига ёпинчиқ ёпилади, шунда у гўё ўзини маст сезиб, “ғайритабиий илхом” олади. Шундан сўнг у дўмбра ва бошқа предметлар садоси остида жадал рақсга туша бошлайди, экстаз ҳолатига келиб, бу ҳолат ёрдамида руҳлар овозини эшитади. Халқ орасидан чиққан шаманларнинг бошқа тоифаси руҳларни “чақириб”, уларга айланади, бунда чақириш ҳаёлда ва тушда рўй беради, бунинг натижасида бўлажак шаман одатда номаълум касалликни бошидан кечиради. Унинг давоси шаман-табиб вазифасини бўйнига олишдир. Бу дин илк шаклларининг шаманлари

кўпинча гирифторлик ҳолатида бўлади, бу эса қабиланинг бошқа аъзоларига насиб этмаган истеъдод деб қаралади (ёки тушунтирилади). Улар табиблик, фолбинлик, жодугарлик қилганлар ва бошқа вазифаларни бажарганлар. Шаманизм варварлик тараққиёти босқичида халқ орасида кенг тарқалган. Бу ҳолда ушбу атама Рим империясини ҳалокатга учратган халқларга нисбатан қўлланилади. Шундай қилиб, шаманизм диннинг энг бошланғич шакли эмас. У асосан уруғ-қабила тараққиётининг ўрта босқичидаги халқларда шаклланади.Шундай экан, шаманлик эътиқод ва анъаналари инсон онгида ғайритабиийлик тўғрисидаги тасаввурлар тўлуқ шаклланган вақтда пайдо бўлган. Бу тасаввурлар инсонларнинг бир-бирига, алоҳида индивид ва жамиятнинг табиатга бўлган муносабатларини акс эттирган. Умуман олганда шаманизм оддий инсоннинг дахшатли ва тушунарсиз, ғайритабиий ва гўзал бўлган сирли ҳолатларни тушуниши ва кучидан устун турган бир нарсадир. Бу омиллар билан шаманизм жамоалар ҳаётининг ташқи ва ички зиддиятларини қамраб олади. Шаманликнинг турли вазифаларига (эмчилик, руҳларни ҳайдаш, фалокатларнинг олдини олиш, ёмғирни чақириш, афсун қилиш, камлаш ва ҳ.к.) келсак, улар шаманизмнинг асосий моҳиятига қушимчадир. Айнан шаманизм вазифаларининг турли-туманлиги уни дин тизими сифатида тушунишни мураккаблаштиради. Шаманистик дин амалиётида руҳлар билан алоқанинг ўрни. Шаманизмда илоҳиёт тизимининг ўзи йўқ.. Авваломбор спиритизми кўп бўлган шаманизм демонологияси ҳақида сўз юритиш мумкин. Шаманизмга хос нарса биринчи навбатда ижтимоий ҳаёт ва табиатдаги турли ҳодисаларнинг моҳиятини ифодаловчи турли руҳлар ҳақидаги тассавурларнинг мавжудлигидир. Руҳлар ҳакидаги тасаввурлар тизими билан бевосита боғлиқ бўлган иккинчи навбатда - шаманлик қилувчининг асабий- руҳий ( баъзан патологик) ҳолатидир. Учинчи навбатда, шаманнинг инсонлар кўз ўнгида намоён бўлаётган ғалати ва сирли истеъдодларининг жамият томонидан ажратиб кўрстаилиши айниқса мухимдир, яъни, маданият ва

тафаккурни тушунишнинг паст босқичида турган инсон тутқаноқ ва жазаванинг ажиб симптомларини табиий бир ҳол эмас, балки ғайритабиий бир куч деб қабул этади, уларни шаман танасини титратаётган турли образдаги руҳлар деб қабул қилади. Шаманизмдаги асосий, эҳтимол ҳал этувчи ҳолат шаман танасига руҳларнинг жойлашиши тўғрисидаги тасаввурдир. Одамлар шаманнинг шайтонлашини кўрганларида уни ўзи чақирган руҳлар эгаллаб олдилар деб ўйлайдилар. Бунда шаман кўпинча ўз ҳаракатларида анимистик образ ёки шу образларни эслатувчи предметларни қўллайди. Руҳларни чақириш шаманлик ҳаракатлари таъсирини қўрқоқ жамоага йўналтириб, улардан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишни тақозо этади, Мисол тариқасида “оғриқдан қўрқмайдиган” руҳлар, касални даволашда ёрдамлашадиган руҳлар ҳаракатини келтириш мумкин. Масалан, кўп машқ қилган шаман ўзига қаттиқ зарбалар беради, у ер бу ерини кесади, санчади ва ҳоказо. Ёки шаман руҳлар ёрдамида касал танасидан бирор предмет чиқаради (тош¸ металл ва ҳоказо), бу билан у касалнинг руҳий ҳолатига таъсир кўрсатади. Бунда шаманлик билан доимо шуғулланиш шаман организмида маълум даражада асаб-руҳий ва физиологик ўзгаришлар содир бўлишига олиб келишини назардан четда қолдириш мумкин эмас. Шаманистларда руҳий таъсирлар ҳам реалдир, чунки улар содир бўлаётганларга ишонишади. Шаман руҳлар вазифаларига кўра дуалдир. Касб-хунармандчиликка мўлжалланган руҳлар бор. Масалан, овчилик ёки бошқа хўжалик фаолиятини бошлашдан олдин қабила шамани шу руҳга - хўжайинга мурожаат этади ва шу ишда омад сўрайди. Бундан ташқари, шаманизмда кўпинча хайвонлар билан боғлиқ бўлган руҳлар образи учрайди. Камлаш вақтида шаманнинг ўзи турли хайвонлар образига киради, улар ҳаракатлари ва овозига тақлид қилади. Жазавадаги бақириқ ва ҳаракатлар томошабинларда қўрқув хиссини уйғотади. Бу образларнинг пайдо бўлиши жамоа ҳаётида муҳим роль ўйнаган овнинг содда шароитлари билан узвий боғлиқдир. Бунда шаман ҳаракатларининг томошабинлар томонидан талқин этилишига катта эътибор

берилади. Шаман “кўради”, шаман “эшитади”. У шу жамоанинг муаммоларини шу заҳоти ҳал этишларини сўраб, руҳлар билан музокара олиб боради. Камлаш вақтида шаман кўпинча галлюцинация билан оғрийди ( буни сунъий равишда қилиши ҳам мумкин). Бундай хислатларга эга бўлмаган киши ҳам галлюцинатор образлар доирасига туша бошлайди. Буларнинг барчаси шаманлик демонологиясининг асосий манбаларидир, бу ўз навбатида бошқа манба – шаманнинг ғалати ва сирли ҳаракатлари ҳисобига тўлдирилади. Шаманлик ёвуз ва яхши руҳларни тан олади. Бунда, айрим шаман жамоалари оддий кишилар руҳини ўладиган деб ўйлагани ҳолда, шаман руҳи ўлмас деб ҳисоблайдилар. Ёқутларда руҳлар реал ҳаётнинг ифодаси бўлган нафасга (тўн), инсон жонига (кут) ва руҳий фаолиятига (сюр) ҳомийлик қилади. Инсоннинг энг нозик жойи унинг жонидир. Уни ёвуз руҳлар ўғирлаши мумкин. Ч унки у пассив ва турғундир. Сюрга келсак, у ўлмасдир, чунки у фақат шаманга тегишли. Оддий инсонлар ҳам жонга эгалар, бироқ улар шаман кутининг (жонининг) ҳомийлигига сазовор бўлишлари керак. Жон, руҳлар томонидан ўғирланган, шаманлар томонидан топиб инсон танасига қайтарилган жон ҳақидаги ғоя фақат шаманизм доирасида тушунитирилиши мумкин. Бу айниқса шаманлик даволаш усулларида, касал танасидан ёвуз руҳларни ҳайдашда ёрқин намоён бўлади. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, шаманизм назарияси ва амалиёти муаммоларини аниқ ҳал этиш мураккабдир. Шаманизм тўғрисида адабиётларнинг кўплигига қарамай, диннинг бу шаклини аниқ тушунишга эришилмаган. Шу билан бирга, ижтимоий онгнинг қизиқ шакли бўлган шаманизмни келгусида тўлароқ тадқиқ этиш имконини берувчи кўплаб материаллар тўплаш борасидаги олимларнинг катта муваффақиятлари ҳақида сўзлаш мумкин. Замонавий инсон ҳаётида кўпгина динларнинг,жумладан шаманизмнинг ибтидоий шакллари реликтлари (қолдиқлари) сақланиб қолган. Одатда улар аста секин амалдаги расмий дин қоидалари билан синкретлашмоқда.

Масалан, қадимги Грециядаги оргиастик культларни, пайғамбарлар ажойиботларини, уларнинг одамлардан шайтонларни, ёвуз руҳларни ҳайдашга, касаллар ва шайтонлаганларни даволашга қаратилган ҳаракатларини баҳолаш мумкин. Марказий Осиё халқларида ҳам бошқа халқлардаги сингари шаманизм реликтлари турли кўринишларда кузатилади. Шаманизм элементлари сифатида куёвнавкарлик билан боғлиқ бўлган одатни - куёвнинг келинникига жўралари билан жўрабоши бошчилигида қийқириқлар билан базмга бориш- маросимини кўрсатиб утиш мумкин. Жўрабоши қўлида тол навдаларини ушлаган ҳолда навкарлар боши узра елпийди, бунга жавобан навкарлар жўр бўлишиб қийқиришади. Буларнинг барчаси ёвуз руҳларни куёвдан ҳайдашга қаратилган бўлиб, шаманистик ҳарактерга эга. Яна бир мисол келтирамиз: ўзбек, тожик ва Ўрта Осиёнинг бошқа халқларида бирор кимса узоқ вақт касал бўлса, у яқинлари, танишлари ёки табиблар маслаҳатига кўра, соғайишнинг бирдан бир йўли – бу - руҳлар билан алоқа қилиш миссиясини бўйнига олиш эканлигига ишонади. Бундай ҳолат халқ орасида “одамли” дейилади, яъни унинг кетида қандайдир кучлар бор ҳисобланади. Бундай одамлар аста-секин инсонларни “даволаш” билан шуғуллана бошлайди. Бироқ шуни унутмаслик кераккки, кўпинча бундай ҳоллар содда одамларни алдашдан иборат бўлади. Охирида яна бир мисол келтирамиз: Ўрта Осиёда қуёш ва ой тутинганда одамлар зўр бериб турли нарсаларни тақиллатадилар, дуолар ўқийдилар, гўё бу билан қуёш ва ойни ютиб юбормоқчи бўлаётган жоҳил аждаҳони ҳайдашади. Марказий Осиё халқлари ҳаётидан олиб келтирилган мазкур мисоллар шаманлик анъаналарининг на фақат қолоқ дунёқараш шакллари шароитида, балки маданий-тарихий ривожланган жамиятда ҳам яшовчанлигини яққол намоён этади. Шуни таъкидлаш лозимки, анъаналар кўпинча ўзгаради, мослашади, амалдаги расмий дин талабларининг у ёки бу жиҳатларига маълум даражада бирикади. Чунончи, ислом шароитида шаманлик ҳаракатлари одатда мусулмон анъаналарига кўра фотиҳа билан якунланади,

бироқ айрим шаманлик қилаётган шахслар, мусулмонликка тўғри келмайди деб, фотиҳа қилмайдиган ҳоллар ҳам учраб туради.

Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999.

Похожие

Диннинг ибтидоий шакллари

Илк диний эътиқодлар

Исломнинг илк даври тарихи

Марказий Осиё халқлари динлари ва эътиқодлари манбаларининг тарихий жиҳатлари

Даосизм