Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик - Основы культурологии - Рефераты

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик Режа : 1. Ҳиндистонда Веда манбаларининг пайдо бўлиши ва ривожланиши. 2. Брахманлик (Брахманизм): таълимоти ва тарихи. 3. Ҳиндуийликнинг пайдо бўлиши. 4. Жайнизм ва сикхийлик динларининг вужудга келиши тарихи ва тадрижий босқичлари.

Ведалар (Ведизм). Милоддан аввалги иккинчи минг йилликлар ўрталарида Ҳиндистонга, Панжоб ҳудудига ғарбдан Ҳиндиқуш довони орқали орий жангари халқлар бостириб келганлар. Улар Эронга кўчиб келган қўшни қабила тилларига яқин ҳинд-европа тилларида сўзлашар эдилар. Улар ҳарбий ишларда, шеъриятда уста бўлиб, ўзлари билан муқаддас ёзувлари-Ведалар (санскрит-муқаддас билим)ни олиб келганлар. Ҳинд адабиёти бой бўлиб, унинг анчагина қисми йўқолиб кетган. Унинг бошланиши Ведалардир. Ведалар таркибига турли даврларда ёзилган бир неча китоблар кириб, уларда ибодат, маросимлар, фалсафий таълимотлар, тарихий воқеалар баён этилган. Ведалар тўрт йирик тўпламдан иборат: 1. Ригведа ( “ Мадҳиялар ведаси ” ); 2. Самаведа ( “ Қўшиқлар ведаси ” ); 3. Яжурведа ( “ Қурбонликлар ведаси ” ); 4. Атхарваведа ( “ Афсун ва жодулар ведаси ” ); Ригведа. Ригведа худоларга айтилган мадҳияларнинг тўплами, диний ёдгорликлар бўлиб, унинг муаллифлари риши куйловчиларнинг асосий вазифалари худоларни орий томонга оғдириш бўлган. Ригведада зардуштийликнинг муқаддас китоби “ Авесто ” билан ўхшаш афсона ва маросимлар бор. Ригведа Панжобда, Ҳинд ҳавзаси ва унинг оқимида милоддан аввалги VI асрда пайдо бўлган. Унда Шимолий Ҳиндистонда милоддан аввалги 2-1-минг йилликларда юз берган воқеалар ҳақида маълумот бер ил ади. Сам а веда. Ригведага кўпроқ боғлиқ бўлиб, у ҳозирги даврга икки таҳрирда етиб келган ( cakha – айнан, шаҳобча); Каутхума ( Kauthuma ) ва Ранаяния ( Ranayaniya ).Ҳиндистонда Веда манбаларининг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Каутхума тўплами 1810 шеърдан иборат бўлиб, ундан фақат 76 таси Ригведада учрамайди. Ундаги шеърлар Ригведанинг VIII ва IX мандаласидан олинган бўлиб, тантанали қурбонлик маросими пайтида ўқилади. Тўплам икки қисмдан иборат: биринчи қисм ҳажми Агни, Индра, Сама худоларига, иккинчи қисм Сомага қурбонлик келтириш маросимида айтиладиган қўшиқлардан иборат. Самоведанинг мақсади диний маросимларда айтиладиган қўшиқларни ўргатишдан иборат. Ҳиндистонда ҳозирда ҳам ведаларни куйга солиб куйловчилар-самовединалар сақланиб, уларнинг мактаблари мавжуд. Яжурведа. Яжурведа шраута (қурбонлик маросими) билан боғлиқ бўлиб, унинг асосий қисмини қурбонлик усуллари – яжус ташкил этади. Бу маросимлар да тўлин ойли тунда, янги ой чиққан пайти Агни учун қурбонликлар ўтказилган. Веданинг бу мактаблари қора ва оқ яжурведага бўлинган. Қора яжурведанинг турли мактабларга хос бўлган Катхоха, Капиштхала-Катха, Майтрайани , Тайттирия каби таҳрирлари мавжуд. Оқ Яжурведанинг Важасанейи номли биргина таҳрири бор. Яжурведанинг таркиби уч асосий босқични ташкил этади. I .Маросим. II . Яжус ва мантралар. III . Брахмана шарҳлари. Атхарваведа. У мил.ав. 1-минг йилликлар бошларига бориб тақаладиган қадимий ҳинд афсунларини ўзида акс эттирган. Қадимий ҳинд жамиятида мавжуд бўлган барча тарафларни, нуқсон ва камчиликларни ўзида акс эттирган. Атхарававеда афсонавий руҳоний Атхарвана ( “ Олов ру ҳ онийси ” ) номи билан боғлиқ бўлиб, афсун ва жодулар ўша даврда олов устида бажарилган. Атхарваведа 6 минг шеърдан иборат бўлиб, 371 мадҳияни ўз ичига олади. Улар йигирмата китобда жамланган. Ведаларда бутун табиатнинг илоҳийлиги ҳақидаги таълимот илгари сурилади. Ҳиндистонда кўпхудолик кенг тарғиб қилинади. Худолар орасида “энг улуғи, энг кичиги, энг қариси, энг ёши бўлмай, улар барчаси улуғликда тенгдир. Бир худо баъзида бутун борлиқнинг ҳукмдори бўлиши ва шу билан

бирга у иккинчи бир худога тобе бўлиши мумкин. Масалан, Индра ва барча худолар Варунага тобе бўлиши мумкин. Варуна ва бошқа барча худолар Индрага бўйсунадилар. Бу Веда илоҳиётчилигига хос бўлиб, шу муносабат бошқа худоларга ҳам тегишлидир. Ведаларда худолар осмон худолари қуёш худолари, ҳаво худолари, ер худолари, аёл худолар каби худолар тоифаси ҳақида мадҳиялар баён этилган. Осмон худолари. Дяус, Варна, Индра каби худолар осмонларни бошқариб турувчиларга кирганлар. Кейинчалик Варуна сув ва денгизлар худосига айланиб кетган. Қуёш худолари . Ригведада қуёш энергиясининг турлича намоён бўлишидан беш худо юзага келганлиги ҳақида сўз юритилади. Митра (дўст) – қадимий худодир. Суря – қуёшнинг ёрқинроқ намоён бўлган кўринишидир. Савитри -қуёшнинг қувват берувчи кучида намоён бўлади. Пушан мурувватли бўлиб, қуёшнинг маҳсулдорлик фаолиятини ўзида намоён қилади. Вишну худолар орасида абадий бўлиб, ҳозир Ҳиндистонда улуғланади. Яна Ашвина ва Ситвар номи билан аталувчи икки тонг худоси қўшилади. Индра осмон подшоси ва орийларнинг миллий худосидир. Ёмғир худоси Панжания, шамол худоси Вайюлар Ведаларда аниқ тасвирланмаган. Улар Индра билан жамланган ҳолда тасвирланади. Рунада одамлар қўрқиб унга бағишлаб мадҳия, дуолар ўқиганлар. У Ригведада Шива (ёқимли) номи билан зикр этилади. Шива Вишну билан кейинчалик Ҳиндистонда унутилган худолар туркумини эгаллади. Ер худолари . Агни – олов худоси, у ҳақидаги афсоналар Ҳиндистондан ташқарида вужудга келган. У одамларнинг қурбонликларини худоларга етказувчи руҳоний сифатида тасаввур қилинган. Ушас – тонг ва унинг нури маъбудасидир. Сарасватилар – дарё худоси, кейинчалик сўз худоси сифатида тасвирланган.

Веда ибодатлари икки турга бўлинган. Биринчиси, дуолар, иккинчиси, худоларга атаб қилинадиган қурбонликлар ёки нарсаларни тақдим қилишдан иборат бўлган. Дуо китоблари бўлмаган пайтда ибодатлар фақат қурбонликлар шаклида амалга оширилган. Кейин Ригведа, Атхарваведа каби мадҳия ва дуоларни ўзида жамлаган китоблар пайдо бўлгач, ибодатнинг иккинчи кўриниши – дуо ва мадҳиялар худоларга атаб ўқиш одат тусига кирган. Брахманлик – веда динларининг бир тармоғидир. Ўз ҳаётларини ибодат қилиш, илоҳиёт илмини ўрганиш, мураккаб маросимларни ўтказиш ва халқ руҳоний ҳаётини бошқаришга бағишлаган брахманлар кастаси (табақаси) вужудга келди. Динда илоҳий тилни ўзгартириб бўлмаслиги, санскритнинг муқаддас тилга айланиб қолиши браҳманликнинг келиб чиқишига сабаб бўлган. Орийлар кўчманчиликдан ўтроқ ҳётга ўтиб давлатдаги ҳукмрон синфга айланиб, маданияти, ҳаёт тарзи бошқача бўлган турли халқлар билан учрашиб, бошқа табиий шароитга дуч келдилар. Уларнинг эски динлари – ведизм тараққий этди. Бу тараққиёт динни фалсафий жиҳатдан чуқурлаштириш, руҳонийлар табақасини, мавқеини кўтариш, ибодат ва маросимларини мураккаблаштириш ҳисобига бўлди. Кейин ўзгартириш тақиқланган диний ақида вужудга келди. Браҳманликда кўпроқ руҳонийлар табақасининг манфаатлари ҳимоя қилинган. Брахманликнинг асосий элементлари брахманлар ва ведаларга тегишли сутралардир. Сутралар санъатнинг алоҳида кўриниши бўлиб, санскрит тилида ёзилган. Унда маълум табақага юқори ўрин берилган. Брахманлар ўзларини нг келиб чиқишини етти руҳоний оиланинг бошлиқлари бўлган кишидан деб ҳисоблайдилар. Орийлар Ҳиндистонда ҳарбий юришларини давом эттириб, борган сари камроқ қаршиликка дуч келардилар. Улардан кшатрий (жангчилар) табақаси эътиборидан четга Брахманлик (Брахманизм): таълимоти ва тарихи

чиқиб, диний – руҳий жиҳатдан таъсири кучлироқ бўлган табақа – брахманларнинг нуфузи ошиб борди. Улар диний, ҳуқуқ, урф-одат каби соҳалар и дан ҳам хабардор эдилар. Браҳманларнинг ҳаёти тўрт босқичдан иборат. Биринчи босқичда брахманнинг диний ҳаёти балоғат ёшига етиб, муқаддас босқичнинг қабул қилиш ва бахшида қилиш “маросимидан”кейин бошланади. Браҳманнинг ёшлиги бирорта донишманд браҳман хузурида ведаларни ёдлаш, унинг уйида муқаддас оловнинг доимо тутиб туриш, устознинг хизматини бажариш, унинг учун садақа йиғиш билан ўтади. Браҳман бу босқичда “брахмачарин” деб аталган. Иккинчи - “гриҳаста” номли босқичда уй хўжайини вазифасини бажариб, уйланиши, оилани боқиши, фарзандлар тарбияси, амалий ҳаёт илми (қачон ва нимани ейиш, нимани ечиш, ибодат қилиш, марҳумларни дафн этиш, меҳмонларни қандай кутиш, овқатни қандай тайёрлаш, қарияларга, аёлларга, ёш болаларга муносабат)ни қонун асосида фуқаролик бурчларини бажариб бориши лозим. Учинчи босқич “ванапрастҳа” (ўрмон зоҳиди) даври бўлиб, унда оиласи ёки ёлғиз ҳолда ўрмонга кетиши керак. Брахман у ерда “ўз нафсини жиловлаб” илдизлар, меваларни еб, диний амалларни “жон-жаҳди” билан бажариши лозим. Бу даврда бир қатор машаққатларни ўз бошидан кечиради. Тўртинчи босқичда таркидунёчилик ёки диний қашшоқлик – “санияси” даврини бошдан кечиради. Унинг мақсади “Олий Браҳмага етишиш, у билан қўшилиб кетиш, бу дунё ва ўлгандан кейинги абадий бахтга эришиш”га интилади. У таркидунёчилик босқичида фақат садақадан тушган нарсалар ҳисобига кунига бир марта овқатланиб кун кечиради. Ҳиндуийлик (Индуизм) мураккаб дин бўлиб, у ижтимоий ташкилот, турли динлар қоришмасидир. У кастачилик асосига қурилган. Брахманлик билан буддавийлик ўртасида каста таълимоти бўйича Ҳиндуийликнинг пайдо бўлиши

курашни ифодаловчи ҳиндуийлик дини шаклланди. Бу динга Ҳиндистон аҳолисининг 83% эътиқод қилиб, унинг асосий шарти Ҳиндистондаги каста тизимини қабул қилишдир. Ҳиндуийликда беш қоида ва ақида тан олинган. 1. Ведаларнинг муқаддаслиги; 2. Гуру (пир , устоз) нинг тан олиниши; 3. Муқаддас жойларга зиёратга бориш; 4. Санскрит муқаддас тил эканлиги; 5. Сигирнинг муқаддас эканлиги тан олинган. Ҳиндуийликда брахманлар асосий ўрин эгаллаб, кенгроқ “Маҳобхорат” муқаддас ёзувлар қаторига қўшилган. Брахманлар эски ақидалар замон талабига жавоб бермаслигини кўргач, янги қонун -қоидаларга хос турли оқимларни юзага келтириб, буддавийликка қарши кураш олиб бордилар. Ҳиндуийлик брахманликдан фарқ қилиб унда “Маҳобхорат” ва бошқа шеърий матнлар санскрит тилидан замонавий ҳинд тилига таржима қилиниб, асл матни билан бир хил ҳисобланган. Ҳиндуийликда брахманлар нафақат олий табақа вакилларидан, балки оддий халқ ичидан ёки аёллардан бўлиши мумкин. Ҳиндуийликда тримурти (учлик) – Брахма, Вишну, Шива худолари асосий бўлиб, Брахма уларнинг энг каттаси, дунёни яратган худоси. Шунга қарамай, ҳиндуийликда асосан Вишну ва Шивага топинадилар. Ҳиндуийлик икки асосий оқимга бўлинади: 1. Шивага сиғинувчилар оқими . 2. Вишнуга сиғинувчилар оқими. Шива –камба ға ллар худосидир. У Ригведанинг биринчи нусхаларида Пудра номи билан зикр этилган. У Ишана, Шивара, Махадева (Бую к худо) номлари билан ҳам аталади. Шиваизм Ҳиндистонда 13 га яқин асосий оқимлари мавжуд. Бу оқимлар тридандина, смарт , данди , лингачилар, йоглар мактра, шакта ва бошқа оқимлар бўлиб, халқ орасида Шиванинг бир минг саккизта номи мавжуд.

Вишну. Ҳозир Ҳиндистонда биринчилик учун курашаётган иккинчи илоҳдир. Ригведада у қуёш худоси – биринчи даражали худо ҳисобланиб, ибодат пайтида уни Савитар Рохита, Суря, Аудита номлари билан атайдилар. У “ Кришна билан қўшилиб ярим инсон, ярим худо шаклидаги қаҳрамон деб тан олинади ” . “ Ма ҳ обх о рат ” ва “ Рамаяна ” достонларида “ Аватара ” – инсоннинг Вишнуга қўшилиб кетиши ҳақида сўз юритилади. Вишну баъзида тўртқўлли қилиб тасвирланади. Вишну ҳеч қачон инсон ва ҳайвонни қурбонлик қилишларини талаб қилмаган. Кришна мураккаб образ бўлиб у ҳақда олов, чақмоқ, момақалдироқ, осмон, қуёш билан боғлиқ афсоналар мавжуд. Кришна жанговар, енгилмас қаҳрамон сифатида таърифланади. Вишнуизм байрамлари турли-туман бўлиб, улар бир неча кунларга чўзилиб кетади. Улар дуолар ўқиш, таъзим бажо келтириш, оммавий диний маросимларда қатнашиш, ҳадя, қурбонликлар аташ, ибодатхона яқинидаги ёки ичидаги ҳовузларда чўмилиш кабилар бўлган. Бу маросимлар фақат руҳонийлар бошчилигида бажарилади. Сигир муқаддас ҳайвон ҳисобланганлиги учун у худолар қаторида эъзозланади. У кейинчалик “ тирик бут ” га айланиб, Шиванинг маъбудлик ўрнини тўлдирди. Вишнуизмда муқаддас ҳайвон маймун бўлиб Ригведада “ Вришакани (эркак маймун) тимсолида Хануманнинг тимсолини кўришимиз мумкин ” ,-деган ривоят келтирилган. Маймун Рам (Рамаяна достонидаги одам-худо) нинг иттифоқчиси маймун –худо Хануманнинг вакили сифатида улуғланади. Ҳиндуийликда Ҳиндистоннинг ҳар бир ҳайвони худо ёки худонинг ҳамроҳи деб эътиқод қилинади. Ҳиндуийликнинг ақидавий, маросимий, рамзий соҳаларидаги тизими мураккаблашиб кетади. Халқ оммаси доирасида ҳозирда ҳам содда, бут ва руҳларга сиғиниш давом этмоқда. Жайнизм (санскритча “жина” - “музаффар” сўзидан олинган). ЖайнизмнингЖайнизм ва сикхийлик динларининг вужудга келиши тарихи ва тадрижий босқичлари

келиб чиқиши ҳақида кўплаб афсонавий ривоятлар мавжуд. Ригведа китобида жайнизмнинг икки тиртхакар лари (йўл тузувчи, руҳларни озод қилувчи) Ришабха ва Ариштанем ҳақидаги ривоят келтирилган. Улардан биринчиси – Ришабха жайнизм таълимотининг асосчиси ҳисобланади. Бу ривоятларда Ришабха шахсида илоҳиёт Нарояна, яъни Вишну мужассам бўлган. Бу маълумотлар жайнизмнинг веда динларидан ҳам қадимийроқ эканлигини кўрсатади. Жайнизм дини вакилларининг эътиқод қилишича, бу таълимотга 24 тиртхакар (пайғамбар ёки авлиё) асос солган. Уларнинг барчаси кшатрийлар хонадонидан бўлган. Ушбу тиртхакар ларнинг 22 таси ҳақида маълумот деярли йўқ, 23-си – Вардхамана Махавирадан 250 аввал яшаган Паршванадха – Банорас подшоҳи Ашвасаннинг ўғли бўлган. Бироқ роҳиблик йўлини ихтиёр этиб, отасининг саройини тарк этган. У ўзидан кейин жуда ҳам чиройли низомга солинган диний кўрсатмалар қолдирган. Вардхамананинг ота-онаси, оила аъзолари Паршванадханинг динида бўлганлар. Вардхаманада ёшлигидан жайнизм таълимотига кучли қизиқиш пайдо бўлган. Шундай қилиб, Вардхамананинг ўзи жайнизмнинг навбатдаги ва сўнгги тиртхакари бўлиб етишган. Вардхамана мил. ав. VI асрда Ҳиндистоннинг Бихар штатида бой кшатрий оиласида туғилди. Отаси Сиддхардха Жнатрик қишлоғининг кшатрийлар сулоласи бошлиғи эди. Онаси Трисала Личчхави сулоласидан бўлган машҳур подшоҳ Вайшали ҳукмдори Четакининг синглиси эди. Магадхи подшоҳи Бимбисара Четакининг қизи Чилланага уйлангач, Вардхамана қудратли Магатхи сулоласи билан қариндош бўлди. Бунинг натижасида унинг олдида олий даражада таълим олиш, илм ва санъатнинг барча соҳалари билан танишиш имкони пайдо бўлди. Махавира Яшода исмли қизга уйланди ва ундан қиз фарзанд кўрди. Айнан мана шу қизининг эри Жамали Махавиранинг биринчи шогирди, кейинчалик эса жайнизм ибодатхонасининг ҳиндуизмдан ажралиб чиқишининг ташаббускори бўлди. Вардхамана ўттиз ёшигача оддий дунёвий

кишилардек ҳаёт кечирган. Кейин эса барча мулкидан воз кечиб, кўп йиллар саёҳат қилган. Доимий ўй-фикрга чўмиб, ўзини ички изтироблар домига ташлаган. 13 йилдан кейин Паршванадха тепалигида гўёки, “ ботиний ” билимга эга бўлади. Бу энг олий билим бўлиб, Вардхаманани 42 ёшида шодлик ва қайғулардан буткул озод қилган ва уни юқори даражадаги диний устозларга бериладиган Жина номи билан машҳур қилди. Кейинчалик унга Махавира ( “ улуғ қаҳрамон ” ) унвони берилди. Махавира кўп йиллик саёҳатлари давомида кўплаб инсонларни ўзига эргаштирди. Унинг шогирдлари нигрантха ( “ кишандан озод қилинганлар ” ) деб атала бошланди. Вардхамана Махавира роҳиблар, оддий эркак ва аёл инсонлар баробар эътиқод қила оладиган диний таълимотга асос солди. Махавира мил. ав. 527 йили 73 ёшида вафот этди. Жайнизм адабиётида келтирилишича, у нирвана – сўнгги озодлик ҳолатига эришган. Жайнизм таълимотининг асосий ғояси деярли барча ҳинд динлари учун умумий бўлган кармалар ва нирвана ҳақидаги таълимот ҳисобланади. Нирванага эришган инсон қайта туғилишдан озод бўлади. Бунга эса фақат таркидунё қилганларгина эришиши мумкин, холос. Шунинг учун ҳам ушбу таълимотда таркидунёчиликка алоҳида эътибор берилади. Инсон дунёда ўзининг барча эҳтиросларидан воз кечгач, ўз нафсини тийиши, ўз-ўзини енгиши – янги карма ҳосил бўлишига йўл қўймайди. Натижада карма нинг кучи емирилиб, унинг руҳи кишанлардан озод бўлади. Кишининг карма си қанчалар заифлашса, унинг ички дунёси шунча бойиб боради. Бу жараён руҳнинг тўла озод бўлгунигача давом этади. Ва, ниҳоят, руҳнинг бутунлай озод бўлиши – нирвана ҳолати юз беради. Дунёвий кишидан ҳам, таркидунё қилган роҳибдан ҳам маълум ахлоқий қоидаларни бажариш талаб қилинади. Чунки ҳаётнинг мақсади руҳни ёмон карма дан сақлаш, янги карма нинг юзага келишига йўл қўймаслик, борини ҳам аста-секин йўқ қилиб юборишдан иборат. Бунинг учун дунёвий одам беш нарсага амал қилиши керак: биринчиси – зарар етказмаслик ( ахинса ), иккинчиси – рост сўзлаш ( сатя ), учинчиси – ўғирлик қилмаслик ( астея ),

тўртинчиси – зино қилмаслик ( брахмачаря ), бешинчиси – тамагирлик қилмаслик ( апариграха ). Мана шулар инсоннинг ахлоқий мезонини ташкил қилади. Бундан ташқари, у яна икки асос – чин эътиқод ва тўғри билим тамойилларига ҳам амал қилиши лозим. Уларнинг биринчиси – жайнизм динига эътиқод қилишни билдирса, иккинчиси – руҳнинг абадий озодлиги ва ҳаётнинг ҳар бир жисмда мавжудлигини билишдир. Роҳиблар учун бир мунча мураккаб қоидалар ишлаб чиқилган. Жайнизм таълимоти борлиқнинг илоҳиёт томонидан яратилгани ва унинг борлиқ устидан назорат қилиб туришини тан олмайди. Унга кўра, руҳ – абадий мавжудот, олам эса азалийдир. Руҳ моддий танани енгиб ўтиб, абадий ҳаётга етиши мумкин. Махавиранинг фикрича, дунёдаги ҳар бир жисм, унинг жонли ёки жонсиз бўлишидан қатъи назар, қандайдир даражадаги англаш хусусияти билан яратилган. Шунинг учун жайнизмда ахинса – зарар етказмаслик қоидасига кўпроқ эътибор берилади, яъни жонли ёки жонсиз нарсаларга озор етказмаслик талаб қилинади. Махавира ведаларнинг улуғлигини инкор этди ва веда урф-одатларига брахманларнинг ҳукмронлигига қарши чиқди. У инсонни маънавий юксакликка олиб борувчи ҳаёт қонунларини, ашаддий роҳибликни, руҳни озодликка олиб чиқувчи деб ҳисобланган нафсни тийиш фазилатини кенг тарғиб этди. Махавиранинг ашаддий роҳиблик тамойиллари ва содда баён қилинган таълимоти кўпчиликни ўзига жалб қилди. Унинг ганадхара (“мактаб бошлиқлари”) номи билан машҳур бўлган 11 шогирди бўлиб, улар Махавира вафотидан кейин унинг таълимотини давом эттирганлар. Жайнизмнинг асосий қоида-тамойилларини ўз ичига олган 45 та асар мавжуд бўлиб, улар Махавира томонидан битилган. Бироқ мил. ав. III асрда оғзаки матнларни китоб ҳолатига келтириш мақсадида қилинган ҳаракатлар оқибатида жайнизм икки оқим – шветамбарлар ёки светамбарлар (“оқ кийим кийганлар”) ва дигамбарлар (“мовий кийим кийганлар”)га бўлиниб кетган. Дигамбарлар жайнизмнинг асл ҳолатини сақлаб қолишга кўпроқ

аҳамият берганлар. Улар Ришабханинг қадимий қонунини йўқолган деб ҳисоблаб, шветамбарлар даги матнларни ҳақиқий эмас деб эълон қилдилар. Жайнизмнинг икки оқимга бўлиниши ҳар икки оқимнинг ўзига хос урф- одатлари, кийиниши ва бошқа ҳаётий қирраларнинг шаклланишига сабаб бўлди. Ваҳоланки, улар асосий диний қоидаларда ўзаро фарқланмайдилар. Ҳозирги кунда дунёда бир ярим миллиондан ортиқ жайнизм дини тарафдорлари мавжуд. Улар, асосан, Ҳиндистоннинг Ражпутан, Гужарот ва бир қатор жанубий минтақалари, Мадхя, Бхарат штатларида истиқомат қиладилар. Сикхийлик (Сикхизм). Ҳозирда сикхийлик динига эътиқод қилувчиларнинг сони 17 млн. бўлиб, бу динга бўлган қизиқувчилар сони ортиб бормоқда. Шуниси қизиқки, XV аср охири XVI аср бошларида соф диний ислоҳот шаклида бошланган сикхийлик ҳаракати XVII асрнинг иккинчи ярмига келиб ўз эътиқод қилувчиларини фаол ҳарбий анъаналар билан суғорилган сиёсий ташкилот атрофида жамлади. Бундай ўзига хос тараққиётнинг натижаси шу бўлдики, XVI аср бошларида кичкинагина ҳарбий-диний жамоа Ранжид Сингх асос солган кучли давлатга айланди. Сикхийлик динига Панжобда гуру (устоз) Нанак (1469-1539) томонидан асос солиниб, унга эргашганлар ўзларини сикхлар , яъни шогирдлар деб аташган. “Сикхийлик” атамаси ҳам шу сўздан олинган. Нанакнинг вафотидан кейин унинг таълимотини 9 та гуру ривожлантирган. Хусусан, тўққизинчи гуру Говинд Сингх (1675-1708) бу ишда муҳим роль ўйнаган. Улар ягона таълимотни тарғиб қилган ягона гуру ни 10 қиёфада намоён бўлади деб ҳисоблаганлар. Сикхийлик талқинида ҳиндуизмдаги Брахма, Вишну, Шива ва исломдаги Аллоҳ бир илоҳиётда мужассам бўлади. У ниргун ( “ сифатлардан холи ” ) ва сагун ( “ сифатлар эгаси ” ) деб талқин қилинади. Унинг асосий ҳолати ниргун бўлиб, бу ҳолат ҳар қандай сифатлардан холидир. Бироқ инсон уни қандайдир сифатлар орқали таниши учун у ўз хоҳиши билан сагун ҳолатига ўтади. Сикхийлик таълимотига кўра, илоҳиёт – Яратувчи, Сақловчи, Вайрон

қилувчи (Брахма, Вишну, Шивалардек) сифатларни ўзида мужассам қилади. У қудратли ва ҳукмдордир. Унинг томонидан яратилган дунё эса ўзгарувчан ва фонийдир. Илоҳиёт эса – абадий. У азалда ҳам, ҳозирда ҳам, келажакда ҳам мустақил равишда мавжуддир. Азалийлик, вақтдан ташқарида бўлиш, туғилмаганлик, ўлмаслик каби унга берилган сифатлар унинг моҳиятини англатади. Худога бўлган муҳаббат, ишонч, садоқат йўлини тутган ҳар бир инсон Унга етишиши ва У билан бирлашиб кетиши мумкин. Худога ибодат қилиш, сикхийлик таълимоти бўйича асло дунёвий ҳаётдан узилишни, роҳиблик йўлини тутишни англатмайди, аксинча, ҳаётда фаолликни, тўла меҳнатни ва оиладаги ўз вазифасини бажаришни англатади. Бу тамойилларга тўла амал қилиш пировард натижада туғилишлар занжирининг узилишига ва инсоннинг худо билан бирлашиб кетишига олиб келади. Ҳар ким худо билан бевосита мулоқотда бўлиши мумкин. Сикхийлик Ҳиндистон халқи диний тафаккурининг бир босқичи сифатида кучли ислоҳотчилик ҳаракатлари заминида юзага келди. Ушбу ҳаракат Рамананд, Горакхнатх, Чайтаньях, Кабир ва Валлабхачарья номлари билан боғлиқ бўлиб, бутун XVI асрни ўз ичига олди. Бу даврда ҳиндуизм каби сикхийликга ҳам исломнинг таъсири кучли бўлди. Мазкур ҳолатда маданиятлар орасидаги доимий кураш ўз аксини топган. Нанак ҳам Кабир каби ҳиндуизмни бутпарастликдан тозалаб, исломга яқинлаштиришга ҳаракат қилди. Тадқиқотчиларнинг фикрича, сикхлар бир Худога эътиқод қиладилар. Бу дин бошқа илоҳ ва бутларга ибодат қилишни, ҳиндуизмнинг йирик зиёратгоҳларига боришни, фолбинлик ва сеҳр-жодуга ишонишни тақиқлайди ҳамда туғилиш ва ўлим билан боғлиқ поклаш маросимларини тан олмайди. Сикхийлик ижтимоий тизим сифатида каста табақаланишини инкор этади ва бу йўл билан брахманларнинг туғилиш, ўлим ва никоҳ маросимларидаги раҳбарлик мавқеига барҳам беради. Бошқа динлар каби сикхийлик ҳам ўзининг муқаддас китобига эга. Унинг муқаддас китоби – Адигрантх (“Бошланғич китоб”) бўлиб, бешинчи гуру Аржун (1581-1606) томонидан тузилган. У, шунингдек, Гурурантх (“Гуру

китоби”) ёки Грантхсаҳиб (“Соҳибнинг китоби”) номлари билан ҳам аталади. Унга аввал дастлабки беш гуру нинг, кейинчалик эса бошқа гурулар нинг мадҳиялари кирган. Жумладан, Кабирнинг, Намдевнинг, Фаридиддин Ганжишакарнинг (XV аср) мадҳиялари билан бир қаторда бир неча Бхакти ва суфийлик ҳаракати намояндаларининг ҳам мадҳиялари кирган. У панжоб тилида ёзилган бўлиб, ҳозирги кунда Амритсардаги сикхларнинг бош ибодатхонаси ҳисобланмиш “Олтин Ҳарам”да сақланади. Кейинги йилларда сикхийликда ҳиндуийлик одатларини ўзлаштириб олган дин вакиллари билан соф сикхлар орасида бўлиниш кузатилмоқда. Биринчи гуруҳ намояндалари томонидан энг муқаддас жойларнинг ишғол этилиши 1926 йили Панжоб сиёсий майдонида “Ақолий Дал” ҳаракатининг юзага келишига сабаб бўлди. Диний тамойиллар асосида тузилган бу ҳаракат намояндалари мусулмонлар, ҳиндуийлар ва сикхларнинг сиёсий тенглигини талаб қилиб чиқдилар. 1947 йили Ҳиндистоннинг иккига бўлиниши натижасида мусулмонлар Панжобнинг Покистонга тегишли қисмига, ҳиндуийлар ва сикхийлар эса Панжобнинг Ҳиндистонга тегишли қисмига кўчиб ўтганларидан кейин бу ҳаракатнинг таъсири кучайди. ХХ асрнинг 50-60-йилларида бу ҳаракат ягона ирқ ва тил масаласидан келиб чиқиб, Панжоб штати тузилишини талаб қилди. Натижада 1966 йили шундай штат ташкил этилди. Ҳозирги кунда бу штатда Ҳиндистон сикхийларининг 80 % истиқомат қилади.

Адабиётлар 1. Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., Комилов М., Абдусатторов А., Орипов А. Диншунослик. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган. – Т.: Mehnat, 2004. 2. Низомиддинов Н. Жануби- Шарқий Осиё диний-фалсафий таълимотлари ва Ислом. – Т., 2006. 3. Низомиддинов Н. Ҳиндистонда ислом: тарих, ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва ҳинд – мусулмон маданияти. – Т., 2008. 4. Бонград-Левин Г.М. Древнеиндийская цивилизация. -М., 1980. 5. Васильев А. История религий Востока. – М., 1997. 6. Кётлер Ф. Труды по ведийской мифологии. -М., 1986. 7. Кривелев И. История религий. – М.: 1989. 8. Кулаков А. Религии мира. – М.: 1996 . 9. Мень А. История религии. – М.: 1994. 10. Пронников В. , Ладонов И. Японцы. – М., 1985. 11. Радугин А. Введение в религиоведение: теория, история и современные религии. – М.: 1996. 12. Тамкин Э., Эрман В. Мифы древней Индии. -М., 1982. 13. Яблоков И. Основы религиоведения. – М. 1998.

Похожие

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик

Ҳиндистон динлари қадимий динлар

Ҳиндуизм

Замонавий дунёнинг этноконфессионал манзараси

Ғарб динлари, яҳудийлик