Буддизм - Основы культурологии - Рефераты

Буддизм

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Буддизм Режа:  Буддизм асосчисининг шахси.  Буддизм таълимоти  Тарқалиши.  Манбалари.  Оқимлари  Тантризм  Чань-Буддизм  Ламаизм  Ўрта Осиёда буддизм.

Буддизм – дунёдаги энг йирик динлар ичида қадимийларидан бири ҳисобланиб, мил. ав. VI-V асрларда Ҳиндистонда вужудга келган. Бу динга эътиқод қилувчилар, асосан, Жанубий, Жануби-Шарқий ва Шарқий Осиё мамлакатлари: Шри Ланка, Ҳиндистон, Непал, Бутан, Хитой, Сингапур, Малайзия, Индонезия, Монголия, Корея, Вьетнам, Япония, Комбоджа, Бирма, Таиланд, Лаосда ва қисман Европа ва Америка қитъаларида, Россия Федерациясининг Тува, Бурятия, Калмикия республикаларида истиқомат қиладилар. Ҳозирги кунда эътиқод қилувчилар сони жиҳатидан буддизм христианлик, ислом ва ҳиндуизмдан сўнг тўртинчи ўринни эгаллайди. Буддистларнинг сони тахминан 700 млн. атрофида бўлиб, улардан 1 млн. га яқини роҳиблардир. Буддизм бундан 2500 йилдан аввалроқ Ҳиндистонда диний-фалсафий таълимот сифатида вужудга келиб, унда кўплаб диний манбалар ва диний йўналишлар мавжуд. Буддизм турли миллий ва диний анъаналар билан келишувчанлиги сабабли кўп миллатлар томонидан кенг қабул қилинди. Буддизм ҳаётнинг барча соҳалари: диний, маданий, сиёсий ва иқтисодий қатламларига кириб борди. Буддизмни дин ёки фалсафа, идеология ёки маданият қоидалари тўплами ёхуд ҳаёт тарзи деб баҳолаш мумкин. Айни кунда бу динга эътиқод қилиб келаётган Шарқ мамлакатларидаги буддизм таълимотини ўрганиш у ердаги сиёсий-иқтисодий, маънавий маданиятни тушунишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Бу давлатларда ушбу динга эътиқод қилувчилар назарида буддизмнинг қоида ва анъаналари марказий ҳукумат қонунларидан кўра устунроқдир, табиийки, бунинг замирида унинг потенциал кучи ётади. Буддизм асосчисининг шахси. Буддизм тарихи тадқиқотчилар мавжуд манбалар асосида бу оқим асосчиси реал тарихий шахс эканлигини

таъкидлайдилар. Бу таълимот тўғрисида хабар берувчи адабиётларда у Сиддхартха, Гаутама (Готама), Шакямуни, Будда, Тадхагата, Джина, Бхагаван каби исмлар билан зикр этилади. Бу исмлар маънолари қуйидагича: Сиддхартха – шахсий исм, Гаутама – уруғ номи, Шакямуни – «Шакя қабиласидан чиққан донишманд», Будда – «нурланган», Тадхагата – «шундай қилиб, шундай кетган», Джина – «ғолиб», Бхагаван – «тантана қилувчи». Улар ичида энг машҳури «Будда» бўлиб, шундан ушбу динга буддизм номи берилган. Бизгача Будданинг бир неча биографиялари етиб келган: «Махавосту» – милоднинг II асрида ёзилган, «Лалитавистара» – милоднинг II-III асрларида юзага келган, «Буддхачарита» – буддист файласуфлардан бири Ашвагхоша томонидан милоднинг I-II асрларида яратилган, «Ниданакатха» – милоднинг I асрида ёзилган ва «Абнихишкрамансутра». Мазкур биографияларда Будданинг қайси йилларда яшаганлиги турлича берилган. Уларда мил. ав. IX-III асрлар оралиғидаги ҳар хил муддатлар кўрсатилади. Расмий ҳисобга кўра, Бутама-Будда мил. ав. 623 йилда туғилиб, 544 йилда вафот этган. Бироқ кўпчилик тадқиқотчилар унинг туғилиши мил. ав. 564 йилда, ўлими эса 483 йилда деб ҳисоблайдилар. Баъзан 560 ва 480 деб яхлит сонлар билан кўрсатадилар. Айтиш жоизки, юқорида зикр қилинган биографияларда Будданинг ҳақиқий ҳаёти билан унинг ҳақидаги афсоналар ўзаро қоришиб кетган. Сиддхартха Шакя қабиласининг подшоҳларидан бири Шуддходананинг ўғли эди. Унинг саройи Химолай тоғлари этагида Капилавасти деган шаҳарда бўлган (ҳозирги Непал ҳудудида). Онаси – малика Майя. Подшоҳ ўғлини орзу-ҳаваслар оғушида тарбиялаб, уни ҳеч бир камчиликсиз катта қилади. Сиддхартха улғайиб қўшни ҳукмдорлардан бирининг қизи Яшадхарага уйланади ва ўғил кўриб, унга Рахула деб исм қўяди. Ҳеч бир қийинчилик ва камчилик кўрмай ўсган бола Сиддхартха бир куни иттифоқо бир кекса чол, бир бемор ҳамда оғир машаққат тортаётган роҳибни учратади, бир кишининг эса вафотига гувоҳ бўлади. Бундан қаттиқ

таъсирлаган шаҳзода инсониятни қийинчилик ва азобдан қутқариш йўлларини излаш учун саройни ташлаб кетади. Бу вақтда у 30 ёшда эди. У бешта роҳиб билан қишлоқма-қишлоқ кезиб юради. Шу аснода Сиддхартха бир нарсага амин бўлди: бу йўл уни ўз олдига қўйган мақсад, яъни инсониятни азоб-уқубатдан қутқариш сари олиб бормайди ва у роҳиблар жамоасидан ажралади. Бирмунча вақт чангалзор ўрмонларда кезиб, хориб чарчагач, бир дарахтнинг тагида дам олиш учун ўтиради, ва ўзича, то ҳақиқатни топмагунча шу ердан турмасликка қарор қилади. Бу ўтиришнинг 49 куни унинг қалбидан «Сен ҳақиқатни топдинг» деган садо келади. Шу пайтда унинг кўз олдида бутун борлиқ намоён бўлади. У ҳамма жойда шошилиш, қаёққадир интилишни кўради: ҳеч бир жойда осудалик йўқ эди. Ҳаёт ниҳоясиз узоқликни кўзлаб ўтиб кетаётган эди. Инсон ақли етмас бир куч. Тришна – яшаш, мавжуд бўлиш умиди барчанинг тинчини бузар, ҳалок қилар ва яна қайта яратар эди. Мана энди Будда кимга қарши курашиш кераклигини англади. Шу ондан у Будда – нурланган деб аталди. У тагида ўтирган дарахт эса – нурланган дарахт ( ботха ) деб атала бошлади. Будда ўзининг биринчи даъватини Варанаси яқинидаги Ришипатана боғида, ўзининг беш роҳиб дўстларига қилди ва улар Будданинг биринчи шогирдлари бўлдилар. Шу кундан бошлаб Будда ўз шогирдлари билан қишлоқма-қишлоқ юриб, ўзига янги издошлар орттиради. Будда 40 йил мобайнида Ҳиндистоннинг турли жойларида бўлади, одамларга ўз ғояларини етказади, сингдиради ва 80 ёшида Куштнагара деган жойда дунёдан ўтади. Унинг жасади, ҳинд удумига кўра, куйдирилиб, хоки 8 та буддист жамоаларига бўлиб юборилди ва ҳар бир жамоа уни дафн этган жойида ибодатхона ( ступа ) барпо этди. Будданинг ҳаёти ҳақида турли асотирлар пайдо бўлди. Уларда айтилишича, Будда кўп йиллар давомида ер юзидаги турли мавжудотлар

қиёфасида қайта туғилган: 84 марта руҳоний, 58 марта шоҳ, 24 марта роҳиб, 13 марта савдогар, 18 марта маймун, 12 марта товуқ, 8 марта ғоз, 6 марта фил, шунингдек, балиқ, қурбақа, каламуш, қуён қиёфаларида қайта туғилган. Жами 550 марта қайта туғилган. У доимо қаерда, қай қиёфада туғилишини ўзига ўзи белгилаган. Сўнгги марта уни худолар инсониятни тўғри йўлга бошлаши учун инсон қиёфасида яратганлар. Бу афсоналарнинг баъзиларига кўра, ер юзида Гаутамага қадар 6 та будда ўтган. Шунинг учун буддизмнинг баъзи муқаддас жойларида 7 та ибодатхона барпо этилган. 7 та Бодха дарахти ўтказилган. Баъзи афсоналар 24 та Будда авлоди ўтган деса, баъзилари минглаб буддалар ўтган деб даъво қилади. Буддизм таълимоти. Буддизм қадимий ҳинд диний-фалсафий таълимотлари асосида вужудга келган, ўзига хос назариёт ва амалиётдан иборат бўлган диний тизимдир. Будда янги диний қонун-қоидалар, расм- русумлар ишлаб чиқмаган, балки ҳар бир инсон туғилиш ва ўлим машаққатларидан қутилиши учун амал қилиши лозим бўлган бир неча кўрсатмаларни ишлаб чиқди, холос. Унинг таълимоти инсоннинг хаёлида, ишларида ва ўзини тутишида самимий олийжаноблик ғоясини илгари суради. У ведалардаги гуноҳсизлик таълимотини инкор қилди, ҳайвонларни ваҳшиёна қурбон қилишни қоралади, варна (каста) тизимини ва ундаги руҳонийларнинг бошқалардан устунлигини инкор қилди. Будда «Яратувчи олий куч»нинг борлигига шубҳа ва ишончсизлик билдирган. Унинг фикрича, энг муҳими инсоннинг шахсий камолоти ва эзгу турмуш тарзидир. Будда таълимотининг асосида «ҳаёт – бу азоб, уқубат» ва «нажот йўли мавжуд» деган ғоялар ётади. Буддизм таълимотига кўра, инсон ўзига хос мавжудот бўлиб, туғилади, ўзини ўзи ҳалок қилади ёки қутқаради. Бу ғоялар Будданинг илк даъватида таъбирланган тўрт ҳақиқатда ўз ифодасини топган.

Биринчи ҳақиқат – «азоб-уқубат мавжуддир». Ҳар бир тирик жон уни бошидан кечиради, шунинг учун ҳар қандай дунёвий ҳаёт – қийноқ, азоб- уқубатдир. Туғилиш – қийноқ, касаллик – азоб, ўлим – кулфат, қийинчиликка дуч келиш – машаққат, айрилиқ – эзилиш, орзу-ҳавасга етолмаслик – уқубат. Дунё тузилишининг асосий қонуни бир-бирига боғлиқлик. Ҳеч бир нарса маълум сабабсиз яралмайди. Лекин ҳар бир ҳодиса ёки ҳаракатнинг бирламчи сабабини аниқлаш мумкин эмас. Шунинг учун буддизм дунёни шу ҳолича қабул қилишга чақиради. Буддизм таълимотига кўра, ҳар қандай нарса ёки ҳодиса у хоҳ моддий, хоҳ маънавий бўлсин, дҳарма (элемент)лардан ташкил топган. Улар, ўз хусусиятига кўра, ҳаракатсиз бўлиб, дҳармаларни қўзғатувчи куч инсоннинг хаёл ва сўзларидир. Объектив ҳақиқат бу доимий равишда ўзгариб турувчи дҳармалар оқимидир. Ҳаракатдаги дҳармалар ўз мавжудлигининг беш шакли – тана, сезги, ҳис-туйғу, ҳаракат, англашни яратади. Мазкур беш шакл инсонни ташкил қилади. Инсон улар ёрдамида яшайди, борлиқ билан алоқада бўлади, яхши ёки ёмон ишларни бажаради. Беш элементнинг ўзаро мавжудлиги инсоннинг ўлими билан барҳам топади. Инсонни ташкил қилувчи беш шакл ( скандх ) ўз навбатида қайта туғилади. Янги тананинг хусусиятлари асос бўлувчи беш натижани беради: фаолият, гумроҳлик, хоҳиш, истак ва норма. Бу жараён «ҳаёт ғилдираги»ни ташкил қилади. «Ҳаёт ғилдираги»да доимий равишда айланиб, инсон абадий қийноққа дучор бўлади. Иккинчи ҳақиқат – «қийноқларнинг сабаблари мавжуддир». Инсон моддий нарсалар ёки маънавий қадриятлардан фойдаланиб, уларни ҳақиқий ва доимий деб ҳисоблайди ҳамда доимо уларга эга бўлишга интилади. Бу интилиш ҳаёт давомийлигига олиб боради. Яхши ёки ёмон ниятлардан тузилган ҳаёт дарёси, орзулар ва интилишлар сабабли келажак ҳаёт учун карма ҳозирлайди. Демак, қайта туғилиш, қайтадан қийноқларга дучор

бўлиш давом этади. Аксарият буддистлар фикрича, Буддадан кейин ҳеч ким нирвана ҳолатига эриша олмаган. Учинчи ҳақиқат – «қийноқларни тугатиш мумкин». Яхши ёки ёмон ниятлардан, интилишлардан бутунлай узилиш нирвана ҳолатига олиб боради. Бу ҳолатда инсон қайта туғилишдан тўхтайди. Буддистлар фикрича, нирвана ҳолати, «ҳаёт ғилдирагидан» ташқарига чиқиш, «мен» деган фикрдан ажралиб, инсоннинг ҳиссий туйғуларини тўла тугатишдир. Тўртинчи ҳақиқат – «қийноқлардан қутилиш йўли мавжуддир». Бу йўл саккизта нарсага амал қилиш, тўғри тушуниш, тўғри ҳаракат қилиш, тўғри муомалада бўлиш, фикрни тўғри жамлашдир. Бу йўлдан борган инсон Будда йўлини тутади. Буддизм таълимоти, асосан, уч қисмдан иборат: 1) ахлоқ; 2) медитация; 3) донолик. 1. Ахлоқ нормалари – «Панча шила» (Будданинг беш насиҳати): 1) қотилликдан сақланиш; 2) ўғриликдан сақланиш; 3) гумроҳликдан сақланиш; 4) ёлғон, қалбаки нарсалардан сақланиш; 5) маст қилувчи нарсалардан сақланиш. 2. Медитация. 1) тўғри тушуниш (тўғри эътиқод қилиш) – Будданинг биринчи даъватида сўз юритилган тўрт ҳақиқатни билиш ва унга ишониш; 2) тўғри ният қилиш – дунёвий лаззат-ҳаловатлардан халос бўлишга, кераксиз фикрлар ва бошқаларга зарар етказиб қўйишдан сақланишга интилиш; 3) ўзини тўғри тутиш – ўзиники бўлмаган нарсага кўз олайтирмаслик, ортиқча ҳиссиётга берилмаслик; 4) тўғри англаш – ўз танаси ва руҳига ўзини йўқотиб қўймайдиган даражада назоратда бўлиш ҳамда бунда эҳтирослар ва изтиробларга чек қўйиш;

5) тўғри ҳаракат қилиш – ўзидаги ёмон туйғуларни жиловлаш ҳамда эзгу туйғулар ва ҳаракатларни ривожлантириш; 6) тўғри ҳаёт кечириш – номаъқул ҳаёт тарзидан сақланиш; 7) тўғри фикр юритиш – камолотнинг тўрт босқичини кетма-кет босиб ўтиш; 8) тўғри гапириш – ёлғондан, туҳматдан, ҳақоратдан ва бефойда гаплардан сақланиш. 3. Донишмандлик – бу буддизмнинг асосий мақсади бўлиб, нарсалар табиатини тўғри тушунишдан иборат. Юқорида кўрсатилган уч амалиёт босқичини ўтаган инсон охир-оқибат олий саодатга, яъни нирвана ҳолатига эришади. Нирвана сўзининг луғавий маъноси – «ўчиш, сўниш». Унда ҳаётнинг ҳар қандай кўринишига интилиш йўқолади. Тарқалиши. Ушбу таълимотнинг ёйилишида буддист жамоаларнинг ( сангха ) роли катта бўлган. Улар йилнинг об-ҳавоси яхши бўлган тўққиз ойида шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ юриб, аҳолини бу динга даъват қилиб юрганлар. Фақатгина муссон ёмғирлари тинмай қуйган уч ойдагина ўз ибодатхоналарида муқим бўлиб медитация билан шуғулланганлар. Мил. ав. 273-232 йилларда ҳукмронлик қилган император Ашока даврида буддизм кенг ҳудудларга жадал тарқалди. У буддист монахларга (роҳиблар), уларнинг Ҳиндистон билан чегарадош давлатларга қилган миссионерлик ҳаракатларига хайрихоҳлик билдирарди. Буддист миссионерлари ўз принципларида маҳкам туриб, юмшоқлик ва келишувчанлик билан ҳаракат қилдилар. Буддизм жамоалари бегона дин, маданият ва урф-одатлар устун бўлган шароитларда асрлар мобайнида ўзларини сақлаб қолиш, фурсат келганда, уларга ўз таъсирларини ўтказиш қобилиятига эгадирлар. Уларнинг бу хусусиятлари Ҳиндистонда мусулмон ҳукмдорлари даврида, Шри Ланкада португаллар, голландлар ва инглизлар мустамлакаси даврида, Хитой ва

Япония конфуцийчилари даврида мазкур ҳудудларга буддизмнинг ёйилишида яққол намоён бўлади. Буддизм милоднинг I асрида Хитой, IV асрда – Корея, VI асрда – Япония, VII асрда – Тибет, XIII-XVI асрларда – Монголия, XVII-XVIII асрларда – Бурятия ва Тува, XIX-XX асрларда эса Америка ва Европа қитъаларига кириб борган. Буддизм бошқа худоларга сиғинишни тақиқламайди. Будда, уларга ибодат қилиш инсонга вақтинча тасалли бериши мумкин, бироқ улар нирвана ҳолатига олиб бормайди, деб таълим берган. Шу сабабли, буддизм таълимоти турли жойларда ёйилиши билан улар ибодат қилиб келган илоҳиятлари ёки улуғланган шахслари тимсоллари ибодатхоналарни эгаллаган. Масалан, Ҳиндистоннинг буддизмга мансуб илоҳиятлари дунёни яратувчи Брахма, чақмоқ ва момоқалдироқ худоси Индра, ҳунармандчилар ҳомийси Хатиману, Тибетда қаҳрамон Басер тимсоли, Монголияда Чингизхон каби миллий қаҳрамонлар буддизм илоҳиятлари тимсолига айланди. Бироқ, бу илоҳиётлар нирвана ҳолатига олиб бормайди. Фақатгина Будда нирванага бошлай олади ва шу йўсинда инсонни азоблардан халос этади. Манбалари. Буддизм таълимоти бир қатор китоблар шаклига келтирилган тўпламларда баён қилинган. Улардан энг асосийси Трипитака (ёки Типитака – «уч сават» маъносини англатади). У уч қисмдан иборат бўлганлиги учун шундай ном билан аталган. Бу манбанинг қўлёзма нусхаси Шри Ланкада сақланиб қолган. У милоднинг бошларида китоб шаклига келтирилган. Улар – Будда тарғиботининг ҳақиқий баёни ҳисобланган сутра матнлари – Сутра-питака, роҳиблик ахлоқи, хонақоҳлар низомларига бағишланган виная матнлари – Виная-питака, буддизмнинг фалсафий ва психологик муаммоларини баён қилиб беришга бағишланган абхидхарма матнлари – Абхидхарма-питакадан иборат. Кейинчалик шаклланган санскрит, хитой, тибет, кхмер ва япон тилларидаги буддизмга оид адабиётлар

анча кенг тарқалган, аммо уларнинг илк буддизм тарихи учун аҳамияти озроқ. Будда ҳаётига тегишли ривоятларнинг асосийси Трипитакада жамланган. Хитойга кириб келиши. Буддизмнинг Махаяна йўналиши Хитойга I асрда кириб келган. III-VI асрларда буддизм Хитой ҳудудида кенг тарқалди. Бу вақтда пойтахт яқинидаги Лояна ҳамда Чанани каби шаҳарларда 180 га яқин буддизм ибодатхоналари ҳамда диний марказлари фаолият юритган. Махаянанинг шаклланишида Кушон давлатининг ҳам роли катта бўлди. Айнан Кушон давлатидан, айниқса, Канишканинг тўрт қурултойидан сўнг буддизмнинг Махаяна йўналиши Марказий Осиё давлат ва шаҳарларига тарқала бошлади. Буюк ипак йўли орқали илк буддист тарғиботчилар мил. ав. II асрдаёқ Хитойга келган эдилар. Буддизмнинг Хитойга кириб келиши ҳақида кейинчалик кўплаб ривоят ва асотирлар пайдо бўлди. Бироқ, хитой манбаларида ҳам, диний ривоятларда ҳам Хитойдаги биринчи буддистлар ҳақида бирор аниқ маълумот мавжуд эмас. Илк даврга тааллуқли маълумотлардан бири император Мин-Дининг туши ҳақидаги ривоят ҳисобланади. Унга кўра, Мин-Ди тушида олтиндан ясалган бир бут кўрган. У Будданинг тимсоли эканлигини ўз маслаҳатчиси Фуидан сўраб билгач, милоднинг 60-йилларида буддизм асосчиси ва унинг таълимоти бўйича диний матнлар келтириш учун Ҳиндистонга элчилар юборган. Шундан сўнг Хитойга Ҳиндистондан бир неча буддизм тарғиботчилари келиб, улар учун махсус қурилган «Баймаси» («Оқ от ибодатхонаси»)га жойлашганлар. Буддизмнинг хитойлашуви ва тарқалиш жараёнини ўрганиш қийин ва мураккаб илмий масаладир. Буддизм Хитой ҳудудида ёйилиши билан алоҳида янги шакл ҳам касб этди. IV-V асрларда буддизм катта муваффақиятга эриша бошлади. Ушбу таълимот ўлканинг жанубий вилоятларига янада чуқурроқ жойлашди. IV асрнинг ўрталарига келиб Хитойда аёллар ибодатхоналари, аёл монахлар ва тингловчилар пайдо бўлган. Шу асрнинг охирига бориб, подшоҳлар буддизм ибодатхоналарига доимий равишда катта миқдордаги хайриялар берадиган бўлганлар. Бу

даврда Шарқий Цзин давлатининг ўзидагина 1786 та сангха , 24 минг монах мавжуд бўлган. Хусусан, император Сияоу-Ди 381 йил биринчи бўлиб ўзини буддист деб эълон қилди. У саройида ибодатхона барпо қилдириб, унга монах келтиришни буюрди. Ляо сулоласидан бўлган У-Ди ҳокимлиги даврида (502-549) буддизм мамлакат жанубида расмий дин сифатида тан олинди. Шундай қилиб, буддизм мил. ав. биринчи минг йиллик охирларида Марказий Осиёни ўз ичига олган Кушон империясига кириб келди. Бизнинг диёримизда олиб борилган археологик қазилмалар асносида Ўра-тепа, Далварзин-тепа, Қува, Зар-тепа, Қоровул-тепа, Айритом мавзеларидан топилган Шакямуни санамлари, ҳайвон ҳайкалчалари, рамзий ғилдираклар ва ступа қолдиқларидан Кушон империясида буддизмга катта аҳамият берилганини англаш мумкин. Оқимлари. Хинаяна буддизмнинг асосий йўналишларидан биридир. Хинаяна « кичик арава » маъносини англатиб, у диний йўналиш сифатида мил. ав. I асрда шаклланган. Бироқ, унинг асосий қоидалари анча аввал, шу жумладан, Трипитакада баён қилинган. Хинаяна таълимотига кўра, дхарма лар табиатини ўрганишга ва нирвана га маънавий йўл билан эришилади. Бу йўл жуда оғир, шу сабабли фақат монахларгина нирвана ҳолатига етиши мумкин. Кейинчалик Хинаянада жуда ҳам мураккаб ва дабдабали ибодатлар (масалан, «Будда тишига сиғиниш»), буддизмнинг муқаддас жойларига оммавий зиёратлар жорий қилинган. Бу йўналиш Шарқий Ҳиндистонда, Шри Ланка, Ҳинди- хитой давлатларида тарқалган. Махаяна Хинаяна билан бир қаторда буддизмдаги иккинчи асосий йўналиш бўлиб, у руҳий камолот аҳдига риоя этувчи, худога илтижо қилувчи роҳибларга инъомлар бериб ёрдам кўрсатувчи ҳар қандай оддий диндор нажот топиши мумкин деган таълимотга асосланади. Унга кўра, Будда танаси жонзотларни азобдан қутқариш учун турли махлуқотлар шаклига кириши мумкин ва ҳаёт занжирининг барча вакиллари уни ўрганиши,

англаши мумкин. Бу нарса чексиз Будда рам ларининг, худоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Бу худоларга ишониш йўллари барча учун мумкин бўлганлиги сабабли у « катта арава » номини олган. Цзинту йўналиши Хитойда вужудга келган ва кейинчалик Японияга ўтган. Унга Хуэй-Юань асос солган. V-VII асрларда унинг шогирдлари бу йўналишни ривожлантирганлар. Шунингдек, ушбу йўналиш Хитой буддизмида сезиларли мавқега эга бўлган ва расман эътироф этилган. Хитойшунос олимларнинг таъкидлашларига қараганда, Цзинту йўналиши даосизм, ҳатто қадимги Хитой «синизм»и таъсирида шаклланган. Тяньтай ёки Тендай йўналиши. Бу ном шундай деб аталган бир ибодатхона номи билан боғлиқ. Мазкур йўналишнинг илк ва кўзга кўринган вакилларидан бири монах Чжи-И бўлган. Чжи-И таълимотига кўра, бу дунёдаги ҳамма нарса ҳақиқий эмас, улар фақат бўшлиқдан иборат бўлиб, вақтинчалик мавжуддир. Мана шу асосга биноан у хулоса қиладики, оламдаги барча нарса ёлғиз мазмундадир. Будда ҳатто майда қум заррачаларида ҳам мавжуд бўлиши ва охирида эса ҳар бир инсоннинг ҳаёти Будда ҳаётининг бир қисми бўлиши мумкин. Ушбу таълимотни Чжань-Жань (711-782) мактабининг 9-патриархи ривожлантириб, шундай хулосага келди: Будда ҳамма жойда, ҳамма нарсада, ҳаттоки жонсиз нарсаларда ҳам мавжуд бўлиб, уларда Будда-табиатнинг бир бўлаги мавжуд. Тяньтай йўналиши ўз тарафдорлари орасида катта обрўга эга бўлган ва XIV асрга қадар мавжуд бўлган. Хитойда, юқоридагилардан ташқари, кўплаб майда секталар ҳам мавжуд бўлган. Улар орасида мамлакат тарихида муҳим аҳамият касб этган «Чань» ва «Тантризм» йўналишларини алоҳида қайд этиш ўринли. Тантризм Ҳиндистонда биринчи минг йиллик ўрталарида вужудга келиб, кейинчалик Хитойга ҳам ўтган. Буддизмнинг ушбу йўналиши VIII асрга келиб жуда тараққий топди. Бунга мазкур йўналишнинг уч машҳур патриархлари Ҳиндистондан келиб фаолият олиб боришлари сабаб бўлди.

Тантризм мустақил ҳамда таъсирчан йўналиш сифатида Хитойда узоқ қолмади. Чань-Буддизм. Мазкур йўналишнинг номи санскрит тилидаги « дхиана » ( медитация, фикрни жамлаш ) сўзидан келиб чиққан. Ҳиндистонда вужудга келган дхиана буддизм мактаби тарафдорлари вақти-вақти билан ташқи оламдан узилиб, ушбу абадий ташвишлардан четланиш ва фикрни бир нуқтага жамлаш таълимотини илгари сурганлар. Бу ишда киши, ҳақиқатан ҳам, транс ҳолатига тушадиган бўлса, бу орқали ҳақиқатга эришиш дхиана нинг олий мақсади ҳисобланади. Дхиана таълимотининг Хитойдаги илк намояндалари Дао-Ань ҳамда Хуэй-Юаньлар эдилар. Улар дхиана сутралари ни хитой тилига таржима қилиб медитацияни амалиётга жорий қилганлар. Медитация амалиёти энг шуҳрат қозонган даврига Хитойда бирмунча кечроқ эришди. Бу нарса «Чань» сектасининг муваффақиятлари билан боғлиқ. Бироқ, шуни айтиш керакки, Чань медитацияси ҳинд дхиана сидаги медитациянинг оддий такрори, айнан ривожланган шакли эмас. Олимларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, мазкур таълимот ҳинд буддизмига қарама-қарши таълимот сифатида вужудга келган. Дарҳақиқат, Чань йўналиши Хитой буддизмининг бошқа оқимларига қараганда кўпроқ Хитойга хосроқ. Унинг асосий ғояси қуйидагича: киши туманли, хира нирванага интилиши зарур эмас, фақатгина келажак ҳақида қайғуриш қачондир Бодхисатва ёки Буддага айланишни ва мана шунинг учунгина ўзини ҳамма нарсадан маҳрум қилиши бефойда. Инсон айни вақтда, шу онда яшамоғи ҳаётдан у бера олиши мумкин бўлган нарсалар имкон қадар олиб қолмоғи лозим. Ламаизм буддизмнинг асосий йўналишларидан бири бўлиб, у тибет тилида « лама » – «энг улуғ» деган маънони англатади. Мазкур диний йўналиш раҳбари шу ном билан – лама деб аталади. Ламаизм Тибетда VII-XIV асрларда тибетликларнинг қадимий дини Бон- По (шаманизмнинг бир тури) унсурларини қабул қилган Махаяна ва Тантризм асосида вужудга келган бўлиб, ҳозирда тибетликларнинг асосий

дини ҳисобланади. У бир неча фирқа ва мазҳабларга бўлинади. Ламаизм XVI аср охиридан мўғуллар, XVI аср бошларидан Россия ҳудудида яшовчи бурятлар, туваликлар ва қалмиқлар орасида ҳам тарқалди. Буддизмнинг барча ақидаларини қабул қилган ламаизмда инсон фақат ламалар ёрдамида нажот топади. Ламаларсиз нирвана га етишиш у ёқда турсин, киши бу дунёга қайтиб келишда ҳам ҳеч нарсага эриша олмайди, деб таъкидланади. Ламаизмнинг анъанавий қонунлашган асоси Канжур (108 жилдли) ва Танжур (225 жилдли) номли муқаддас китобларда баён қилинган. Бу динда дабдабали ибодатлар, театрлаштирилган муқаддас томошалар – мистериялар , кўпгина маиший расм-русумлар, худоларнинг ғазабини, ёвуз руҳларнинг зиёнларини қайтариш учун қилинадиган хатти-ҳаракатлар, дуо ва афсунлар бор. Ламаизмга кўра, лама ларга ва дунёвий ҳокимларга сўзсиз бўйсуниш асосий фазилат саналади. Масалан, бурят ламалари рус подшоҳларини – аватара , яъни маъбуда Цаган-Дараэхэнинг ердаги кўриниши, деб эълон қилганлар. Ламаизм таълимотига кўра, одам ўлдириш, ўғрилик, ёлғончилик, туҳмат, ғийбат, бекорчи сўзлаш, очкўзлик, кек сақлаш, зино қилиш – ўнта «оғир гуноҳ» саналади. Гуноҳ қилишдан ўзини тийиш инсонга энг яхши қайта туғилишга имкон беради. Ламаизм йўналишининг олий диний раҳнамоси Далай-Лама саналади. У туғилган мавжудотларнинг энг улуғи, бодхисатва Авалакитешваранинг ердаги кўриниши, тирик худо ҳисобланади. Далай – тибет тилида «денгиз» маъносини англатади. Далай-Лама «денгиздек улуғ лама» деганидир. Бу унвон 1391 йилда жорий қилинган. Биринчи Далай-Лама Биндуидуб (1391- 1475) бўлган. Ҳозирги кунда Далай-Лама XIV Лозондантзенжанцо-Игвант ҳисобланади. У 1935 йилда туғилган. Унинг ўлими билан ерда янги Далай- Лама пайдо бўлади. Олий лама лардан ташкил қилинган ҳайъат унинг ўлимидан сўнг бир йил мобайнида янги туғилган гўдаклар орасидан янги Далай-Ламани қидириб топадилар. Шундан сўнг гўдак монастирда

(хонақоҳда) тарбияланади. У вояга етгунга қадар унинг вазифасини регент – муваққат вакил бажариб туради. Ламаизм диний ҳаётининг марказини монастир ташкил қилади. У ерда Далай-Лама, Ламалар диний уюшмаси, роҳиблар, талабалар фаолият олиб борадилар. Ўрта Осиёда буддизм. Ўрта Осиёда динлар тарқалганлиги манзараси ранг-баранг ва тадқиқ қилиш учун ўта қизиқарли. Бу минтақада бошқа қадимий динлар билан бир қаторда буддизмнинг ҳам кенг ёйилганлигини кузатамиз. Ўрта Осиёда буддизм тарихини ўрганиш бўйича тадқиқотчилардан Л.И. Альбаум, Р.Ч. Багчи, В.В. Бартольд, Т.В. Беляева, А.Н. Бернштам, В.А. Булатова, В.П. Васильев, Б.В. Веймарн, В.В. Вертоградова, В.Л. Вяткин, Т.В. Грек, Б.П. Денике, Е.П. Денисов, Б.Н. Засыпкин, Т.И. Зеймаль, А.Н. Зелинский, В.Н. Кесаев, Г.А. Кошеленко, В.А. Ливщиц, Б.А. Литвинский, М.Е. Массон, Г.В. Парфёнов, Г.А. Пугаченкова, Е.Г. Пчелина, Э.В. Ртвеладзе, Б.Я. Ставиский, А.С. Стрелков, Б.А. Турғунов, З.И. Усмонова, В.Б. Ҳеннинг, В.А. Шишкин каби ўзбекистонлик ва чет эллик археолог олимлар изланишлар олиб борганлар. Уларнинг экспедициялари натижасида ёзилган мақола, рисола ва монографиялар ушбу мавзуни ўрганишда қўлланма бўлиб хизмат қилиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган муаллифларнинг барчаси буддизм тарихини Ўрта Осиёдаги тарихий-меъморий ёдгорликларнинг археологик тадқиқотлари асосида ёритиб берганлар. Бир гуруҳ тадқиқотчилар мазкур дин Ўрта Осиёга кириб келишини Кушонлар шоҳи Канишка ҳукмронлиги даврига тааллуқли деб биладилар (I асрнинг охири-II асрнинг бошлари). Иккинчи гуруҳ эса бу жараённинг бошланишини бироз эртароқ деб ҳисоблайдилар. Тадқиқотчи Б.А. Литвинскийнинг фикрича, буддизм Шимоли-Ғарбий Ҳиндистон ва Жанубий Афғонистон (Қандаҳор) орқали тахминан мил. ав. III асрда Бақтрияга (Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари) тарқала бошлаган.

Бақтрияга буддизмнинг кириб келиши ва ёйилиши ҳақида бошқа фикр ҳам мавжуд. Тадқиқотчи Р.Ч. Багчи бу жараён подшоҳ Ашока (мил. ав. 273- 232 йиллар) ҳукмронлиги даврида юз берган деб ҳисоблайди. Аммо бу фикрни тасдиқловчи археологик материаллар етарли эмас. Шунинг учун ҳам буддизм бу ҳудудга Кушонлар даврида кириб келган деган фикр ҳақиқатга яқинроқ. Чунончи, Б.Я. Ставиский бу фикрни Кушонлар ҳукуматининг ҳинд вилоятлари ва буддист жамоаларнинг ҳомийлари билан алоқалари мустаҳкам бўлганлиги билан исботлайди. Аммо шу билан бир қаторда бақтрияликларнинг Канишкага қадар буддизм билан таниш бўлганликларини тасдиқловчи маълумотлар ҳам мавжуд. Мил. ав. I аср ва милоднинг IV асрлари оралиғида Кушон империясида буддизмнинг Махаяна йўналиши давлат дини деб эълон қилинди. Бунгача буддизм Ҳиндистонда узоқ тарихга эга бўлса ҳам, у ерда асосий йўналиш бўлган Хинаяна ҳам бундай мавқега эришмаган эди. Канишка, Вима, Кадфиз ва улардан кейинги кушон императорлари буддизмни кенг ёйдилар. Улар бу дин анъаналарини амалда ривожлантириш, бошқа халқлар ўртасида тарқатиш учун Балх, Марв, Термиз, Самарқанд, Бухоро, Шош, Туркистон, Қува, Косон, Ўш, Болосоғун, Кошғар ва бошқа шаҳарларда буддизм такягоҳлари ва хонақоҳлари, ибодатхоналарини қуриб, буддизмнинг муқаддас китоблари, сутра ва пастрилар ни ўрганиш, таржима қилиш ва шарҳлаш учун шароит яратиб бердилар. Ҳозирги Термиздаги Қора-тепа, Фаёз-тепа, Сайрам, Қува ва бошқа жойларда топилаётган будда ҳайкалчалари ёки уларнинг парчалари, Айритомдаги айвон пештоқи парчасидаги буддист мусиқачиларнинг тасвири ва бошқа осори атиқалар, сарой ва ибодатхоналар Ўрта Осиёдаги буддизм ҳақида хабар берувчи манбалардир. Бу динга тегишли ёзма манбалар қадимги туркий ёзувда, уйғур битикларида ва бошқа ёзувларда сақланиб қолган. Ўрта Осиёнинг жанубида Сарвастивада мактабининг илк кўриниши – Вайбхашика мактабининг таълимоти ёйилган. У буддизмнинг Хинаяна

оқимига тегишли. Аммо Вайбхашика таълимоти баъзи жиҳатлари билан Махаяна доирасидаги мактабларга яқин туради. Бунда, айниқса, Махаяна доирасига кирувчи Сарвастивада нинг Виная мактаби муҳим аҳамиятга эга. Манбаларнинг хабар беришича, Хўтанда Вайбхашика мактаби вакиллари Махаянани ёйиш учун замин тайёрлаганлар. Ўрта Осиёда буддизмнинг бошқа мактаблари ҳам ёйилган. Қора-тепадан топилган сопол буюмлардаги кхароштхи ёзувлари бу ердаги Махасангхика таълимотини акс эттиради. Махасангхика мактаби Ўрта Осиёда буддизмнинг тарқалишида муҳим роль ўйнаган. Қора-тепанинг бошқа қисмида брахми ёзувидаги битиклар эса Ўрта Осиёга кейинчалик Канишка даврида кириб келган Сарвастивада буддист мактаби таълимотининг ёйилганлигидан хабар беради. Мил. ав. III-I асрларда буддизм Ҳиндистон ҳудудидан чиқиб жануби- шарқий йўналиш бўйича асосан Хинаяна таълимоти шаклида ёйилган. Лекин милоднинг бошларида шимолга, шимоли-ғарбга ҳамда шимоли-шарққа Махаяна тарзида ҳаракат қилди. Бунинг сабаби бир неча асрлар мобайнида Шимолий Ҳиндистон, Марказий Осиё ҳудудларининг ягона Кушон салтанати байроғи остида бирлаштирилиши бўлди. Айнан Марказий Осиё орқали буддизм Узоқ Шарққа кириб борди ва у ерда иккинчи ҳаётини бошлади. Ўрта Осиёда буддизмга тегишли тарихий обидаларнинг кўплиги жиҳатидан Фаёз-тепа энг йирик ёдгорлик ҳисобланади. У ердан чиққан диний битиклар, ҳайкаллар билан бирга топилган ибодатхонанинг ҳудуди анча катта жойни эгаллайди. 1926 йилда А.С. Стрелков томонидан аниқланган Эски Термизнинг шарқидаги Зурмала минораси Ўрта Осиё территориясидаги биринчи очилган, катта аҳамиятга молик бўлган буддизм иншоотидир. Эски Термиздан топилган Қора-тепа буддист мажмуаси милоднинг I асри Кушон салтанатининг гуллаган даврига тўғри келади. Қора-тепадаги

ҳар бир иншоот ер устки ва ғор ичида жойлашган ибодатхона, сарой, бир монах (зоҳид) учун мослаштирилган ҳужралардан иборат. Далварзин-тепа мажмуаси 1967-1968 йилларда қазиб очилган бўлиб, Термиз яқинидаги Сурхон воҳасининг ўрта қисмида жойлашган. Мазкур комплекс Г.А. Пугаченкова ва Б.А. Турғунов бошчилигидаги Ўзбекистон санъатшунослик академияси томонидан очилди. Далварзин-тепада топилган буддизм мажмуаси бу дин таълимоти Кушон салтанатининг шимолий вилоятларига I асрда ёйилганлигини кўрсатади. Жанубий Ўзбекистонда жойлашган Бақтрия-Тўхаристоннинг шимолий қисмида 60-йилларнинг иккинчи ярмидан 80-йилларгача буддизм иншоотларининг еттитаси аниқланиб ўрганилди. Археологик қазилмалар натижасида топилган Жанубий Тожикистондаги Ажина-тепа, Кофир- қалъадаги кичик ибодатхона, Қалъа-и Кофирнигон ибодатхонаси, Айритом мажмуаси, Туркманистондаги Марвдан 30 км узоқликда жойлашган Гяур- қалъа мажмуаси, Қувадаги ибодатхона ва бошқа кўплаб буддизмга тегишли ёдгорликлар ушбу диннинг мазкур минтақадаги тарихи ҳақида хабар беради. Ўрта Осиёнинг Марв, Балх, Термиз, Сўғдиёна вилояти, Қува, Косон, Самарқанд ва Бухоро каби шаҳарлари, вилоятлари буддизм таълимоти ва маросимларини ишлаб чиқишда, бошқа ўлкалар, мамлакатларда тарғиб ва ташвиқ этишда, энг муҳими, буддизмнинг ҳозирги замоннинг илғор жаҳон динларидан бирига айланишида фавқулодда аҳамиятга эга марказлари бўлган. Сўғд вилояти Хитой билан савдо-сотиқ ҳамда маданий алоқаларни ўрнатишда аҳамиятли роль ўйнаган. Сўғдликлар Хитойда буддизмни ёйишда жуда муҳим ўрин эгаллайдилар. Бироқ Сўғдда буддизмнинг кенг ёйилганлиги масаласи ҳалигача очиқ қолмоқда. Тўғри, ҳозирга қадар бу ерда буддизмга оид баъзи ҳайкалчалар, Санзордаги буддизм ибодатхонаси, Самарқанд яқинида будда ҳайкалининг боши топилгани маълум. Аммо бу топилмалар ушбу ҳудудда бу дин кенг тарқалган деган хулосани чиқаришга ҳозирча етарли эмас.

Сурхондарё Тўхаристонидан чиққан буддизмнинг йирик вакили – Таньмонаньти (ёки Дхарманандин). У ёшлигидан таркидунёчилик йўлини тутиб, узлатга чекинган. Ёш бўлса-да, ақли тиниқ бўлиб, сутраларни ўрганган ва ёддан айтиб юрган, бунга ўзининг бутун борлиғини бағишлаган. У Трипитакани тўла ўзлаштирган. Дхарманандиннинг илмдаги салоҳияти чуқур ва бениҳоя эди. У ўз ватанида ҳам, бошқа узоқ ерларда ҳам катта обрўга эга бўлган. 365-385 йилларда Дхарманандин Хитойнинг Чанъань вилоятига Будда таълимотини тарғиб этгани ва ибодатхоналар, вағн ва вихара лар қургани келган. Император Фу Цзянь Хитойдаги барча авлиёларнинг Дхарманадинга кўрсатаётган иззат-ҳурматини кўриб, уни жуда олий мақомли меҳмон сифатида кутиб олади ва тортиқлар қилади. Хитойда бу пайтда буддизм анча кенг тарқалганига қарамай, тўрт қисмли Агама- Сутра лардан бирортаси ҳам ҳали хитой тилига таржима этилмаган эди. Император Фу Цзяннинг маслаҳатчиси ва Увей тумани ҳокими Чжао Чжэн Дхарманандиндан ана шу сутраларни таржима қилиб беришини сўраш ниятида эдилар. Чжао Чжэн барча авлиёлар ва Дхарманандинни ўз пойтахтига таклиф этиб, Агама-Сутра ларнинг иккитасини – Чжун ва Цзэн ҳамда мустақил асарлар саналган Пи Тань Синь, Сань Фа Ду ва бошқа асарларни таржима этиш, шарҳлаб бериш ва эълон этишни илтимос қилади. Дхарманандин бу ишга 2 йил раҳбарлик қилиб, уни мувафаққиятли якунлайди. Сўнгра ўз ватанига қайтади, лекин унинг қачон ва қаерда вафот этганлиги тўғрисидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган. Туркий халқлар бутун Осиёни, Хитой ва Узоқ Шарқни нафақат қилич ва от кучи билан забт этишган, балки мавжуд бўлган диний-фалсафий таълимотлар, маданият, инсонпарварлик соҳаларида ҳам етакчилик қилганлар. Ўзларидан бошқа халқларни «варварлар» деб атаган калондимоғ қадимхитой сиёсатчилари ҳам бу жиҳатдан уларни тан олишга мажбур бўлганлар.

Адабиётлар 1. Буддизм. Словарь. М., 1992. 2. Буддийская философия в средневековой Японии. М., 1998. 3. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1997 4. Васильев Л.C. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970. 5. Волков С.В. Ранняя история буддизма в Корее. М., 1985. 6. Далай-Лама XIV. Буддизм в Тибете. М., 1991. 7. Дервиш Р.А., Левтеева Л.Г., Мусакаева А. Памятники истории религии и культуры в Узбекистане. Пособие для факультатива по истории религии. Т.: Ўқитувчи, 1994. 8. Мифы народов мира. В 2-х томах. М., 1991. 9. Религиозные традиции мира. Буддизм, иудаизм, христианство, ислам. Справочник школьника. Бишкек, 1997. 10. Розенберг О.О. Труды по буддизму. М., 1994. 11. Светлов Г.Е. Путь богов: синто в истории Японии. М., 1985. 12. Ставиский Б.Я. Судьбы буддизма в Средней Азии. По данным археологии. М., 1998. 13. Щербатской Ф.И. Избранные труды по буддизму. М., 1988. 14. Щербатской Ф.И. Теория познания и логика по учению позднейших буддистов. Части 1-2. М., 1995.

Похожие

Марказий Осиёда буддизм

Ноанъанавий диний тизимлар

Марказий Осиё халқлари динлари ва эътиқодлари манбаларининг тарихий жиҳатлари

Синтоизм

Ҳиндуизм