Қадимги динлар, миср ва юнонистон - Основы культурологии - Рефераты

Қадимги динлар, миср ва юнонистон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Қадимги динлар, миср ва юнонистон

Миср. Қадимий Миср динлари номлар нинг раҳнамо-худоларига сиғинишга асосланган. Мил. ав. IV асрда қабилалар номлар деб аталган. Ном худоларига сиғиниш жуда узоқ муддат давом этганлигига қарамасдан ўзининг қадимий хусусиятларини сақлаб қолган. Ҳар бир қабила ўз худосига ибодат қилиш, уни эъзозлаш билан бир қаторда ўша худо билан қандайдир жиҳат билан боғлиқ бўлган муайян ҳайвонни ҳам эъзозлаган ва унга сиғинган. Улар иккаласи ёки алоҳида-алоҳида шаклда ёхуд зооантропоморф, яъни одам-ҳайвон шаклида тасвирланган. Масалан, Элефантинда қўйга, Дендерада – сигирга, Сиутда – чиябўрига, Гермополда – ибис (лайлакка ўхшаш узун оёқли қуш) ва павианга (иттумшуқ маймун), ал-Файюм водийсида – тимсоҳга, Бубастисда эса мушукка сиғинганлар. Жанубий Мисрнинг қадимий бирлашишига асос бўлган Нехенда калхат аёл худосига, унга яқин жойлашган Нахабда сув нилуфарига сиғинганлар. Шимолий Миср бирлашувининг қадимий маркази Бутода муқаддас илонга, қўшни Пе жамоасида асаларига сиғинганлар. Кўриниб турибдики, Қадимий Миср динларида кўпроқ тотемистик унсурлар сақланиб қолган. Кўпчилик тадқиқотчи-ларнинг таъкидлашларича, Миср тотемизми қабилавий эмас, балки маҳаллий бўлган. Шунга қарамай, Африка этнографияси келтирган ишончли далиллар ҳайвонларни улуғлаш ва уларга сиғиниш одатлари аввалги маълум бир қабила миқёсида бўлиб, кейинчалик муайян ҳудуд доирасини қамраб олганлигидан далолат беради. Деярли барча маҳаллий раҳнамо-худоларга сиғиниш удумлари муқаддас ҳисобланган ҳайвонга одам шаклини бериш билан келиб чиққан. Масалан, мушук кейинчалик мушук бошли Бастет худосига, лочин – Гора худосига айланган. Тотанинг ибис бошли, Анубиснинг ит бошли, Собекнинг тимсоҳ бошли, Сахметнинг урғочи шер бошли, Хатор худосининг сигир бошли қилиб тасвирлаш муқаддас ҳайвонларнинг кейинчалик ярим одам-ярим ҳайвон шаклига кирганидан дарак беради.

Миср худоларининг орасида Нехебт, Хатор, Нейт, Сохмет, Нефтида каби кўп сонли аёл худоларининг бўлиши қадимий Мисрда мавжуд бўлган матриархал муносабатлар кучли бўлганлигининг оқибатидир. Мисрнинг бирлашиш давридан аввалроқ бутун Мисрнинг умумий худолари культи вужудга келганлигини кузатиш мумкин. Агар бирон-бир қабила Мисрнинг бирлаштирилишида асосий ўринни эгалласа, ўша қабиланинг худоси умумдавлат маъбудига айланган. Мисрнинг умумий худолари орасида энг қадимийларидан бири лочин Гор худоси бўлиб, аввал унга Иераконполь ва Эдфуда сиғинганлар. Бу минтақадан чиққан Горга сиғинган подшоҳлар Мисрнинг илк бирлаштирувчилари бўлганлар (1-2-сулола; мил. ав. тўртинчи минг йилликнинг охири). Улар ўз қабилавий худоларини умуммиср қуёш худосига айлантирдилар. Мамлакат пойтахти Мемфисга кўчирилган вақтда (3-сулола; мил. ав. 3000 й. атрофи) Мисрнинг асосий расмий худоси Птах номли Мемфис худоси бўлиб қолди. Мил. ав. 2700 йиллар атрофида 5-сулола ҳокимият тепасига келган пайтда Он (Гелиополь) шаҳри билан боғлиқ бўлган Атум (Ра) худоси Мисрнинг олий худосига айланди. 11-12-сулолалар даврида (мил. ав. 2100-1800 й. ) жуда ҳам машҳур бўлмаган Амон худоси умуммиср худоларининг асосийсига айланди ва олдинги олий худо Ра билан бирлашиб Амон-Ра шаклини олди. Мамлакатнинг бирлаштирилиши натижасида маҳаллий худолар ҳам иккинчи даражали маъбудларга айланганлар. Гермаполь худоси Тот (Ибис) олимлар ва котиблар раҳнамосига, Сиут худоси Анут нариги дунё ҳукмдорига, Латополнинг аёл худоси уруш худосига, Коптос худоси Мин ажнабийлар раҳнамосига айланди ва ҳ.к. Қадимги Миср динлари гуруҳларидан бири халқ деҳқончилик эътиқодлари ва маросимлари билан боғлиқ бўлган. Улар ҳақида маълумотлар нисбатан кам, чунки қадимги ёзма ёдгорликларда халқ динлари эмас, балки, давлат динлари ҳақида хабар берилади. Бироқ давлат динларига ҳам халқ эътиқодлари ўз таъсирини кўрсатган. Бу таъсирни расмий дин худолари

тимсолида кўриш мумкин: серҳосиллик худоси аввалда Коптос худоси Мин, Фива худоси Амон, Элефантин худоси Хнум, Дельта аёл худоси Исида ва ҳ.к. бўлган. Аммо, халқнинг деҳқончилик динлари асосий худоси Осирис бўлган. Қадимги Мисрда подшоҳлар – фиръавнларнинг илоҳийлаштирилиш ҳолатларини кузатиш мумкин. Мамлакатни бирлаштирган Гор худосига сиғинган қадимий подшоҳлар ўзларини худоларининг паноҳида деб ҳисоблаганлар ва ҳатто ўзларини унинг номи билан атаганлар. 5-сулола давридан бошлаб, фиръавн қуёш худоси Ранинг ўғли деб саналадиган бўлди. Подшоларни худонинг ўғли деб билиш милоднинг бошларигача давом этган. Подшоҳнинг ўзи асосий диний маросимларни шахсан ижро қилган: Ибодатхоналарга асос солган, унинг ёлғиз ўзи худога аталган қурбонликларни адо этган. Руҳонийлар фақатгина подшоҳ номидангина иш юритганлар. Фуқаролар унинг ҳузурида ер ўпиб таъзим қилганлар, подшоҳ номини айтиш тақиқланган, диний рамзларда унинг сурати акс эттирилган. Буларнинг ҳаммаси подшоҳ насабининг худога тегишли деб эътиқод қилинганидан дарак беради. Қадимги Мисрда дафн маросимлари аста-секин тараққий этиб борди. Аввалда ўлган одам жасадини ёнбошлатиб, баъзи ашёлар билан бирга кўмганлар. Баъзан жасад бўлакларга бўлиб кўмилган. Вақт ўтиши билан, айниқса, подшоҳлар дафн расм-русумлари ўзгариб борган. Сағаналар бора- бора кенг ва мураккаб услубда қурила бошлаган. Аввал ердан озгина юқори кўтарилган пирамида шаклида, кейинроқ эса, баланд пирамида шаклини олган. Вафот этган подшоҳнинг жасади мумиёланиб дафн этилган. Кейинчалик подшоҳ мулозимлари, сўнгроқ ўрта табақа кишилари ҳам мумиёланадиган бўлган. Мумиёлашнинг мураккаб технологияси тобора ривожланиб борган. Мумиёлаш руҳонийлар томонидан бажарилган. Улар бу ишда жуда моҳир бўлганлар. Мана шунинг учун ҳам улар томнидан мумиёланган жасадлар бугунги кунга қадар сақланиб келмоқда.

Қадимги Мисрда жасадларнинг мумиёланиши ўлимдан кейинги ҳаётга бўлган ишончдан дарак беради. Қадимги мисрликлар эътиқодларига кўра, одам ўлиши билан унинг жасадидан унинг номи ( рен ), руҳи ( ба ), жони ( ка ) чиқиб кетади. Ка – инсоннинг жони жасаднинг тақдири билан боғлиқ ҳисобланган. Ка ўлмас эмас, агар жасад керакли анжомлар билан қўшиб дафн этилмаса, ка очлик ва чанқоқдан ўлиши мумкин. Агар турли сеҳрли дуолар ёзиб қўйилмаса, ка ни нариги дунёдаги махлуқлар еб қўйиши мумкин. Жасад яхшилаб мумиёланиб, узоқ сақланса ёки ҳеч бўлмаса, унинг устихони қанча узоқ сақланса, унинг руҳи ҳам шунча узоқ яшайди. Мисрликларнинг эсхатологик тасаввурларига кўра, олий насаб, бой кишилар ўлгандан кейин нариги дунёда фаровон ҳаёт кечирадилар. Ушбу тасаввурлар ҳақида 6-сулола вакиллари сағаналарида акс эттирилган суратлар хабар беради. Бу каби фаровон ҳаётга, уларнинг фикрларича, бу дунёда фаровон ҳаёт кечирганлар етишганлар ёки бундай ҳаётга сеҳр-жоду билан эришиш мумкин бўлган. Мисрнинг қадимги эътиқодларида ўлганлар раҳнамолари бўлган худолар ҳақида тасаввурлар мавжуд бўлган. Ўрта подшоҳлик даврида ўлганлар руҳлари устидан ҳукм чиқариш ҳақидаги тасаввурлар пайдо бўлган. Бу таълимотлар пирамидалар матнларида учрамайди. Улар Осирис худосини руҳлар устидан ҳукм қилувчи худо сифатида таърифлаганлар. Қадимий Миср динлари тарихида сеҳр-жоду катта ўринни эгаллаган. Бизгача етиб келган ёзма ва тасвирий манбалар, ашёвий далиллар халқ ҳаётининг турли соҳаларида Миср тарихининг барча босқичларида сеҳргарликдан кенг фойдаланилган. Жумладан, тиббиёт билан боғлиқ даволаш – ҳимоялаш сеҳргарлиги бунга яққол мисолдир. Миср тиббиёти, хусусан доришунослиги нисбатан юқори ўринда турган ва уларнинг барчаси сеҳргарлик тасаввурлари билан боғлиқ бўлган. Эберс папируси (12-сулола даври, мил. ав. 2000 й.) номини олган тиббиётга оид нисбатан илмий асарда ҳам дорилар таркиби ҳақида ёзила туриб улар орасида бир қатор касалликни кетказувчи сеҳрли сўзлар ҳам берилган. Бошқа тиббий асарларда эса,

сеҳргарлик янада кўпроқ учрайди. Бундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, тиббиёт руҳонийлар қўлида бўлган. Ундан ташқари об-ҳаво сеҳргарлиги ҳам амалда кўп қўлланган. Мана шундай маросимлардан бири Ра нинг душмани Апопга қарши Фива ибодатхонаси руҳонийлари доим қуёш порлаб туриши учун ҳар куни сеҳргарлик маросимларини ўтказар эдилар. Шунингдек, душманга зарар етказиш сеҳргарлиги мавжуд эди. Бунда душман тимсолига қарата зарар етказувчи дуолар ўқилар эди. Шу билан бирга юқорида зикр этилганидек, ўлганларнинг руҳи нариги дунёда роҳат фароғатда яшаши учун ўтказиладиган сеҳргарлик маросимлари ҳам бўлган. Миср диний ҳаётида, айниқса, кейинги даврда руҳонийлик катта аҳамиятга эга бўлган. Аввал бошда бундай мансаб бўлмаган. Қадимий подшоҳлик даврида руҳонийлар жуда кам бўлган. Диний маросимларни асосан дунёвий кишилар – ҳокимлар, оқсоқоллар, марказда эса фиръавнлар амалга оширган. Руҳонийлар эса мазкур бошлиқлар номидан иш юритганлар. Руҳонийлар орасида фақатгина Мемфис худоси Птах, Гелиополь худоси Ра ибодатхонаси руҳонийларгина нуфузли мавқега эга бўлганлар. Миср аҳолисининг миллий ҳиссиётлари кучайган ва подшоҳликнинг заифлашган даврда (мил. ав. 1700-1570 й. ) руҳонийларнинг обрўси ошди. Кейинчалик руҳонийлик авлоддан-авлодга мерос тарзида ўтадиган бўлди. 19-20-сулолалар даврига келиб (мил. ав. XIV-XI асрлар) нуфузи пасайиб қолган фиръавнлар руҳонийлар ёрдамисиз иш юрита олмас эдилар. Шунинг учун ҳам руҳонийларга катта-катта ер-мулклар берар эдилар. Миср ҳаётининг мафкуравий соҳасини ўз қўлига олган руҳонийлар мамлакат ижтимоий ҳаётида сезиларли таъсирга эга эдилар. Юнонистон. Қадимги юнон динлари ҳақида маълумот берувчи манбалар кўп, улар ичида қадимги юнон достонлари ҳамда юнон файласуфларининг бизгача етиб келган асарлари яхши манба бўлиб хизмат қилади. Қадимги юнонлар ҳайвонлар тимсолларини илоҳийлаштир-ганлар. Бунда ҳўкиз тимсоли биринчи ўринда бўлиб, хўкиз суратлари қадимги юнон

тасвирларида тез-тез учраб туради. Шунингдек, юнонлар илон тимсолида кўрганлар, яна бир қатор ҳайвон ва қушларни илоҳийлаштирганлар. Демак, айтиш мумкинки, қадимги юнонларда тотемистик тушунчалар кенг тарқалган. Қадимги юнонларда одам шаклидаги худо тимсоллари кўп учрайди ва ушбу худолар кўпинча аёл тимсолида бўлади. Масалан, шундай тасвирлардан бирида бир аёлнинг икки қўлини осмонга кўтариб турган итнинг олдида қўлларини юқори кўтарган ҳолда тургани тасвирланган. Ғилдираксимон шакллар ёрдамида қуёш ва ой тимсолларига ишора қилганлар ва бунинг билан уларни ҳам илоҳийлаштирганлар. Тошларда баъзи дарахтларда илоҳий куч мавжуд деб ҳисоблаганлар, ғорлар ва унгурларга эса ўлимдан кейинги ҳаёт ҳамда турли маросимларга боғлаб диний тус берганлар. Қадимги юнон динида тотемизм сингари илк диний тасаввурларнинг баъзи белгилари сезилиб туради: мирмаданлар нинг чумолидан тарқаганлиги ҳақидаги афсона ёхуд илоноёқ Кекропнинг Афина асосчиси эканлиги ҳақидаги афсоналар шунга асос бўла олади. Яна қадимги овчилик анъаналарига оид маросимлар ва сеҳргарлик расм- русумлари об-ҳаво билан боғлиқ бўлган. Масалан, Мефанах (Коринфика) шаҳрида жазирама иссиқ шамолларини ҳайдаш учун икки киши бир оқ хўрозни иккига бўлиб, қўлга кўтариб токзор атрофида кўтариб ҳар томонга югурганлар. Ёхуд шунга ўхшаш ёмғир чақириш ҳам алоҳида маросимни талаб этган. Юнонлар динининг мана шу қадимги шаклида табиатни ўраб турган турли туман майда руҳлар: сув руҳлари, ўрмон илоҳлари, наяд, дриад , тоғ руҳларига ишониш асосий ўрин тутган. Ушбу халқларда илдизи қадим ўтмишга бориб тақаладиган ёмонлик келтирувчи сеҳрга ишонч мавжуд бўлган. Бунда ер остидаги қора кучлар ҳақидаги тасаввурлар назарда тутилади. Улардан қаҳрли Геката биринчи ўринда турган. Агар одам бирон кимсани душман тутиб йўқ қилмоқчи

бўлсалар, шу худолар исмини тилга олиб лаънатлаганлар. Лаънат юбориш ва дуоибад қилишнинг ҳам ўзига хос расм-русумлари бўлган, бироқ бундай ёвуз сеҳргарлик у қадар аҳамиятга эга саналмаган. Юнонлар сеҳрдан кенг фойдаланганлар. Беморларни даволаш, касалликнинг муолажасида ҳам табобат билан боғлиқ урф-одатлар узоқ сақланган. Тарихан жуда ҳам қадим- қадимларга бориб тақаладиган юнон эътиқодларидан бири – бу ўлим ва ундан кейинги ҳолат ҳақидаги тасаввурлардир. Юнонлар одатига кўра, ўлган киши танасини ерга кўмишган ёки сағанада сақланган. Улар фикрича, ўлганлар руҳи ер ости макони – Аидада тўпланади. Инсон қандай ҳаёт кечирган бўлишидан қатъи назар, хоҳ у қўрқмас аскар бўлсин, хоҳ деҳқон, барча бирдек мана шу Аида деб аталган жойда оғир машаққатларга йўлиқадилар. Шунинг учун ҳам юнонлар бу қийинчиликлар гирдобига тушадиган марҳумни сўнгги йўлга кузатиш маросимини ўзларига бурч деб билганлар ва катта эътибор билан амалга оширганлар. Юнонлар, гарчи ўлимдан унчалик қўрқмаган бўлсалар-да, бироқ инсон ўлимидан кейинги тақдирини ўйлаб дафн этилмай итлар ёки бирор бошқа йиртқичларга ем бўлишини ниҳоятда катта фожиа санаганлар. Улар марҳумлар озиқ-овқатга муҳтож бўладилар деб, уларга махсус озуқалар ҳозирлашган. Юнон диний қарашларининг яна бир ўзига хос жиҳати –аслзода қаҳрамонларни илоҳийлаштириш. Халқ қаҳрамонларига ишончнинг шаклланиши бир оз кечроқ бўлган. Бундай ишончнинг юзага келишига худоларга бўлган ишончнинг пасайиши сабаб қилиб кўрсатилади. Илк кўринишида алоҳида уруғнинг мададкор руҳлари, бошланғич аждодлари қаҳрамон сифатида талқин қилинган. Аслзода хонадонларнинг алоҳида ажратилиши билан уларнинг илк аждодлари ҳам улуғлана бошлади. Эътиборли ва кучли хонадонларнинг аждодлари номи бошқаларникидан юқори қўйилиб, уни улуғловчи ва унга сиғинувчилар сони ҳам ортиб борган. Шу тариқа Геракл, Иффикал, Иврином, Бореа, Эрота каби қаҳрамонлардан иборат худолар пантеони вужудга келди.

Геракл бутун юнон ўлкасида машҳур танилган қаҳрамон тимсоли бўлиб, уни қуёш худоси деб билганлар. Аммо баъзи тадқиқотчилар уни тарихий шахс деб ҳисоблайдилар, яъни Геракл тимсоли халқ қаҳрамони шахсининг афсонавийлаштириб юборилган кўринишидир. У дорийлар қабиласига мансуб Гераклидлар сулоласининг бобокалони ҳисобланади. Дорийлар томонидан Пелопоннессанинг катта қисмини босиб олинишига сабаб бўлган « Гераклидлар юриши» мил. ав. XII-XI асрларда бўлган тарихий воқеадир. Гераклнинг мана шу юришлар давомида кўрсатган қаҳрамонликлари унинг бутун Юнонистон бўйлаб машҳур бўлишига ва у ҳақда кўплаб афсоналар тўқилишига олиб келди: унинг ҳатто осмонга кўтарилиб кетгани ва Эллада худоларидан бирига айлангани ҳақида афсона тарқалди. Гераклнинг ўғли Фест сикионликларни ўз отасини қаҳрамон сифатида эмас, худо сифатида улуғлашга мажбур қилди. Бундан ташқари, жойларда эътиборли оилалар жамиятда кенг тарқалиб улгурган маросимларни қўлларига ушлаб қолишга ҳаракат қилдилар. Жумладан, Афинада Эрехтей, Бута каби қаҳрамонлар культи зодагон Бутадлар хонадони қўлида бўлган. Қадимги юнон худолари маҳаллий ва умумий худолар тоифасига бўлинади. Маҳаллий худоларга ўзаро урушларда ёрдам беради, деб эътиқод қилинган бўлса, умумий худолар ташқи душманга қарши курашларда ёрдам беради деб ишонилган. Юнонистонда алоҳида шаҳарларнинг ўз худолари бўлганлиги бу мамлакатнинг сиёсий тарқоқлигидан хабар беради. Гомер даврида юнонларнинг маданий жамоаси умумюнон худолари ҳисобланмиш Олимпия худоларига ибодат қилиши билан ажралиб турар эди. Олимпия улуғ худолари понтеонининг келиб чиқиш масаласи жуда мураккаб. Уларнинг ҳар бири ўзига хос бўлиб, баъзилари Эллада давридан аввалги худоларнинг юнонлар томонидан ўзлаштириб олинганидир. Уларнинг энг улуғи Зевснинг хотини шахлокўз Гера ҳисобланган. У Микеннинг қадимий ҳомийси сигир-худо кўринишидадир. Иккинчиси

Посейдон Пелопоннессада қадимий денгиз худоси бўлиб, унга соҳилдаги балиқчилар сиғинишган. Афина ҳам Олимпия худоларидан бўлиб, шаҳарлар ва қўрғонлар ҳомийси ҳисобланган. Унинг «Афина худоси», «Афиналик аёл», «Паллада», «Полиада» каби элликка яқин сифатлари бўлиб, ўз даврида Юнонистоннинг энг олий худоларидан бири бўлган. «Эллада тавсифи» китобида унга атаб 73 та ибодатхона, зиёратгоҳлар қурилгани эслатилади. Бу жиҳатдан Афина Артимедадан кейинги ўринда турар эди. Қадимги афсоналарга кўра, Афина жанговор худо сифатида тўла қуролланган ҳолда тасвирланган. Шунингдек, унинг образида тотемистик жиҳатлар ҳам сақланиб қолган. У гоҳо бойқуш, гоҳо илон, гоҳида эса зайтун дарахти тимсолларида тасаввур қилинган. Артемида юнон худолари орасида буюкларидан ҳисобланар эди. Энг кўп ибодатхона ва муқаддас қадамжолар унга атаб қурилган. Қадимий афсоналар ва турли тасвирларда Артемида овчи қиз шаклида тасвирланган. Энг кўп тасвирланган Аполлон тимсоли ўта мураккаб ва ноаниқ образдир. У Зевс ва Летонинг ўғли, Артемиданинг акаси ҳисобланади. Аполлон сўзининг маъноси баъзида «ҳалок қилувчи», баъзида «чорва раҳнамоси» сифатида талқин қилинган. Зевс эса «худолар ва одамлар» отаси ҳисобланган. Унда элликка яқин маҳаллий худоларнинг сифатлари жамланган бўлиб, улар Зевснинг сифатлари ўлароқ сақланган. Зевс ҳақидаги афсоналар кўпроқ Крит ва Фессалияда тарқалган. Зевс исми «ёғдули осмон» маъносини билдиради. Булардан ташқари юнонлар Асклепий, Пан, Афродита, Арес, Гефест, Гестия, Ҳермес каби худоларга сиғинганлар.

Адабиётлар 1. Винничук Л. Люди, нравы, обычаи Древней Греции и Рима. М., 1988. 2. Коростовцев М.А. Религия Древнего Египта. М., 1976. 3. Кун Э.А. Легенды и мифы Древней Греции. М., 1957. 4. Леви-Брюль Л. Первобытное мышление. М., 1930. 5. Матье М. Древнеегипетские мифы. М.-Л., 1956. 6. Мифологический словарь. М., 1990. 7. Мифы народов мира. В 2-х томах. М., 1973. 8. Немировский А.И. Мифы Древней Эллады. М., 1992. 9. Тайлор Э. Первобытная культура. М., 1989. 10. Токарев С.А. Религия в истории народов мира. 4-е изд. М., 1986.

Похожие

Қадимги Миср, Месопотамия, Юнон ва Рим динлари

Ҳиндистон динлари қадимий динлар

Қадимий диний эътиқодлар излари

Қадимий диний эътиқодлар

Қадимги Шарқдаги дастлабки ахлоқий ғоялар