Tovushlar talaffuzini shakllantirish mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlar - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Tovushlar talaffuzini shakllantirish mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Tovushlar talaffuzini shakllantirish mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlar Reja: 1. Sirg‘aluvchi tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga qaratilgan o‘yinlar. 2. Shovqinli tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga qaratilgan o‘yinlar. 3. Sonor tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga qaratilgan o‘yinlar. 4. Til orqa tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga qaratilgan o‘yinlar.

Sirg‘aluvchi tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlar Ma’lumki, tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etishda uning sabablariga alohida e’tibor beriladi. Chunki, artikulyatsion motorika harakatchanligining yetishmasligi va fonematik idrokning rivojlanmaganligi tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni keltirib chiqarishga sabab bo‘ladi. Fonematik idrokni shakllantirish va rivojlantirish ishlari esa tovushni nutqqa qo‘yish va mustahkamlash ishlari bilan parallel ravishda olib boriladi. Tovushlar talaffuzining buzilishi aoosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo‘lgan tovushlarda kuzatiladi. Shunday tovushlar qatoriga sirg‘aluvchi tovushlar kiradi. Bu tovushlardagi kamchiliklarni bartaraf etish ishlarini bolalar uchun qiziqarli bo‘lgan o‘yin faoliyati bilan bog‘lab o‘tish orqali, korreksiyalash ishning samaradorligini oshiradi. “Nasos” o‘yini O‘yinning maqsadi: Bolalarga “S” tovushini to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Bolalar stulchalarda o‘tirishadi. Logoped bolalarga shunday deydi: - Hozir biz velosipedda sayr qilishga chiqamiz. Velosipedda sayr qilishdan avval uning kamerasiga havo damlanganmi yoki yo‘qmi shuni tekshirishimiz lozim. Velosiped uzoq vaqtgacha minilmaganligi sababli kamerasi bir oz bo‘shab qolibdi. Unga havo yuborish kerak. Nasos bilan kameraga havo yuboramiz. Nasosdan chiqayotgan havo S – S -S, deb ovoz chiqaradi. Bolalar avval birma-bir, o‘ngra birgalikda nasos harakatiga taqlid qilib, kameraga dam uradilar. Kameraga dam berish vaqtida S – S - S tovushini cho‘zibroq talaffuz etadilar. Bolalar S tovushini to‘g‘ri talaffuz etishlari uchun lab va tilning to‘g‘ri holatda bo‘lishi va xavo oqimining til o‘rtasidan chiqishiga z’tibor berib borish zarur.

“Do‘kon” o‘yini O‘yinning maqsadi: “S” tovushini so‘zlarda to‘g‘ri talaffuz etish. O‘yinning borishi : Logoped tomonidan bolalarga o‘yin qoidalari tushuntiriladi. Bolalar tasavvur qilinglar mana bu stol-do‘kon, stol ustidagi rasmlar, o‘yinchoqlar do‘konida sotiladigan narsalar. Logoped bolalarga qarata murojaat etadi. Bolalar hozir sizlar bilan shu o‘yinni birgalikda o‘ynaymiz. Hozir har biringizni do‘konga, ya’ni oldimga birma- bir chaqiraman va kelgan bola do‘kondan o‘ziga yoqqan narsani xarid qilib olishi kerak va do‘kondan xarid qilgan o‘yinchoq va narsalarning nomini chiroyli, baland ovoz bilan nomlab beradi. -soat-sovun-sandiq -asal-arslon- -gilos-avtobus O‘yin davomida asosan “S” tovushi qatnashgan so‘zlarni urg‘u berib jarangdor ovoz bilan talaffuz qilishga e’tibor beriladi. “Gullar va asalarilar” o‘yini O‘yinning maqsadi: “Z” tovushini nutqqa kiritish. O‘yinning borishi: O‘yin boshlanishidan oldin kim asal arilar bo‘lishi, kim esa gullar bo‘lishi aniqlanib olinadi (masalan o‘g‘il bolalar asal arilar, qiz bolalar esa gullar). Keyin hammalari xona bo‘ylab yoki maydonchada yuguradilar. Logoped ishorasidan so‘ng (chapak chalish yoki biror bir predmetga urishi) qiz bolalar ya’ni gullar tizzalari bilan o‘tiradilar. Asalarilar qanotlarini qoqib guldan gulga qo‘nib yuradilar. Buni ular asalarilarga taqlid qilgan holda bajaradilar: V-zz- z-z. Logoped yana chapak chalishi bilan bolalar rollarini almashtiradilar. Bolalar asalari bo‘lib uchganlarida ularning xarakati va “zz-zz-zz” deb to‘g‘ri talaffuz etishlari talab etiladi. Tovushlarni talaffuz etishlarida artikulyatsiyaning to‘g‘riligi nazorat qilib boriladi.

“Chivinlar” o‘yini O‘yinning maqsadi: “Z” tovushini nutqqa kiritish. O‘yinning borishi: logoped bolalarga murojaat etib, hammangiz meni diqqat bilan eshitinglar. Bugun sizlar bilan yana bir yangi o‘yin o‘ynaymiz. O‘yinning nomi “chivinlar”. Bolalar bilan qanday qilib boqqa sayrga borganliklari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bolalar, esingizdami, biz sizlar bilan boqqa sayrga borgan edik? Kechki payt chivinlar vizillab kelib, bizni xo‘p chaqqan edi. Hozir sizlar bilan “chivinlar” o‘yinini o‘ynaymiz, deyiladi. Bolalar buning uchun biz ikki guruhga bo‘linamiz. Birinchi guruh bolalari chivinlar, ikkinchi guruh bolalari esa sayr qilib yuruvchilar bo‘lishadi. Chivin bo‘lgan bolalar “z z z” deb sayr qilib yurgan bolalar ketidan yugurishadi. Sayr qilib yurgan bolalar esa chivinlardan qochishga, yashirinishga harakat qilib, uylariga yugurishadi. Xona burchagidagi stulchalar uycha hisoblanadi. So‘ngra rollar almashinadi. Hammaga tushunarlimi, unda boshladik. Bolalarning umumiy xolati va tovushni to‘g‘ri talaffuz e’tishiga e’tibor berib boriladi. “Rasmni juftini top” o‘yini O‘yinning maqsadi: «Z» tovushini so‘zlarda to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Bolalar stullarda o‘tirishadi. Logopedning stoli ustida teskari qilib qo‘yilgan rasmlar turadi. Har bir bolaga xuddi shu rasmdan yana biri berib chiqiladi. Logoped bolalardan birini chaqiradi va chaqirilgan bola stoldagi rasmlardan birini oladi va uni ko‘rsatib baland ovoz bilan “Men zanjirni rasmini oldim, kimda xuddi shu rasmning jufti bor” – deydi. Shu rasmning jufti bo‘lgan bola o‘rnidan turadi. O‘rnidan turgan bola ham o‘rtoqlariga rasmni ko‘rsatib, “Mendagi rasmda ham zanjir tasvirlangan”, deydi. Bolalar har juft rasmni ustiga qo‘yadilar. O‘yin shu tariqa to stol ustidagi rasm tamom bo‘lguncha davom etadi. Buning uchun “z”tovushi so‘zning boshida, o‘rtasida, oxirida kelgan rasmlardan foydalaniladi. Bularga: zina, uzum, piyoz, dazmol, muzqaymoq, uzuk, oshpaz, sabzi, tarvuz rasmlari kiradi.

“Adashma” o‘yini O‘yinning maqsadi: S-Z tovushlarini bir-biridan farqlashga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Bolalarga ikkitadan rasm beriladi. Bittasida nasos tasvirlangan, ikkinchisida chivin rasmlari. Nasos tasvirlangan rasmni bolalar chap qo‘llariga oladilar. Chivin tasvirlangan rasmni esa o‘ng qo‘llariga oladilar. Tarbiyachi nomida S yoki Z tovushi hamda bir so‘zda S va Z tovushi bor bo‘lgan rasmlarni bolalarga ko‘rsatadi va nomini aytadi. Masalan: sabzi, sumka, yulduz, gazeta, somsa va hakazolar. Bolalar so‘zda har ikki tovush bor bo‘lgan rasmlarni ko‘rsatadilar va S-Z tovushlarida qaysi biri so‘zning boshida kelayotganligini aytadilar. S va Z tovushini rasmlar orqali taqqoslash kerak. Mashg‘ulot paytida nomida S va Z tovushi bo‘lgan rasmlardan ham foydalanish mumkin. Agar logoped bolalarga bunday rasmlarni ko‘rsatsa, bolalar qo‘llaridagi rasmlarni ko‘rsatmasliklari kerak. Shovqinli tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga oid o‘yinlar “O‘rmon shovullaydi” o‘yini O‘yinning maqsadi: “SH” tovushini nutqda xosil qilish. O’yinning borishi: Logoped bolalarga yozda bog‘ yoki o‘rmonda sayr qilganliklarini eshitishini taklif etadi. U yerda baland daraxtlarni qurganliklrini uzun-uzun shoxlarida barglar ko‘p ekanligini eslashadi. Shamol esganda daraxtning shoxlari tebranib “sh-sh-sh” degan ovoz chiqaradi. Avval shamol sekin esadi, bunda bolalar sekin ovozda “sh-sh-sh” deb talaffuz etadilar va qo‘llarini harakatga keltiradilar. Asta sekin shamol kuchayib boradi. Daraxtlarning barglari kuchli tebranadi. Bunda bolalar kuchli ovoz bilan “sh-sh-sh” deb talaffuz etadilar. So‘ngra logoped bolalarga qo‘llarini daraxtning shoxchalariga o‘xshab yuqoriga ko‘tarishlarini va shamol esganda daraxtlarning shovullashga o‘xshash “shsh-sh” deb ovoz chiqarishlarini taklif etadi. Logoped tovushni birgalikda, so‘ngra esa alohida-alohida talaffuz etishni tavsiya etadi.

Bolalar “sh” tovushini talaffuz etayotganlarida nutq apparati ya’ni lab, til, xarakatlari havo oqimining to‘g‘ri yo‘naltirilganligi kuzatib boriladi. “Jimjitlik” o‘yini O‘yinning maqsadi: “SH” tovushini mustahkamlash. O‘yinning borishi : Boshlovchi devor oldida turadi. Bolalar esa ro‘paradagi devor oldida turadilar. Bolalar juda ehtiyotkorlik bilan boshlovchining oldiga yetib kelishlari kerak. Bolalar ehtiyotsizlik bilan harakat qilganlarida boshlovchi “tish- tish-tish” deb ogohlantiradi va bola to‘xtaydi. Boshlovchining oldiga qaysi bola birinchi kelsa shu bola g‘olib deb topiladi va shu bola boshlovchi bo‘ladi. Logoped bolalarning “sh” tovushini to‘g‘ri va aniq talaffuz etishini kuzatib boradi. “Mushuk va sichqon” o‘yini O‘yinning maqsadi: Bog‘langan nutqda “sh” tovushini mustahkamlash. O‘yinning borishi: Stulchada bir bola ko‘zini yumib o‘tiradi. U mushuk rolini bajaradi. Qolgan bolalar sichqonlar rolini bajaradilar. Sichqonlar sekin yurib mushukni oldiga keladilar va barmoqlar yordamida senimi, shoshmay tur! ifodasini qo‘llab quydagi she’rni aytishadi. Sichqonboylar jim bo‘ling, Jim bo‘ling Baroqvoy qilig‘idan Ogoh bo‘ling, ogoh bo‘ling! Shu so‘zlar aytilgandan so‘ng mushuk uyg‘onib ketadi va miyov deb sichqonni quvlaydi. Sichqonlarning uyi chiziqcha tortib belgilab qo‘yiladi va u yerga mushuk kira olmaydi. O‘yin hamma sichqonlar ushlanmaguncha davom etishi mumkin. Oxirida qolgan bola yangi o‘yinda boshlovchi bo‘ladi. Hamma ushlangan sichqonlar “sh” tovushi ishtirokida 2-3 ta so‘z aytishlari kerak. “O‘rgimchak turidagi pashshalar» o‘yini O‘yinning maqsadi: “J” tovushini to‘g‘ri talaffuz ettirishga erishish. O‘yinning borishi: Bolalarning bir qismi o‘rgimchak turini tasvirlab, qo‘llarini tushirgan holda doira bo‘lib turib oladilar. Bolalarning qolgan qismi pashshalar bo‘lib, ”j-j-j” degan holda, doira ichida va atrofida uchib yuradilar. O‘rgimchak to‘riga ilingan bola kuchliroq ohangda “J” tovushini talaffuz etadi. To‘rga tushmagan bola g‘olib bo‘ladi.

“Sehrli qopcha” o‘yini O‘yinning maqsadi: “S” tovushini “SH” tovushidan farqlashga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Qopchaga sabzi, mushuk, shar, soat, soyabon, eshik, nasos, idish rasmlari solinadi. Bolalar 2 guruhga bo‘linadilar. Logoped bir tomonga sichqon rasmini, ikkinchi tomonga mushuk rasmini ilib qo‘yadi. Guruhlardagi bolalar bittadan navbatma-navbat chiqib, qolgan rasmni olib, unga qaysi tovush ishtirok etganiga qarab o‘z joylariga turadilar, ya’ni “S” tovushi ishtirok etgan rasmni olsa, sichqon tomonga “sh” tovushi ishtirok etgan rasmni olsa, mushuk tomonga o‘tadilar. Hamma olib bo‘lgach, har bir bola o‘z rasmini ko‘rsatib nomini aytadi. Qolgan bolalar esa o‘rtog‘i joyini to‘g‘ri tanlay olganligi yoki yuqligini tekshirib boradilar. Logoped esa bolalar “s” va “sh” tovushlarini talaffuz etganlarida artikulyatsion apparat holati qanday bo‘lishini bolalarga tushuntiradi. “Rasmlarni tanla” o‘yini O‘yinning maqsadi: “S-SH” tovushlarini bir-biridan farqlashga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Nomida “S” va “SH” tovushi bor bo‘lan rasmlar, so‘zlar tanlanadi. Logoped bolalarni ikki guruhga ajratadi. Birinchi guruh bolalari “S” tovushi bor bo‘lgan rasmlarni tanlab oladi. Ikkinchi guruh bolalari esa “SH” tovushi bor bo‘lgan rasmlarni tanlaydi. Logopedning stoli ustiga rasmlar o‘ng tomoni bilan tartibli qilib qo‘yilgan bo‘ladi. Har bir guruhdan bittadan bola chiqib o‘zlariga taa’lluqli bo‘lgan tovush uchun rasm olib, joylariga o‘tiradilar. Bolalar rasm va predmetlarni tanlab olib bo‘lgandan so‘ng, har bir bola o‘rnidan turib, rasmlarning nomini aytadi. Rasmlarning nomini aytganda “S” yoki “SH” tovushini boshqa tovushlardan ajratib aytishlari kerak. Qolgan bolalar rasmni nomini aytgan bola uni to‘g‘ri tanlaganmi yoki yo‘qmi kuzatib boradi. So‘ngra bolalarning o‘zlari shu tovushlar uchun so‘z o‘ylaydilar va aytadilar. Logoped “S” va “SH” tovushlari bor bo‘lgan so‘zlarni aytadi, bolalar esa bu so‘zlarni takrorlaganlarida “S-SH” tovushini to‘g‘ri talaffuz etishlari kerak. Masalan: Sochiq, shaftoli, moshina, gilos, sham, sholg‘om va boshqalar. Bolalar so‘zlarda S va SH tovushini, boshqa tovushlarga nisbatan cho‘zibroq talaffuz etishlari S va SH tovushi qayerda

kelishini aniqlashlari lozim. Bolalarning S va SH tovushlarini talaffuzidagi artikulyatsiyasi nazorat qilib boriladi. “Top-chi, menda qaysi tovush ?” o‘yini O‘yinning maqsadi: Z-J tovushlarini bir-biridan farqlashga o‘rgatish. O‘yinning borishi: O‘yin boshqaruvchisi tayinlanadi. Boshqaruvchi eshikdan tashqariga chiqib turadi, qolgan bolalar esa nomida J tovushi bor bo‘lgan so‘z o‘ylab topadilar. O‘yin boshqaruvchi qaytib kelib, har qaysi bolaning yoniga boradi, u kimning yoniga borsa, shu bola o‘ylagan so‘zni aytadi. Agarda boshqaruvchi aytilgan so‘zlarda J tovushini eshitsa, “j-j-j” deb, agar Z tovushini eshitsa, “z-z-z”, deb talaffuz etadi. Logoped va bolalar boshlovchi tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishini kuzatib boradilar. So‘ngra logoped bolalarga rasmlar tarqatib chiqadi. Har bir bola navbatma-navbat chiqib, rasmni bolalarga ko‘rsatadi va uning nomini bildiruvchi so‘zda Z tovushi bo‘lsa, uni chivin rasmi tasvirlangan rasm polotnosi cho‘ntagiga solib qo‘yadi, agarda J tovushi bo‘lsa qo‘ng‘iz rasmi tasvirlangan rasm polotnosi cho‘ntagiga solib qo‘yadi. Mashg‘ulotning oxirida logoped bolalarga bir necha so‘zlarni aytadi va uni takrorlashlarini taklif qiladi: jigar, zanjir, zebra, jazo, qo‘ng‘iz, g‘ijjak. Xar bir so‘z aniq va bo‘g‘inlarga bo‘lib talaffuz etilishi maqsadga muvofiq. Sonor tovushlarni nutqqa qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga oid o‘yinlar Bolalar uchun artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo‘lgan tovushlardan yana biri bu sonor (r, l) tovushlari hisoblanadi. Bu tovushlarning aniq talaffuziga ba’zan taqlid usuli orqali ham erishish mumkin.

“Otlar” o‘yini O‘yinning maqsadi: “R” tovushini nutqda hosil qilish. O‘yinning borishi: Bolalar ikki guruhga bo‘linadilar. Birinchi gurux bolalari ot xaydovchilar, ikkinchi guruh bolalari esa otlarga bo‘linadilar. Otlarni tasvirlovchi bolalar ikkitadan bo‘lib qo‘l ushlashib turadilar. Ot xaydovchilari ketdik deb buyruq berganda ot rolidagi bolalar otlardek “taq tuq” deb yuradilar. Logopedning bo‘yrug‘iga binoan xaydovchilar otlarni “drrr” deb to‘xtatadilar. Ot rolidagi bolalar yurishdan to‘xtaydilar. Bunda logoped bolalarning aniq talaffuz etishini kuzatib boradi. So‘ngra bolalar rollarini almashadilar. Logoped bolalarni “r” tovushini to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatib boradi. “R” tovushini talaffuz etganda til yuqorigi tishlar orqasiga ko‘tarilgan bo‘ladi, til uchi tebranish (vibratsiya) kerakligi bolalarga tushuntirildadi. “Qarg‘alar” o‘yini O‘yinning maqsadi: Bolalarni “R” tovushini nutqda to‘g‘ri talaffuz etishlariga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Bolalar uch guruhga bo‘linadilar. Birinchi guruh bolalari archalarni tasvirlab qo‘llarni pastga tushirgan holda doira o‘rtasida turadilar. Ikkinchi guruh bolalari: qarg‘alar bo‘lib doira ichiga sakrab-sakrab kirishadi va “qar-qar-qar...” deb qag‘illashadi. Uchinchi gurux bolalari esa kuchukchalar rolini o‘ynaydilar. Logopedning o‘yinimiz boshlandi degan ko‘rsatmasidan so‘ng archalar ko‘tariladi, archalar orasidan qarg‘alar “qar-qar” deb uchib kelishadi. Shu payt o‘rmondan kuchuklar “irrr-irrr” deb yugurib qarg‘alarni ushlamoqchi bo‘ladilar. Qarg‘alar esa “qar-qar” deb uchib ketadilar. Ushlangan qarg‘alar itlar bilan birga qaytishadi va maxsus joyga kelib o‘tirishadi. O‘yin to ikki-uchta chaqqon qarg‘a kelib ushlangan qarg‘alarni qutqarmaguncha davom etadi. So‘ngra bolalar rollarni almashadilar. O‘yin yana davom etadi. Logoped o‘yin davomida bolalar “r” tovushini aniq talaffuz etishlari, “r” tovushini talaffuz etganda til uchining tebranishini bolalarga tushuntirib boradi.

“Budilnik” o‘yini O‘yinning maqsadi: “R” tovushini nutqda xosil qilish. O‘yinning borishi: Logoped bolalarga stulchalarga o‘tirib olishlarini aytadi. Bitta bola logopedning yonida qoladi. Logoped bolalarga murojaat etadi: Bolalar hammamiz tushlik qilib bo‘ldik. Endi hammamiz uxlaymiz. Hammamiz faqat budilnik jiringlaganda turamiz. Bolalar ko‘zlarini yumib o‘tiradilar. Bir necha vaqt o‘tgandan so‘ng logopedning ko‘rsatmasiga asosan budilnik rolini bajargan bola yurib budilnik ovoziga taqlid qiladi “dr-r-r-r” va bolalarni uyg‘otadi. O‘yin shu tariqa davom etadi. So‘ngra bolalar o‘zaro rollarni almashadilar. Logoped bolalarning r-r-r tovushini to‘g‘ri talaffuz etishini kuzatib boradi. “Rangli avtomobillar” o‘yini O‘yinning maqsadi: “ R” tovushini nutqda xosil qilish. O‘yinning borishi: Bolalar bir qator bo‘lib stulchalarda o‘tiradilar. Ular avtomobil xaydovchilaridir. Har bir bolaga qog‘ozdan yasalgan xalqa, ya’ni mashinaning rullari beriladi. Logopedning yonida bir nechta rangli bayroqchalar turadi. Logoped bayroqchani ko‘targanda o‘sha rangdagi rul egalari mashinalarini xaydaydilar va motorning ovoziga taqlid qilib “r-r-r” deb talaffuz etadilar. Logoped bayroqchani pastga tushirganda mashinalar to‘xtaydi va bolalar garajga qaytadilar. Keyin logoped boshqa rangdagi bayroqchani ko‘taradi. O‘yin shu tariqa davom etadi. Adashgan bola o‘yindan chiqadi. G‘olib bo‘lgan bolaga mashina sovg‘a qilinadi. “Rubob chalamiz” o‘yini O‘yinning maqsadi: Bolalarning “L” tovushini to‘g‘ri talaffuz etishlariga erishish. O‘yinning borishi: Logoped bolalarga “Hozir sizlar orkestr bo‘lasizlar. Orkestrda ko‘p musiqa asboblari chalinadi. Sizlar rubob chalasizlar”, deb rubobni qanday ushlab chalish kerakligini ko‘rsatadi (chap qo‘li bilan huddi rubobning pardasini ushlayotgandek, o‘ng qo‘li bilan esa torni chertayotgandek harakat qilib “la-la-la”, deb aytadi). Logopedning ishorasi bilan hamma bolalar rubob chaladilar

va “l-l, lala” tavshlarini talaffuz etadilar. L tovushining to‘g‘ri artikulyatsiyasi logoped tomonidan kuzatib boriladi. “Paroxod” o‘yini O‘yinning maqsadi: L tovushining tug‘ri talaffuziga erishish. O‘yinning borishi: Logoped bolalarga shunday deydi: “Bolalar hozir hammamiz paroxodga tushib sayr qilgani boramiz. Sizlar paroxod qanday ovoz berishini bilasilarmi? Eshitinglar: l,l,l... paroxod qanday gudok berishini takrorlaymiz. Endi tilni keng qilib tishlar oralig‘iga qo‘ying va paroxodning gudok chalishini bajarib ko‘rsatining. Bolalar bu xarakatni bajaradilar, tishlar oralig‘ida “L” tovushi xosil bo‘ladi. Bolalar l-l-l deb bir necha bor takrorlaydilar. Logoped va bolalar bu mashqni ketma - ket takrorlaydilar. Bolalarga eng baland masofada uchib ketayotgan samolyotning ovozi ham “l” tovushiga o‘xshash ekanligini eslatib o‘tish lozim. “O‘z rasmingni top” o‘yini O‘yinning maqsadi: “R” - “L” tovushlarini farqlashga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Logoped bolalarga “r” va “l” tovushi bor rasmlarni olib tartib bilan qo‘yib chiqadi. Logoped bolalarni 2-guruhga bo‘ladi. 1-guruh boalari “r” tovushi bor bo‘lgan rasmlarni oladi, 2-guruh bolalari esa “l” tovushi bor bo‘lgan rasmlarni oladi. Logopedni ko‘rsatmasi bilan har bir guruhdan bittadan bola o‘z tovushiga ta’lluqli bo‘lgan rasmni oladi. So‘ngra o‘z guruhi oldiga kelib, birinchi turgan bolani qo‘liga sekin turtadi va bolalarning orqasiga borib turadi. Hamma bolalar rasmni olib bo‘lganlaridan keyin stulga o‘tirishadi. Har bir bola o‘z rasmini ko‘rsatib nomini aytadi. Masalan: ruchka, raketa, lola, stol, stul, anor, ro‘mol olmoxon, gilos, gul, olma, xo‘roz, tarvuz, karam, sigir. Qolgan bolalar esa o‘rtog‘i rasmni to‘g‘ri olganligi yoki yo‘qligini tekshirib boradilar. Bolalar rasmni olganlaridan so‘ng uni nomlab, bo‘g‘inlarga ajratadilar va “r” yoki “l” tovushlari so‘zning boshida, o‘rtasida, oxirida kelganini aytadilar.

Til orqa tovushlarni nutqga qo‘yish, mustahkamlash va farqlashga oid o‘yinlar Artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo‘lgan tovushlarning qolgan turiga til orqa (k,g,x) tovushlari kiradi. Til orqa tovushlarining aniq talaffuzini hosil qilishda, asosan mexanik usuldan keng foydalaniladi. Bu tovushlarni hosil qilishda taqlid usulidan unumli foydalanish yaxshi natija beradi. Quyida keltirilgan o‘yinlar taqlid qilish usuli orqali til tovushlaridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan. “Kak-ku” o‘yini O‘yinning maqsadi: “K” tovushini aniq va to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Logoped bolalarga murojaat etib shunday deydi: “Esingizdami bolalar, biz sizlar bilan o‘rmonga sayrga borgan edik. Bizlar yo‘lda ketayotib, katta poliz yonidan chiqib qoldik. Qarasak, chumchuqlar polizdagi kungaboqarlarni cho‘qishyapti, ularni bolalar haydab yuborishdi. Sizlar chumchuqlarni haydab yuborgan edingiz?”(“kisht-kisht”). Biz o‘rmonga yetib bordik. U yer juda ham chiroyli edi, gullar tera boshladik. Birdaniga kakku sayray boshladi: “ka-ku, ka-ku...”. Kakku qanday sayraydi? (ka-ka-ku). Ko‘p gullar terib orqamizga qaytdik. Ariq bo‘yidan o‘tdik. Ariq bo‘yida qurbaqa chiroyli qurillayotgan edi. Qurbaqa qanday qurillaydi? (kva-kva-kva). Tovushlarga taqlid qilishda K tovushini aniq talaffuz etish lozim. K tovushini ovoz kuchi bilan ajiratish kerak. “Xo‘roz, tovuq va jo‘jalar” o‘yini O‘yinning maqsadi: “K” tovushini bo‘g‘inlarda mustahkamlash. O‘yinning borishi: Bir bola xo‘roz, bir bola tovuq, qolgan bolalar jo‘jalar rolini bajarishadi. Tovuq va jo‘jalar don cho‘qib o‘tirishibdi. (bolalar barmoqlari bilan polni taqillatishadi). Xo‘roz kirib kelganda, jo‘jalar parda orqasiga yashirinib olishadi. Xo‘roz “kuka-re-ku, ku-ka-re-ku, kichkina jo‘jalar qani?” deb so‘raydi. Tovuq bo‘lsa “qo-qo, qo-qo jo‘jalaring ketib qoldi ularni izlab top deb javob beradi. Xo‘roz jo‘jalarni izlay boshlaydi. Jo‘jalar topilgach birga o‘ynashni taklif etadi. Jo‘jalar tarqalib ketishadi. Xo‘roz ularni quvalaydi. O‘yin davomida rollar

almashinadi. Xar bir bolaning tovushlarni to‘g‘ri va aniq talaffuz etishi kuzatib boriladi. Lozim kelganda tovushlar talaffuzi to‘g‘irlanadi. “Nima yetishmaydi?” o‘yini O‘yinning maqsadi: “K” tovushi bilan keladigan bo‘g‘in, so‘z, gaplarni to‘g‘ri va aniq talaffuz etishga erishish. O‘yinning borishi: Bolalar stulchalarida o‘tirishadi. Logoped stol ustiga koptok, kosa, eshik, kapalak, kitob, rasmlarini yoki o‘yinchoqlarni terib qo‘yadi va bolalarga bu o‘yinchoqlarni diqqat bilan ko‘rib olishni taklif etadi. Chaqirilgan bola eshik orqasida turadi. Boshqa bir bola esa o‘yinchoqlardan birontasini yashiradi. Eshik orqasida turgan bola kelib qaysi o‘yinchoq yetishmasligini aytadi. Shundan keyin logoped, nomida “K” tovushi bor bo‘lgan rasmlarni ko‘rsatadi, bolalar ularning nomlarini aytadilar. Nomlangan predmet yoki rasmlar bo‘g‘inlarga bo‘linib, “k” tovushi so‘zning boshida, oxirida, o‘rtasida kelgani aniqlanadi. “Telefon” o‘yini O‘yinning maqsadi: Bolalarni “G” tovushi bilan keladigan so‘zlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatish. O‘yinning borishi: Bolalar stulchalarda bir qator bo‘lib o‘tirishadi. Logoped birinchi bo‘lib o‘tirgan bolaga so‘zni pichirlab aytadi. U ham yonidagi bolaga pichirlab shu so‘zni aytadi. Shu tariqa, aytilgan so‘zni bir-birlariga pichirlab aytadilar. So‘ngra so‘zni birinchi bo‘lib aytgan bola qatorning oxiriga borib o‘tiradi. Bola oxirgi so‘zni aytib bo‘lganlaridan keyin ularga logoped rasm bo‘yicha kichkina gap tuzishni taklif etishi mumkin. “Telefon” o‘yinini o‘ynaganda bolalar so‘zni bir-biriga pichirlab, aniq aytishlari lozim, aks holda so‘z keyingi bolalarga tushunarsiz bo‘lishi mumkin. “Kim mexmonga keldi” o‘yini O‘yinning maqsadi: “K-G ” tovushlarini farqlash. O‘yinning borishi: Bolalar bir qator bo‘lib o‘tiradilar. Logoped bolalarga murojaat qiladi. Bolalar bugun bizning bog‘chamizga qushlar, parrandalar mehmonga kelishibdi. Biz ularni aniqlashimiz kerak. Logoped bolalarga rasmlarni ko‘rsatadi. Bolalar esa rasmdagi qush yoki parrandaning ovoziga taqlid qiladilar.

Logoped: Qaranglar bolalar qushlar uchib kelishdi-deydi va rasmlarni ko‘rsatadi. Bolalar rasmga qarab “kak-ku, kak-ku” “gu- gu - gu” deb ovoz chiqaradilar. So‘ng logoped qurbaqaning rasmini ko‘rsatadi. Bolalar “kva – kva - kva” deb ovoz chiqaradilar. Logoped g‘oz, xo‘roz, tovuq rasmini ko‘rsatadi. Bolalar ularning ovozlariga taqlid qiladilar. O‘yin davomida bolalar guruh bo‘lib javob beradilar. So‘ngra logoped har bir bolaga alohida rasmlarni ko‘rsatib to‘g‘ri va aniq talaffuz etishni aniqlaydi. “Tovushdan tanib ol!” o‘yini O‘yinning maqsadi: Tovush taqlidida “G-K” tovushlarini differensiatsiyasi. O‘yinning borishi: Bolalar aylana shaklida qo‘yilgan stulchalarga o‘tiradilar (uycha). Bitta bola uychaga yaqinlashib eshikni taqillatadi “taq-taq-taq”. Uychada kim yashaydi. Bolalar biror xayvon yoki qush tovushiga taqlid qilib javob berishadi. “ga – ga - ga”, “kva-kva-kva” “mu-mumu”, “ku-ka-re-ku”. Eshikni taqillatgan bola javobni eshitib uychada kim yashashini aniqlashi kerak. O‘yin davomida bolalar o‘zaro rol almashadilar.

Adabiyotlar: 1. Axmedova Z., Ayupova M., Xamidova M. Logopedik o‘yin. Toshkent 2013. 2. M . Ayupova . Logopediya . Toshkent -2007. 2. I . G . Veretennikova . Logopedicheskaya rabota s detmi doshkolnogo vozrosta . Toshkent – 1998. 3. Nurkeldiyeva D.A., Ayupova M.Y, Axmedova Z.M. Barmoqlar mashqi va logopedik o‘yinlar. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007. 4. Seliverstov V.I. Zaikaniye u detey. -M.: Vlados, 1994. 5. Zuyeva L.N. Nastolnaya kniga logopeda. - M.: AST, 2005g. 6. K.Shodiyeva “Maktabgacha yoshdagi bolalarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish” Toshkent.1995.

Похожие

Artikulyatsion motorikani rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar

Duduqlanishni bartaraf etishga qaratilgan o‘yinlar

Fonetik fonematik nutq buzilishi

Dizartriya

Mushaklar holatini boshqaruvchi o‘yinlar