Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.8154296875 KB

Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar Reja: 1. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi sabablari 2. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligini bartaraf etishda korreksion- pedagogik ish tizimi

Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi sabablari Pedagogik fan sifatida logopediyada «nutqning to‘liq rivojlanmaganligi» tushunchasi, eshitish va intellekti normada bo‘lgan bolalarda barcha nutq kamponentlarining shakllanishi buzilishi bilan xarakterlanuvchi nutq kamchiligiga nisbatan qo‘llaniladi. «Nutqning to‘liq rivojlanmaganligida nutqning kechroq paydo bo‘lishi, lug‘atning kambag‘alligi, agrammatizm, talaffuz kamchiliklari kuzatiladi.» Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi tushunchasi bola nutqi rivojlanishining aniq holatidan kelib chiqqan holda, o‘zining etilogiyasi bo‘yicha nutq rivojlanmaganligining turli xil ko‘rinishlariga yagona pedagogik yondashuv imkoniyati haqidagi ilg‘or nuqtai nazarga asoslanadi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi termini nutq rivojlanishi buzilishiga g‘oyat chuqur yondashuvni ifodalaydi va uni tahlil qilish pedagog zimmasidadir. Bunday yondoshuv mutaxassisdan katta umumbiologik va tibbiy malakani talab qiluvchi, nuqson tuzilishini patogenetik jihatdan tahlil qilishni talab qilmaydi. Biroq pedagog-logoped uchun kim bilan ishlashi, to‘liq rivojlanmaganlik qay yo‘sinda paydo bo‘lgani, nutq rivojlanishi tempiga qo‘shilib keluvchi nevrologik buzilishlar, genetik belgilar, psixik faoliyat va bola shaxsining xususiyatlari, dori- darmonli davolanishning bor yoki yo‘qligi va boshqa omillarning qanday ta’sir etishi ma’lum ahamiyatga ega. Bular pedagogning shifokor bilan birgalikdagi ishi jarayonidagina aniqlanishi va tahlil qilinishi mumkin. Nutq ma’lum bir biologik shart-sharoitlar mavjudligida va eng avvalo markaziy nerv tuzilishning normal rivojlanishi va ishlashida yuzaga keladi. Biroq nutq muhim ijtimoiy funksiya hisoblanadi. Shu sababli uning rivojlanishi uchun biologik shart-sharoitlarning o‘zigina Etarli emas, u bolaning kattalar bilan muloqotga kirishishi jarayonida yuzaga keladi. Bunda bolaning hissiy jihatdan yaqin kishisi bilan (onasi) muloqoti Etakchi ahamiyatga egadir. Muloqot extiyoji bolaning atrofdagi odamlar bilan aloqaga kirishishi jarayonida shakllanadi. U bola hayotining dastlabki ikki oyida, uning birlamchi organik talablari va yangi

tassurotlarga extiyoji negizida yuzaga keladi. Muloqot vositalari ichida ekspressiv- mimika, predmetli-harakat va nutqiy vositalar ajratiladi. Bola hayotining birinchi yilini nutqgacha bo‘lgan davr deb nomlaymiz. Bunda kattalar bilan muloqot ekspressiv-mimika va predmetli-harakat vositalari yordamida amalga oshiriladi. Aynan shu davrda bolada jismoniy obyekt tovushlariga qaraganda inson ovozi tovushlarini turg‘un, tanlab ta’sirlanishi shakllanadi. M.I. Lisina bu holatni jajji odamchaning muhim ehtiyojlarini ifodalashi – muloqotdagi ehtiyojlari sifatida baholaydi. Bola nutqining yuzaga kelishi va rivojlanishida muloqotning hal qiluvchi rolini gospitalizm tekshiruvlari isbotlaydi. Rag‘batlantiruvchi insoniy muhit (oila, bolalar guruhi va h.k.) dan bolani ajratib qo‘yish deprivatsion vaziyat sifatida o‘rganiladi. Bu vaziyat bolaning psixik rivojlanishiga sekinlashtiruvchi omil sifatida ta’sir qiladi. Agar bu vaziyat uzoq davom etsa psixik deprivatsiya holati yuzaga keladi. Nutq rivojlanishiga, ayniqsa hissiy deprivatsiya yomon ta’sir ko‘rsatadi. Bunda bola tug‘ilganidan boshlab uning affektiv ehtiyojlari (suyish, erkalash, yaxshi ko‘rish) qondirilmaydi. Bunday vaziyat ko‘pincha otaonalari spirtli ichimliklar ichuvchi, onasi yo‘q oilalarda, bola tug‘ilishi bilan tarbiyaga sust qaraladigan bolalar uyida tarbiyalanishi oqibatida vujudga keladi. L.S. Vigotskiy tomonidan bolaning psixik va rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning Etakchi roli haqidagi fikr ilgari surilgan. Ayni vaqtda neyrofiziologik tadqiqotlar tufayli bu fikr rivojlandi va tasdiqlandi. Bola miyasiga qanchalik ko‘p doimiy va xilma-xil axborotlar oqimi kelsa, markaziy nerv tizimining funksional va anatomik jihatdan Etilishi shunchalik tez sodir bo‘ladi. Alohida funksional tizimlar rivojlanishini tezlashtirish imkoniyati muammosi hali to‘liq o‘rganilmagan. Biroq, kelayotgan axborot oqimi bolaning yoshi, jismoniy va psixik holatiga mos ravishda bo‘lishini hisobga olish lozim, chunki har qanday ortiqcha yuklashlar markaziy nerv tizimi holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi sabablari. Bolaning ona qornida rivojlanishi, tug‘ruq (tug‘ruq travmasi, asfiksiya) va hayotining dastlabki yillarida

ta’sir ko‘rsatuvchi turli xil zararli omillar nutqning to‘liq rivojlanmaganligiga olib kelishi mumkin. Nutqiy kamchilik tuzilishi va kompensatsiya jarayonlari ko‘p hollarda miya zararlanishi qachon ro‘y berganligi bilan aniqlanadi. Bir butun miya rivojlanishi anomaliyasining xarakteri ma’lum miqdorda jarohatlanish muddatiga bog‘liqligi hozirgi kunda isbotlangan. Turli xil zararli omillar (infeksiya, intoksikatsiya va boshqalar) ta’siri ostida bosh miyaning birmuncha og‘ir zararlanishi, odatda erta embriogenez davrida yuzaga keladi. Taxminlarga ko‘ra, homiladorlikning 3-4 oylarida bosh miyaning zararlanishi (nerv to‘qimalarining eng ko‘p ajralish davri), bosh miya tuzilishining birmuncha kengroq o‘zgarishlarini yuzaga keltiradi. U yoki bu zararli omilning ta’siri davrida nerv tizimining qaysi bo‘limlari birmuncha jadal rivojlanishiga bog‘liq ravishda rivojlanmaganlik ko‘proq harakat, senor, nutqiy yoki intellektual funksiyalarga taalluqli bo‘ladi. Homiladorlikning kechishi davomidagi doimiy noqulay shart-sharoitlar tufayli, birmuncha yaqqol ifodalangan alohida miya tuzilmalari bilan birga bir butun yaxlit miya rivojlanmaganligi ham kuzatiladi. Bu murakkab nuqsonlarning yuzaga kelishiga (masalan, oligofreniyaning motor alaliya bilan uyg‘unlashuvi) asos bo‘lib xizmat qiladi. Miya rivojlanmaganligi yoki zararlanishini keltirib chiqaruvchi sabablar ichida homiladorlik davrida onaning infeksiyalari yoki intoksikatsiyalari, toksikozlar, tug‘ruq travmasi, asfiksiya, rezus-omil bo‘yicha ona va homila qonining mos kelmasligi, markaziy nerv tizimi kasalliklari (neyroinfeksiyalar) va bola hayotining dastlabki yillarida bosh miya travmalari birmuncha ko‘p uchraydi. Homiladorlik davrida alkogol va nikotinni iste’mol qilish ham bolaning jismoniy va nerv psixik rivojlanishida kamchiliklarga olib keladi. Bu kamchiliklarning ko‘p uchraydigan ko‘rinishlaridan biri nutqning to‘liq rivojlanmaganligi hisoblanadi. Alkogolli sindromda bolalar kam vaznli tug‘iladilar, jismoniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladilar. Bundan tashqari turg‘un bo‘y va vazn Etishmovchiligi, ko‘krak qafasi deformatsiyasi, mikrotsefal yoki (kamroq) gidrotsefal kalla suyagi, kalta bo‘yin, yuqori va pastki jag‘ rivojlanmaganligi, baland chuqur, tor tanglay, tor va kalta ko‘z yoriqlari va boshqa bir qator belgilar

kuzatiladi. Bu belgilar turli xil ko‘ruv, eshituv va hokazo nuqsonlar bilan uyg‘unlashib kelishi mumkin. Bunday bolalarda nutqning to‘liq rivojlanmaganligi harakat qo‘zg‘aluvchanligi, affektiv qo‘zg‘aluvchanlik va haddan tashqari past aqliy ish qobiliyati sindromlari bilan uyg‘unlashadi. Bunday bolalarni erta aniqlash, ularni ichkilikboz ota – onalaridan ajratish tibbiy, tarbiyaviy va logopedik ishni to‘g‘ri tashkil qilish bolalardagi nutqiy va intellektual rivojlanmaganlikni oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. Bola miyasining nutq zonalariga zararli omilning nutq shakllanib bo‘lganidan so‘ng ta’sir ko‘rsatishi hollarida afaziya yuzaga kelishi mumkin. Nutq buzilishlari, shu jumladan nutq to‘liq rivojlanmaganligining yuzaga kelishida nasliy omillar alohida o‘rin tutadi. Bunday hollarda nutqiy nuqson hatto ahamiyatsiz tuyulgan zararli omillar ta’siri ostida ham yuzaga kelishi mumkin. Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, nutq to‘liq rivojlanmaganligini keltirib chiqaruvchi etologik omillarning murakkabligi va ko‘p shaklliligi haqida umumiy xulosaga kelish mumkin. Nutq to‘liq rivojlanmaganligi etiologiyasi va patogenezi turli- tumandir, ammo klinik nuqtai nazardan qaraganda markaziy nerv sistemasining erta organik zararlanishi bilan bog‘liq nutq to‘liq rivojlanmaganligi guruhi birmuncha muhim ahamiyatga ega. Jarohatlanish vaqtiga bog‘liq ravishda homiladorlik patologiyasi, tug‘ruq travmasi bilan (miyaning intranatal jarohatlanishi) bog‘liq markaziy nerv tizimi buzilishlari va bola tug‘ilganidan so‘ng infeksiyalar va travmalar ta’siri natijasida yuzaga keluvchi postnatal zararlanishlarga ajratiladi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi etiologiyasida perinatal ensefalopatiya- homiladorlik davri singari tug‘ruq davrida ham zararli omillarning birgalikdagi ta’siri natijasida yuzaga keluvchi miya zararlanishi, alohida o‘rin tutadi. Agar perinatal ensefalopatiyaning sababi miyaning bachadon gipoksiyasi va tug‘ruq asfiksiyasi hisobiga kislorod bilan tuyinmaganligi bo‘lsa, u gipoksik ensefalopatiya deb; agar mexanik tug‘ma shikastlanish bo‘lsa – travmatik ensefalopatiya deb; agar ikkala omil birgalikda kelsa – gipoksis-travmatik

ensefalopatiya deb ataladi. Agarda miyaning shikastlanishi ona va bola qoni rezus –omili yoki guruhi to‘g‘ri kelmaganligi hisobiga markaziy nerv tizimining toksik zararlanishi tufayli bo‘lsa – bu bilirubin ensefalopatiya deb ataladi. Nutq to‘liq rivojlanmaganligi, odatda miyaning rezidual – organik zararlanishi oqibati hisoblanadi. Uni nerv-psixik kasalliklarda uchraydigan (yepilepsiya, shizafreniya va boshqalar) nutq rivojlanishi buzilishlaridan farqlash lozim. Markaziy nerv tizimining rezidual-organik jarohatlanishida ikki asosiy turdagi buzilishlar ajratiladi: dizontogenetik-ma’lum strukturalar va fiziologik tizimning rivojlanmaganligi yoki ular shakllanishining muddatidan orqada qolishi oqibati sifatidagi buzilish: bunday buzilishlarga nutqning to‘liq rivojlanmaganligi misol bo‘la oladi; ensefalopatik-markaziy nerv tizimi u yoki bu tuzilishining zararlanishi oqibati sifatidagi buzilish, bu buzilishlarga nutqiy va harakat kamchiliklari, shuningdek boshqa kamchiliklar, masalan, dizartriya, bolalar tserebral falaji, gidrotsefaliya va boshqalar misol bo‘la oladi. Nutq to‘liq rivojlanmaganligining klinik ko‘rinishlari. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarni maxsus tekshirish bu kamchilikning turli xil klinik ko‘rinishlari mavjudligini ko‘rsatdi. Ularni shartli ravishda uch asosiy guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhdagi bolalarda faqatgina nutqning to‘liq rivojlanmaganligi belgilarini ko‘rish mumkin. Ularda nerv-psixik faoliyat buzilishlari kuzatilmaydi. Bu nutq to‘liq rivojlanmaganligining murakkab bo‘lmagan shakli hisoblanadi. Bu bolalarda markaziy nerv tizimining o‘choqli zararlanishi uchramaydi. Ularning anamnezida homiladorlikning kechishi yoki tug‘ruq paytida yaqqol – ifodalangan kamchiliklarning ko‘rsatilmaganligini ko‘rish mumkin. Onalar bilan to‘liq suhbat o‘tkazilganda tekishriluvchilarning faqat uchdan biridagina homiladorlikning ikkinchi yarmida Engil taksikozlar yoki tug‘ruq paytida qisqa muddatli asfiksiya bo‘lib o‘tganligi aniqlangan. Bunday bolalar somatik jihatdan zaif, turli kasalliklarga moyil bo‘ladilar. Bu guruhdagi bolalarda parez va paralichlarning yo‘qligi, yaqqol ifodalangan po‘stloq osti va miyacha buzilishlarining uchramasligi, ularda nutq-harakat

analizatorining birlamchi (yadroli) zonalari saqlanib qolganligiga guvohlik beradi. Bunday mayda nevrologik faoliyat buzilishlarida asosan mushaklar tonusida, mayda qo‘l barmoqlarining differensial xarakatlari shakllanishida, kinestetik va dinamik praksis shakllanishida buzilishlar uchraydi. Bu asosan nutq to‘liq rivojlanmaganligining dizontogenetik turiga oiddir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda yaqqol ifodalangan nerv-psixik buzilishlarning uchramasligiga qaramay, bu guruh bolalari uzoq muddatli korreksion-logopedik ishga, keyinchalik esa maxsus o‘qitish yo‘nalishiga muhtoj bo‘ladilar. Tajribalarning ko‘rsatishicha, yaqqol ifodalanmagan nutq kamchiligiga ega bolalarni ommaviy maktabga o‘qishga yuborish, ularda ikkilamchi nevrotik va nevrozga oid kamchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 1. Ikkinchi guruhdagi bolalarda nutqning to‘liq rivojlanmaganligi bir qator nevrologik va psixo-patologik sindromlar bilan birga kechadi. Bu tserebral- organik genezdagi nutq to‘liq rivojlanmaganligining murakkab turidir. Bunda dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlarning simptomo kompleksi o‘rin olgan. 2. Ikkinchi guruh bolalarini nevrologik jihatdan puxta tekshirish jarayonida yaqqol ifodalanuvchi nevrologik simptomatika aniqlanadi. Bu simptomatika markaziy nerv tizimi shakllanishining kechikishi haqidagina guvohlik bermay, balki alohida miya tuzilmalarining Engil zararlanishi haqida ham guvohlik beradi. Quyidagilar ikkinchi guruh bolalarining nevrologik sindromlari ichida birmuncha ko‘p uchraydi: 3. Gipertenzion -gidrotsefal sindrom-kalla suyagi ichki bosimining oshishi sindromi. Bunda bosh o‘lchamining kattalashuvi, peshona do‘ngalagining bo‘rtib turishi, chakka sohalarida vena qon tomirlarining kengayishi kuzatiladi. Bu sindrom eng avvalo aqliy ish qobiliyatining buzilishida ixtiyoriy faoliyat va bolalar xulq-atvorida, shuningdek, faoliyatning istalgan turidan tez toliqish va zerikishda, yuqori darajadagi qo‘zg‘oluvchanlikda, ta’sirlanuvchanlikda, harakatchanlikda namoyon bo‘ladi. Ayrim hollarda, telbanamolik va beg‘amlik ko‘rinishlari bilan ko‘tarinkieyforik kayfiyat kuzatiladi. Bunday bolalar issiq, dim havoga chidamsiz bo‘lib, bosh og‘riqlari va bosh aylanishlaridan shikoyat qiladilar.

4. Tserebrastenik sindrom-yuqori darajadagi nerv-psixik toliqish, hissiy turg‘unsizlik, faol diqqat, xotira funksiyalarining buzilishi ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Ayrim hollarda bu sindrom giper qo‘zg‘aluvchanlik-umumiy hissiy va harakat notinchligi belgilariko‘rinishlari bilan: boshqa hollarda-tormozlanganlik, lanjlik, passivlikning ustunligi bilan uyg‘unlashib keladi. 5. Xarakat buzilishi sindromlari mushaklar tonusining o‘zgarishi, Engil geli va monoparezlar, yaqqol ifodalanmagan muvozanat va harakatlar koordinatsiyasi buzilishlari, qo‘l barmoqlari differensirlashgan motorikasining Etarli emasligi, umumiy va oral praksisning shakllanmaganligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalarda ko‘pincha Engil dizartriya ko‘rinishlariga asos bo‘luvchi Engil parezlar, alohida til mushaklarining majburiy xarakatlari ko‘rinishidagi artikulyatsion motorika buzilishlari kuzatiladi. Klinik va psiholgo-pedagogik tekishirishlar, bu guruh bolalarida bilish faoliyatining xarakterli kamchiliklari mavjudligini ko‘rsatdi. Bunday bolalarninig oliy psixik faoliyatlarini tekshirish jarayoni, ularda alohida gnozis, praksis ko‘rinishlarining O‘choqli Etishmovchili mavjudligini ko‘rsatdi. Bu neyropsihologik va elektro ensefalografik tarqiqotlarda tasdiqlangan. Xususan, geometrik shakllardan nusxa olishdagi, rasm chizishdagi o‘ziga xos qiyinchiliklar, ko‘ruv-fazoviy gnozisning shakllanmaganligini ko‘rsatadi. Bu guruhdagi ko‘pgina bolalar umumiy motor kamchiligi bilan farq qiladilar, ular bir harakat turidan ikkinchisiga qiyinchilik bilan o‘tadilar. U yoki bu harakatli vazifalarni avtomatik tarzda bajara olmaydilar va hattoki oddiy ritmlarni ham amalga oshirolmaydilar. Umumiy va oral praksisning buzilishi, bunday bolalr uchun xarakterlidir. Ko‘rsatilgan buzilishlar odatda fonematik idrok buzilishi bilan uyg‘unlashadi. Bunday bolalarda hissiy-irodaviy sohaning shakllanmaganligi aqliy ish qobiliyatining pastligi, hissiy labillik, gohida harakat qo‘zg‘aluvchanligi, yuqori affektiv qo‘zg‘alish, ko‘pincha telbanamo qiliqlar va eyforiya turi bo‘yicha ko‘tarinki kayfiyat ustunligi holati bilan birgalikda namoyon bo‘ladi.

Ularning ayrimlari uchun aksincha, yuqori darajadagi tormozlanganlik, ishonchsizlik, sustlik, mustaqil emaslik xarakterlidir. Bu bolalr odatda lanj, tashshabbussiz, kam harakat bo‘ladilar. Ularning faoliyati samarasiz xarakterga egadir. Bu guruh bolalari uchun miqdor munosabatlarini tushunish, son va natural son qatorlari haqidagi tasavvurlarini kengaytirish birmuncha murakkabdir. Bunday bolalarning matematikani o‘zlashtirishlarida yaqqol ifodalangan va turg‘un qiyinchiliklar kuzatiladi. Uchinchi guruh bolalarida klinik jihatdan motor alaliya kabi belgilanuvchi, birmuncha o‘ziga xos va turg‘un nutq rivojlanmaganligi kuzatiladi. Bir qator xorijiy mualliflar terminologiyasi bo‘yicha nutq patologiyasining bu shakli «rivojlanish afaziyasi» yoki «tug‘ma afaziya» singari nomlanadi. Bu termin kattalardagi motor afaziyaga anologik holda vujudga kelgan. «Kattalardagi motor afaziya singari, bolalardagi nutq patologiyasining bunday shaklida ham bosh miya po‘stloq nutqiy zonalarining zararlanishi (yoki rivojlanmaganligi) kuzatiladi va bunda birinchi navbatda broka zonasi zararlanadi» – bu taxminga asoslanib mulliflar yuqoridagi terminni kiritganlar. Kattalardagi afaziyadan farqli ravishda (shakllangan nutqning yo‘qolishi), alaliyada bosh miya nutq zonalarining erta zararlanishi (nutqqacha bo‘lgan davrda) natijasida nutq rivojlanmay qoladi. Adabiyotlarda motor alaliyada miyaning o‘chog‘li jarohatlari muammosi keng muhokama qilingan. Motor alaliyada murakkab dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlar kuzatiladi. Quyidagilar motor alamiyaning xarakterli belgilari hisoblanadi: barcha nutq komnonentlarining shakllanishi- fonematik, leksik, sintaktik, morfologik, nutq faoliyatining barcha ko‘rinishlari va barcha og‘zaki va yozma nutq shakllari rivojlanmagan bo‘ladi. So‘nggi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha motor alaliyali bolalarda odatda artikulyator imkoniyatlar Etarli bo‘ladi: nutqiy bo‘lmagan artikulyatsiyani bajara oladilar, bundan tashqari ko‘pgina tovushlarni, hattoki alohida va bo‘g‘inlarda to‘g‘ri talaffuz qilish holatidadirlar. Biroq motor alaliyali bolalarning farqli

xususiyatlaridan biri shuki, ular bu imkoniyatlarini so‘zlarni talaffuz qilishda amalga oshirolmaydilar. Shu sababli motor alaliya uchun so‘zlarning bo‘g‘in tuzilishi shakllanmaganligi, hatto yaxshi tanish bo‘lgan so‘zlarni faollashtirishdagi qiyinchiliklar xarakterli belgilardan biri hisoblanadi. Etarlicha boy passiv lug‘atga ega holda, bolalar predmetlarni, rasmlarni nomlashga, alohida so‘zlarni logoped ortidan takrorlashga (ayniqsa murakkab bo‘g‘inli so‘zlarni) qiynaladilar. So‘zlarning bo‘g‘in tarkibi asosan tovush va bo‘g‘inlarni tushirib qoldirish, o‘rnini almashtirish, boshqa bo‘g‘inlar yoki tovushlar bilan almashtirish hisobiga buziladi. Kattalar afaziyasini eslatuvchi holat yuzaga keladi. Literal (harfli), verbal (so‘zli) parafaziyalar (almashtirishlar) kuzatiladi. Bu almashtirishlarning xarakterli belgisi, ular turli xil turg‘un emasdir. Motor alaliyali bolalar uchun haddan tashqari past nutqiy faollik xosdir. Bunda bola intellekti qanchalik yuqori darajada bo‘lsa va o‘z nutqiga tanqidiy qarash kuchli bo‘lsa, u holda atrofdagilar bilan mimika va imoishora yordamida muloqat qilishning ikkilamchi kompensator shakli yaqqolroq ifodalangan bo‘ladi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligini R.YE. Levina (1961) uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarining umuman yo‘q bo‘lishidan to fonetik- fonematik va leksik-grammatik jihatdan rivojlanmaganlik elementlariga ega bo‘lgan mukammal nutq buzilishigacha. Nutq to‘liq rivijlanmaganligining 1 darajasi nutqning bo‘lmasligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalar nutqsiz bolalardir. 4-6 yoshdagi bunday bolalarning lug‘at boyligi kambag‘al, noaniq bo‘ladi. Nutqiy tovushga taqlid qilish, tovushlar kompleksi bilan chegaralangan bo‘ladi. Narsa va hodisalarni farq qilmagan holda ifodalash, so‘zlarning ko‘p ma’noga ega bo‘lishi xarakterli xususiyat hisoblanadi: «tu-tu»-mashina, parovoz, samalyot, qayiq; «taq»-yiqildi, tushurib yubordi, sindirdi, buzdi. Bu bolalarning passiv lug‘ati aktiv lug‘atiga nisbatan ancha boyroq lekin nutqni tushunish pasaygan bo‘ladi, ular ko‘p so‘zlarning ma’nosini tushunmaydilar. Tovushlar talaffuzida turg‘unlik bo‘lmaydi, tovushlar birbiri bilan almashtiriladi, fonematik o‘quv buzilgan bo‘ladi. Nutq to‘liq

rivojlanmaganligining bu darajasiga ega bo‘lgan bolalar uchun tovushlar analizi bo‘yicha berilgan topshiriqlar tushunarsiz bo‘ladi. Nutq to‘liq rivojlanmaganligining 2 darajasi-dastlabki keng qo‘llanadigan odatdagi nutqning bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bolalar oddiy jumlalardan foydalana biladilar, ma’lum lug‘at boyligiga ega bo‘ladilar. Ular narsalar, xodisalar, alohida belgilar nomini ajrata oladilar. Lekin bunday bolalarda nutqing qo‘pol darajada rivojlanmaganligi yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Ular ikki-uch so‘zdan iborat gaplardan foydalanadilar. Lug‘at boyligi shu yoshga mos keladigan normadan kam bo‘ladi. Umumlashtiruvchi so‘zlarni (mebel, kiyim, sabzavotlar, mevalar va boshqalar) bilmaslik kuzatiladi. Harakat, belgisini bildiruvchi so‘zlardan foydalanishda qiyinchiliklar kuzatiladi, predmet nomini va boshqa belgilarini bilmaydilar. Kelishik formalarini chalkashtiradilar, fe’l sonini ot soniga moslashtira olmaydilar. Nutqning fonetik tomoni shu yoshga mos keluvchi normadan orqada qoladi. Shunday kamchilikka ega bo‘lgan bolalar bo‘g‘inlar o‘rnini almashtiradilar, undoshlar ketma-ket kelganda tovushni qisqartiradilar. Nutq to‘liq rivojlanmaganligining 3 darajasi- nutqda leksikgrammatik va fonetik-fonematik jihatdan rivojlanmaganlik elementlari kuzatiladi. Bolalar nutqqa ega bo‘lgan holda kishilar bilan aloqa bog‘lay oladilar, lekin buni ota-ona (tarbiyachi) ishtirokida, ularning muayyan tushuntirishlari yordamida bajaradilar. Bunday bolalar uchun erkin holda aloqada bo‘lish juda qiyin. Tovushlarni talaffuz qilishda ularni birbiridan ajrata olmaslik, tovushlar guruhini artikulatsiya jihatidan osonroq bo‘lgan tovushlarga almashtirish ba’zi hollarda tovushlarni buzib talaffuz qilish bu bolalar uchun xarakterlidir. Lug‘at ham normadan orqada qolgan bo‘ladi, lug‘at boyligi analizida leksik holatlarning o‘ziga xosligi ko‘rinadi. Tekshirishda gaplarni, gaplarda so‘zlarni oxirigacha gapirmaslik kabi turg‘un grammatik xatolar kuzatiladi. Ko‘pchilik hollarda ular qo‘shimcha qo‘shilish bilan so‘z ma’nosining o‘zgarishini tushunib yetmaydilar.

Nutqning to‘liq rivojlanmaganligini bartaraf etishda korreksion-pedagogik ish tizimi O‘qitishning birinchi bosqichi bir so‘zdan va morf-o‘zak so‘zdan iborat gaplar Logopedik ta’sir ko‘rsatishning asosiy vazifasi-istalgan tovushning nomayon bo‘lishi shaklida bolalarning taqlidiy nutqni faoliyatini hosil qilish, nutqni tushunish hajmini kengaytirishdan iborat. Bu bosqich gapirmaydigan bolalar bilan olib boriluvchi logopedik ish uchun mo‘ljallangan. Bunday bolalarning faol nutqi alohida so‘zlardan iborat: bolaga yaqin tanish kishilarni nomlash, tovush taqlidi, so‘z qismlaridan iborat («da» yoki «dada», «bo» yoki «bobo», «bi-bi»-mashina va xokazolar). Gapirmaydigan bolalarda, qoidaga ko‘ra kattalar so‘ziga taqlid qilish extiyoji xali bo‘lmaydi. Agar nutqiy taqlid faoliyati mavjud bo‘lsa, u holda bu jarayon ikki- uch noto‘g‘ri artikulyatsiyalanuvchi tovushlardan tuzilgan bo‘g‘in kamplekslari orqali amalga oshiriladi: undosh+unli yoki aksincha unli+undosh. Gapirmaydigan bolalarning faol lug‘atida ayrim hollarda 5-10 ta, ba’zida esa 25-27 ta so‘z birliklari bo‘ladi. Nutq rivojlanishi mobaynida bola tomonidan faqat shunday alohida so‘zlardan foydalanish davri so‘z-gap yoki bir so‘zdan iborat gap davri deb nomlanadi. Bir so‘zdan iborat gaplar nutqning normal shakllanishi jarayonidagi singari nutq rivojlanishi buzilishining barcha shakllarida ham bolalar nutqi rivojlanishining boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Bir so‘zdan va amorf so‘zlardan iborat gaplar davrida nutqni tushunish darajasi turlicha bo‘lishi mumkin: bolaning o‘ziga qaratilgan oddiy iltimoslarni qiyinchilik bilan tushunuvchi eng past darajadan so‘zlarning alohida grammatik shakllari ahamiyatini tushunishgacha, masalan, otlarning birlik va ko‘plik shakllarini farqlashga qiynaladilar. Ayrim gapirmaydigan bolalar sodda ko‘makchili konstruksiyalar ma’nosini tushunadilar. Bunga ikki predmetning fazoviy munosabatini misol qilib ko‘rsatish mumkin: quti ichida, quti ustida, quti ostida quti yonida.

Ba’zi bir bolalar yetarlicha passiv lug‘atga ega bo‘ladilar, ular otaonasi, logoped va boshqalar iltimosiga ko‘ra og‘zaki ifodalangan, yetarlicha murakkab va turli xil topshiriqlarni bajarish qobiliyatiga egadirlar. Bunday bolalar xaqida ota- onalari odatda shunday deydilar: «Hamma narsani tushunadilar, biroq gapirmaydilar». Ayrim bolalarda nutqni tushunish juda chegaralangan bo‘ladi. Bolalarning nutqni yaxshi tushunishi va yetarli darajada passiv lug‘atga ega ekanligi haqida tasavvur tug‘ilganda ham qo‘shimcha tekshiruvlar orqali shu yoshdagi sog‘lom bolalarga nisbatan nutqni tushunishning chegaralanganligini aniqlashga erishiladi. Agar gapirmaydigan bolalarning nutqni tushunishi darajasi past bo‘lsa, u holda logopedik ishni birinchi navbatda nutqni tushunishni kengaytirishdan boshlash lozim. Logopediya amaliyotidan ma’lumki, nutqni yetarlicha yaxshi tushunish tufayligina bola gapira boshlashi mumkin. Agar nutqni tushunish darajasi birmuncha yuqori bo‘lsa, istalmagan tovush nutq ko‘rinishlarini hosil qilish vazifasi birinchi o‘ringa chiqadi. Gapirmaydigan bolalar bilan olib boriluvchi logopedik ishga umumiy tavsiyalar. Mashg‘ulotlarni imkon qadar kichik guruhlarda (3 kishidan oshmagan) o‘tkazish lozim. yetakchi mashg‘ulot shakli o‘yindir. Mashg‘ulotlar ayniqsa ishning dastlabki bosqichlarida noverbol topshiriqlar bilan ta’minlangan bo‘lishi zarur. Logopedik ta’sirida aynan bir so‘z materialini ko‘p marotaba takrorlash va gapirmaydigan bola bilan bevosita hissiy aloqa o‘rnatish zaruriy sharoit hisoblanadi. Bu bosqichda bola nutqining har qanday ko‘rinishni rag‘batlantirish muhim. Bolani biron narsa aytishga yoki takrorlashga majburlash kerak emas. Ayt, takrorla kabi so‘zlardan foydalanmaslik kerak, chunki bolada bu iltimoslarga negativ ta’sirlanish yuzaga keladi. Bu so‘zlarni mos keluvchi savollarga yoki so‘zlarga almashtirish foydalidir (o‘ylab ko‘rchi, topchi). Yoki bir tomonlama dialog ham foydadan holi emas, bunda katta odam ham savol beradi, ham o‘zi javob beradi. Bola tomonidan xozirgina talaffuz etilgan tovush taqlidini bir-ikki takrorlash ham yaxshi natija

beradi. Masalan; bola bilan o‘yinchoqni javon oldiga borib, hayratomuz so‘raladi: «Qarachi, bu yerda kim paydo bo‘ldi? Uloqcha?!» Uloqchani tomosha qila turib, bir necha marotaba uloqcha ovozini imitatsiya qilish lozim: «Me-me-me». Uloqchaning burni, qulog‘i, dumchasini bolaga ko‘rsata turib, logoped qiziqsinib so‘raydi. «Uloqcha qanday yig‘lashini sen bilasanmi?» Boladan istalgan tovush reaksiyasini olish zarur. Biroq, amorf – o‘zak so‘zlarni (bola tomonidan yaratiluvchi) masalan, kuchuk so‘zi o‘rniga – «chu» yoki sichqon so‘zi o‘rniga – «chi» so‘zlarini bolalar ortidan takrorlash mumkin emas. Bolalar faqat to‘g‘ri talaffuz qilinuvchi so‘z va gaplarni eshitishlari lozim. Nutqni tushunishni rivojlantirish Logopedik ta’sirning asosiy vazifasi passiv lug‘at boyligini to‘ldirishdan iborat. Bolalarga o‘yinchoqlari, tana a’zolari, kiyimkechaklari, jonivorlar, alohida predmet va hodisalar nomlari va shu kabilarning nomlarini eslab qolish taklif etiladi. Passiv fe’l lug‘ati bolaning o‘zi tomonidan amalga oshiriluvchi xattiharakatlar nomidan iborat bo‘lishi lozim (o‘tiribdi, yuribdi, kiyinyapti va hokazo). Bundan tashqari o‘ziga yaqin kishilar bajarayotgan xatti-harakat nomlarini ham bilishi lozim, ammo bu lug‘at faqat bolaning bevosita bir necha marotaba o‘zi kuzatgan xatti-harakatlar nomi bilangina chegaralanishi mumkin. Shuni esda tutish lozimki, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda passiv fe’l lug‘ati passiv predmet lug‘atidan birmuncha kam bo‘lishi mumkin. Shu sababli agar bolalar predmet nomlarini bilsa, u holda imkon qadar tezroq ularni harakat nomlarini tushunishga, shuningdek sodir etilayotgan harakatlar yuzasidan berilayotgan savollarni tushunishga o‘rgatish zarur: qayyerda? qayoqqa? nima? nimga? qayyerdan? kim uchun? Nutqni tushunishni rivojlantirishning dastlabki bosqichlarida bolalardan alohida so‘zlarni tushunishning aniqligi talab qilinmaydi, shu sababli qayyerga- qayyerdan, och-yop va hokazo singari so‘zlarni farqlash vazifasi birinchi o‘ringa qo‘yilmaydi. Qayyerda? kimga? va shu kabi savollarni tushunishga o‘rgatish jarayonida bolalar dastlab bu so‘zlarning turlicha tovush ifodasiga tayanmaydilar,

balki savolning keng nutqiy matniga tayanadilar. Buning uchun logoped savolida bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan «yordam beruvchi» so‘z bo‘lishi kerak. Shundan so‘nggina bolalar bu savollarni yaxshi tushunishga o‘rganadilar. Sekin-asta savollardan barcha «yordam beruvchi» so‘zlar olib tashlanadi. Shu sababli logoped dastlab jaranglanishi bo‘yicha o‘xshash so‘roq so‘zlar bilan birga turli xil predmet va harakatlar nomini qo‘llaydi, masalan: qayyerdan olding? (kitob) ammo qayyerga qo‘yding? kimga berding? Xuddi shunday qo‘g‘irchoqni kiyintirish (kiyinmagan bo‘lsa), eshikni yopish (ochiq bo‘lsa) iltimos qilinadi, ammo bola oldiga ikki harakatdan birini tanlab bajarish masalasi qo‘yilmaydi, masalan: qoshiqni ol-qoshiq bilan ol. Logopedik ishning keyingi bosqichlarida so‘roq so‘zlari bir xil fe’llarda qo‘llaniladi: qayyerga kelding? qayyerdan kelding? va hokazo. O‘ziga qaratilgan nutqni (normal eshitish va birlamchi saqlangan intellektda) yomon tushunuvchi gapirmaydigan bolalar bilan olib boriluvchi logopedik ish vaziyatni ko‘p marotaba takrorlab gapirishdan boshlanadi. Katta odam vaziyatdan foydalanib bola olgan predmetlarni, bajargan harakatini, bolaning his qilgan hissiyotlarini (sovuq, issiq va h.k.) nomlaydi. Katta odam 2-4 so‘zdan iborat qisqa gaplar bilan orasida pauzalar qilib, aynan bir so‘z birikmasini 2-3 marotaba takrorlaydi. Nomlanuvchi predmetlarning turlicha o‘zaro munosabatini aks ettiruvchi so‘zlar har xil grammatik shakllarda bir necha marotaba takrorlanadi. Barcha so‘zlar bo‘g‘inlarga bo‘linmay tabiiy ohangda gapiriladi, ammo cho‘zib talaffuz qilinuvchi unlilar o‘z holicha gapiriladi. Logopedning butun nutqi bolaga qaratilgan savollar bilan boyitilgan bo‘lishi lozim. Bolada faol lug‘atida mavjud nutqiy vositalar yordamida kattalar bilan muloqot qilish extiyojini tug‘dirish zarur. Bolaning ushlagan, silagan, ko‘rgan predmetlari nomini eshitgan, o‘zi bajargan harakatlari nomini ko‘p marotaba eshitganidan so‘ng, boladan tanish predmetni olib kelish yoki shu predmet bilan bog‘liq biron bir harakatni bajarishni iltimos qilish mumkin. Agar bola bu iltimoslarni tushunmasa logopedning o‘zi predmetni oladi va uning nomini yana bir marotaba takrorlaydi.

Gapirmaydigan bolalar bilan ishlashda, bunday bolalarning passiv lug‘atini chalg‘ituvchi so‘zlar bilan to‘ldirish tavsiya etilmaydi. Mashg‘ulotni o‘tkazishda o‘yinchoqlar, kiyim-kechak, oziq-ovqat va shu kabilar ko‘rgazmali material bo‘lib xizmat qiladi. Nutqiy taqlidni faollashtirish Nutqsiz bolalar bilan olib boriluvchi logopedik ishda kattalar so‘ziga taqlid qilish ehtiyojini tug‘dirish mas’uliyatli vazifa hisoblanadi. Taqlidiy nutqiy reaksiyalar har qanday tovush komplekslarida ifodalanishi mumkin. Shu sababli logoped shunday bir sharoitni yaratishi zarurki, bunda bolada aynan bir tovush birikmasini talaffuz qilish (takrorlash) istagi paydo bo‘lishi lozim. Chunonchi, logoped iltimosiga ko‘ra bola hayvonlar va qushlar ovoziga taqlid qiladi: «mo‘- mo‘», «ku-ku», «chi-chi» va hokazo. Nutq rivojlanishining bu davrida bolalar o‘yinchoqlarni, tanish predmetlarni, harakatlarni, o‘z istaklari va munosabatlarini o‘zlariga qulay tovush shaklida nomlashlari mumkin. Bu davrdan «sakrab o‘tib ketishga» urinish noto‘g‘ri bo‘lardi. Biroq bolalarning avtonom nutqini kengaytirish shart emas. Dastlabki imkoniyatdayoq so‘z kombinatsiyalariga o‘tish muhim. Bunda bolada hech bo‘lmaganda so‘zlarning ayrim qismlarini taqlid bo‘yicha amalga oshirish zarur. Bolalar nutqini faollashtirish yoki nutqiy taqlidni hosil qilish bolaning amaliy faoliyati o‘yin, ko‘rgazmali vaziyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Bunga turli xil, ammo zaruriy shart sharoitlarda erishiladi: bola bilan hissiy aloqaga kirishishda, nutqni tushunishning ma’lum darajasida, diqqat turg‘unligida, taqlid motivatsiyasining mavjudligida ko‘p narsa o‘yinlarning qanchalik qiziqarli tashkil qilinishiga, gapirmaydigan bolalarning ijobiy hissiyotlariga qanchalik chuqur ta’sir etishga, logopedning qay darajada ijodkorligiga bog‘liqdir. Taqlidiy nutqiy faoliyatni faollishtirishda kerakli natijaga erishish uchun taqlidni rivojlantirishni umuman olganda «Men kabi bajar» dan boshlash kerak. Bolalarni predmet bilan bajariluvchi harakatlarga, qo‘l, oyoq, bosh harakatlariga

taqlid qilishga o‘rgatish lozim. Logoped o‘zi va bolalarning xatti-harakatlarini so‘zlar bilan, agar iloji bo‘lsa she’riy shaklda to‘ldirib turadi. Qo‘l panjalari harakatlariga taqlid qilishni rivojlantirishga ayniqsa jiddiy yondashish tavsiya etiladi (mayda qo‘l motorikasi rivojlantirilmaydi, balki qo‘l harakatlariga taqlid rivojlantiriladi). Logopedik ishning yakuni Og‘zaki nutqni shakllantirish bosqichida olib boriladigan logopedik ish yakunida bolalar passiv lug‘atlarida predmet va xarakatlarni ularning so‘z belgisi bilan taqqoslashga o‘rganishlari lozim. Bolalarning passiv lug‘ati quyidagilardan iborat bo‘ladi: 1. Bola doimiy ko‘ruvchi predmet nomlari. 2. O‘zi yoki tanish kishilari bajargan xatti-harakatlar nomlari. 3. Ayrim holatlar nomlari (issiq, sovuq, iliq) Bolalarda kattalar so‘ziga taqlid qilish ehtiyojini paydo qilish zarur. So‘z taqlidi faoliyati kattalar tomonidan hech qanday tuzatish kiritilmay, istalgan nutq- tovushlarda ifodalanib namoyon bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 8. Filicheva T.B. i dr. Deti s fonetiko-fonematicheskim nedorazvitiyem Izd-vo GNOM i D. – M., 2000.

Похожие

Tarbiyachining nutqi - bolalar nutqini rivojlantirishning asosiy manbayi

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar tafakkurining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari

O‘qitishning bosqichlari dastlabki so‘z shakllari

Fonetik fonematik nutq buzilishi