Bolalarning maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Bolalarning maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Bolalarning maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar Reja: 1. Bolalarni maktabga tayyorlashda oilani va maktabgacha ta’lim tashkilotining o`rni. 2. Bolalarni maktabga tayyorlashda talimiy faoliyatlarning ahamiyati. 3. Bolalarni maktabga tayyorlashda jismoniy tarbiyalashning ahamiyati. 4. Bolalarni maktabga tayyorlashda elementar matematuk tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyati. 5. Bolalarni mehnat malaka ko`nikmalarini shakllantirish orqali maktabga tayyorlash. 6. Bolalarni maktabga tayyorlashda tabiat bilan tanishtirsh mazmuni. 7. Tasviriy faoliyat ta’limiy faoliyatlari orqali bolalarni maktabga tayyorlash.

Tayanch so`zlar: oila, mashg`ulot, shakl, ma’naviy tarbiya, faoliyat, estetik tarbiya, mehnat tarbiyasi, rasm, loy, qurilish materiallari, musiqa, jismoniy madaniyat. Bolalarni maktabga tayyorlashda oilani va maktabgacha ta’lim tashkilotining o`rni. O`zbekiston Respublikasida “Maktabgacha ta’lim to`g`risidagi Nizom”ga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali yoki doimiy faoliyat ko`rsatadigan maktabgacha ta`lim tashkilotlarida, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilingan bolalar uchun MTTlarda, maktablarda, mahallalarda tashkil etilgan maxsus guruhlar yoki markazlarda oladi. Bolani maktabga tayyorlashda oilaning o`rni juda kattadir. Bola tarbiyasida oilaning barcha a’zolaridan nafaqat bolalarga nisbatan to`g`ri munosabatni, balki ularning taqdiri uchun yuksak ma’suliyat hissini ham talab qiluvchi qiyin va murakkab ishdir. Oila bolani maktabga tayyorlashda tarbiyani har tomonlama, jumladan ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi. Ma’naviy tarbiya ni bolaga o`tmishda Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi va farovonligi yo`lida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, Vatan haqidagi she’r va qo`shiqlarni yod oldirish, qadriyat va an’analarimizni o`rgatish orqali singdirish mumkin. Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadi-ki boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija bermaydi. Ularga insonparvarlik, mehr- muruvvat, rahm-shafkat, hamdardlik, muomala madaniyati, burchi va sadokat minnatdorchilik kabi insoniy fazilatlar turadi. Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o`rni bor. Oila davrasida qo`shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oila davrasida o`qish, birga spektakl va kino ko`rish va tahlil qilish, qiyinish madaniyatini shakllantirish, uyda gullar parvarish qilish, rasm solish va hakozolar bolani estetik tarbiyasini shakllantirishdagi jihatlardir. Ota-

onalar voyaga etayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga o`ta ma’suliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badan tarbiya mashqlarini bolalar bilan birgalikda bajarish, to`g`ri va vitaminlashtirilgan ovqat berish, dam olishni, uyquni to`g`ri tashkil etish vaqtida shifokor nazoratidan o`tkazishlari zarur. Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Bolalarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash, ularda mehnat qilish odobini shakllantirish va ko`nikmalar hosil qilishda, ularning qiziqishlari hisobga olingandagina erishiladi. Ota-onalar bolani maktabga tayyorlashda unda mehnat ko`nikma va malakalarini hosil qilishga, mehnatga ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadrlashga, mehnat natijalarini ehtiyot qilishga o`rgatishga jiddiy e’tibor berishlari lozim. Mehnat bolalarda uyushqoqlik, diqqat, saranjom-sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyalashni, ota-onalar bilan hamkorlikni bundan keyin yanada takomilishtirish yo`llarini izlab topish oilaviy tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha tar`lim tashkilotlari xodimlari pedagogik omillar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi tadqiqotchilar va uslubchilarning muhim vazifasidir. Bolalarni tarbiyalash davlat ahamiyatidagi vazifadir. Uning to`g`ri hal qilinishi tarbiya ishining qo`yilishiga kompleks yondashishga, tarbiyaviy muassasalarning, oila va jamiyatchilikning to`liq o`zaro ta’siri va harakatlarning birligiga bog`liq. Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o`tishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va munosabtalarida anchayin jiddiy o`zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun bolani bog`chadayoq yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin bo`lmagan bilim, tushuncha, ko`nikma va malakalar bilan tanishtirish lozim. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachilar tomonidan o`tkaziladigan ta`limiy faoliyatlar jarayonida bolalarda mustaqil fikrlash ko`nikma va malakalari hosil qilinadi, tarbiyachining so`zini tinglash, o`rtoqlari bilan gaplashmaslik, har bir tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish, tarbiyachi tomonidan aytilgan fikrlarni takrorlashga o`rgatib boriladi. Har bir yosh guruhlarda qancha mashg`ulot o`tkazish maktabgacha ta’lim muassasasi ta’lim-tarbiya

dasturida belgilab qo`yilgan. Har bir MTTda metodik xonalar mavjud bo`lib, unda MTTda ta’lim-tarbiya dasturining hamma bilimlari bo`yicha metodik qo`llamalar bo`ladi. Tarbiyachi ta`limiy faoliyat jarayonida yangi pedagogik tehnologiya materiallaridan va tarbiyaning samarali metod va usullaridan foydalanadi. Bolaning yoshi, ruhiy-fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning samaradorligi oshadi. Tarbiyachi har bir bolaning imkoniyatlarini aniqlab olishi kerak, bolalar o`zi yashayotgan jamoaga munosabatiga qarab bir necha guruhlarga bo`linadi: 1-guruh: ijobiy xulqli bolalar bo`lib, ular tez do`stlashadilar. Ularni jamoa a’zolari hurmat qiladi. Bu toifadagi bolalar jamoaning faollari bo`lib, tarbiyachi jamoa munosabatlarini o`rnatishda ularga suyanadi. 2-guruh: faol tashabbusga qo`shiladi, ammo beqaror bo`ladi. 3-guruh: tortinchoq bo`lib, o`yinda qatnashmaydilar, mashg`ulotlarda sust bo`ladilar. Bunday bolalarga alohida e’tibor zarur. Tarbiyachi guruhdagi har bir bolaga individual yondashib, ularning bir-biri bilan o`z aro munosabatga kirishib, do`stlashishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining asosiy pedagogik vazifasi – bolalarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalash va ularni maktabda o`qishga har tomonlama tayyorlashda ota-onalarga muntazam ravishda yordam ko`rsatishdan iborat: Maktabgacha tarbiya tashkiloti xodimlarining eng birinchi vazifasi – maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarining ota-onalari va oilasining boshqa a’zolari ongida bola tarbiyasida oila birinchi darajali ahamiyatga egaligi va har bir oila bolalarining faollashuvida oilaviy va ijtimoiy tarbiyaning birligiga erishilgandagina kutilgan natijaga olib kelishiga chuqur ishonch uyg`otishdir. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ota-onalarda pedagogik bilimlar asosini yaratadi. Ularda tarbiya haqidagi fanga qiziqish uyg`otadi. O`z bilimlarini doimo kengaytirish istagini va unga intilish hissini uyg`otadi. Keyinchalik esa maktab pedagogik umumta’limiga kirishib ketish hissini uyg`otadi. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani har tomonlama, jumladan, ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismoniy va mehnat

tarbiyalari birgalikda olib borilib bola maktabga chiqariladi. Bola MTTda olgan bilimlarini maktabda davom ettirishga shundagina qiynalmaydi. Aql keng ma’noda sezish, idrok etishdan boshlanadigan tafakkur va xayolni o`z ichiga oladigan jarayondir. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning o`rni katta. Bilimlar zahirasini kengaytirish, aqliy faollikni va mustaqillikni rivojlantirish, maktabda yaxshi o`qish, keyingi mehnat faoliyatiga tayyorlanishning muhim shartidir. Bola 6-7 yoshdan maktabga o`tishi, ularni maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlantirish etarli bo`lishini ta’minlash tarbiyachidan katta mas’uliyatni talab etadi. Maktabgacha ta’lim yoshida bilim tez sur’atda rivojlanib boradi, boyib boradi. Nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Bolalarda aqliy faoliyatni dastlab muomala orqali, so`ng ta`limiy faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. Tevarak-atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga, ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo`ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. (Issiq-sovuq, g`adir-budir). Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bolalarning bilimlarni egallab olishlari ularning aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko`nikma egallab olishlari, ularning maktabda muvaffaqiyatli o`qishlari uchun bolajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishda manba bo`lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to`g`ri sidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. Bilimga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq. Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir. 3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchilarni, ya’ni qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.

3. Aqliy malaka va ko`nikmalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan belgilarni ajratib ko`rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko`nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo`lib, bolaning bilimlarni chuqur egallab olishiga yordam beradi. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmay, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishga foydalanishga o`rgatish. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining oila bilan ishlash tizimida aniq maqsad, mazmun bo`lishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashkilotining ota-onalar bilan ishlashidan jamoa tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini mohirlik bilan qo`shib olib borish, keng aholi ommasi orasida pedagogik tashviqot ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni tarbiyalashda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlaridan ota- onalar va oila bilan hamkorlikdagi ishlaridan eng keng tarqalgan shakl va usullarini keltiramiz. > Ota-ona va oila bilan yakkama-yakka ishlash. Bunda oilaga tarbiyachining borishi, ota-onalar uchun suhbat o`tkazish, ularga maslahat berish, ota-onalarni bolaning maktabgacha ta’lim tashkilotidagi hayoti bilan tanishtirish kabilar kiradi. > Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bular otaonalarning guruhiy va umumiy majlislari, ota-onalar maktabi, anjumanlar, shanbaliklar, savol-javob kechalari. > Ko`rsatmali ishlar - ishning bu turi: ko`rgazmalar uyushtirish, bolalarning ishlarini namoyish qilish, ochiq eshiklar kuni, ota-onalar burchagi, ota-onalar uchun kutubxonalar tashkil qilish. > Bolaning oilasini borib ko`rish va oila a’zolari bilan yaqindan tanishish. Bolalar maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar haqida gapirar ekanmiz, maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyaning ota-onalar bilan hamkorlikda, bundan keyin yanada takomillashtirish yo`llarini izlab topilsa, maqsadga muvofiq bo`lar edi. Oilaviy tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta`lim tashkiloti xodimlarining, pedagog olimlar, bu

sohada ilmiy ish olib boruvchi tadqiqotchi va metodistlarning o`rni juda ham kattadir. Bolalarni maktabga tayyorlashda talimiy faoliyatlarning ahamiyati. Talimiy faoliyat tarbiyachi tomonidan bolalarga kerakli bilim va malakalarni umumiy holda xabardor qilish demakdir. Ta’limiy faoliyatlar kun davomida o`tkazib boriladi. Kunning birinchi qismiga mo`ljallangan mashg`ulotlar ancha samara beradi. Talimiy faoliyat jarayonida bolalarda mustaqil fikrlash ko`nikma va malakalari hosil qilinadi, tarbiyachining so`zini tinglash, o`rtoqlari bilan gaplashmaslik, har bir tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish, tarbiyachi tomonidan aytilgan fikrlarni takrorlashga o`rgatib boriladi. Har bir yosh guruhlarda necha marta ta`limiy faoliyat o`tkazish bolalar Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturida belgilab boriladi. Talimiy faoliyatning turlari haqida gapiradigan bo`lsak, talimiy faoliyatning turlari quyidagichadir: Bolalarning bilimlarini sinovchi talimiy faoliyatlar - ushbu ta’limiy faoliyatlarni o`tkazishdan maqsad, tarbiyachi dasturda belgilangan bilim va malakalarini egallash darajasini bilib oladi va keyingi ishlari davomida ishlarni inobatga oladi. Kompleks talimiy faoliyatlar - bu ta’limiy faoliyat bolalar maktabgacha ta’lim ashkiloti tajribasida keng tarqalgan bo`lib, bunday ta’limiy faoliyatlarda bolalarga yangi bilim beriladi. Talimiy faoliyatning tuzilishi esa: - bolalarni uyushtirish; - asosiy qism; - yakuniy qism. Talimiy faoliyatga tayyorlanish mazmuni ham mavjud bo ` lib , ushbu mazmunga quyidagilarni kiritishimiz mumkin : 1. Ta`limiy faoliyatni rejalashtirish. 2. Kerakli jihozlarni oldindan tayyorlash. 3. Bolalarni ta`limiy faoliyatga tayyorlash.

Bolalarni maktabga tayyorlashda tarbiyachi ta`limiy faoliyatni bir bo`limidan bitta emas, balki butun bir talimiy faoliyatning mazunini rejalashtirib olib borilsa, ijobiy natijani qolga kiritadi. Tarbiyachiga metodik qo`llanmalardan foydalanib mashg`ulot o`tish tavsiya etiladi. Har bir MTTda metodik xonalar mavjuddir. Unda maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturining hamda hamma bo`limlari bo`yicha metodik qo`llanmalar bo`ladi. Yetishmovchiliklarni tarbiyachi o`zi tayyorlaydi va bu ishga ba’zan tayyorlov guruhidagi, ya’ni maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarni jalb etadi. Tarbiyachi ta’limiy faoliyat uchun kerakli jihozlarni bir kun avval tayyorlab qo`yadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining birinchi kichik guruhida haftasiga 10 ta ta`limiy faoliyat o`tkaziladi. Ular quyidagicha taqsimlanadi: > atrofdagi voqealar bilan tanishtirish va bolalar nutqini rivojlantirish; > rasm chizish va loy yoki plastilindan narsa yasash; > qurilish materiallari bilan mashqlar bajarish; > musiqa mashg`ulotlari; > jismoniy tarbiya mashg`ulotlari. Ta ’ limiy faoliyatlar 10-15 daqiqa davom etadi va ular shanba kunidan tashqari har kuni ertalab va kechqurun o ` tkaziladi . ta ’ limiy faoliyatlar bilan bir qatorda sayr vaqtida atrofdagi narsalarni kuzatish , harakatli va didaktik o ` yinlar rejalashtiriladi . ta ’ limiy faoliyatlarning katta qismi rivojlanishi bir xil darajada bo ` lgan bolalarni birlashtiruvchi kichik guruhlarda o ` tkaziladi . Batafsil tushuntirish va kattalarning yordamini talab qiladigan yangi materialdan foydalaniladigan ta ’ limiy faoliyatlar ( masalan , yig ` ma kartinalar yoki yangi konstruktor , birinchi marta beriladigan mashg ` ulotlar ) ana shunday o ` tkaziladi . Harakatlarining navbatiga rioya qilinadigan ta ’ limiy faoliyatlarda bolalar uncha ko ` p bo ` lmasligi kerak . Masalan , gimnastika asboblari bilan o ` tkaziladigan jismoniy tarbiya mashg ` ulotlari , « Loto » tipidagi va nutqni rivojlantirish mashg ` ulotlari ana shunday bo ` ladi , bunda ayrim bolalar o ` z faolliklari bilan boshqalarini chetga surib qo ` yishlari mumkin . Ammo hayotning uchunchi yilida ta ` limiy faoliyatlarning ayrim turlarini butun guruh bilan o ` tkazish ham mumkin , chunki bola xulq - atvor

qoidalarini ( butun e ’ tibor bilan tinglash , jim utirish ) egallagan bo ` ladi , o ` z harakatlarini boshqa bolalar bilan muvofiqlashtira boshlaydi , kattalarning nutqi uning harakatini yo ` lga soladigan bo ` ladi . Bolalarning butun guruh bilan ayni vaqtda musiqa ta ’ limiy faoliyatlarini , harakatli o ` yinlarni , shuningdek bolalarning o ` zlari asosan tomoshabin bo ` ladigan ko ` rgazmali insenirovkalarni o ` tkazish mumkin . Ta ’ limiy faoliyat vaqtida tarbiyachining e ’ tiborini hech kim chalg ` itmasligi , xona jimjit bo ` lishi , halaqit berishi mumkin bo ` lgan hamma narsalar chetga olib qo ` yilishi kerak . Bolalarning mustaqil faoliyati bilan, ayniqsa, o`yin bilan bog`liq mashg`ulotlar katta samara beradi. Masalan: musiqa mashg`ulotlari, sensor rivojlanish ta’limiy faoliyat turlaridan foydalanish mumkin. Hayotning uchunchi yilida bolalarni o`rgatish ko`rgazmali tarzda olib boriladi. Ta’limiy faoliyatlar maktabgacha ta’lim tashkilotida o`qitishning asosiy shaklidir. Ular maktabgacha ta`lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiy; ular uchun dastur mazmuni belgilangan, kundalik rejimida doimiy vaqt ajratilgan, ularning qancha vaqt davom etishi tayinlangan. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’limiy faoliyatlar bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Bu ta’limiy faoliyatlarda bolalar o`quv faoliyati ko`nikmalari hosil qiladilar, ancha intizomli, uyushgan bo`lib boradilar. Ularda barqaror diqqat, diqqatni bir narsaga qarata olish, irodaviy zo`r berilish qobiliyati rivojlanadi. Tizimli o`qish natijasida bilishga qiziqish paydo bo`ladi. Bolalarni jamoada o`qitish muayyan afzalliklarga ega: birgalikda ishda ular bir-birlariga faol ta’sir etadilar, tashabbus, fahm-farosat ko`rsatish imkoniga ega bo`ladilar. Bolalar oldilariga ko`pchilikdan kuch-g`ayrat talab qiladigan vazifalar qo`yilganda birgalikdagi kechinmalar paydo bo`ladi, jamoaviylik tuyg`usi vujudga keladi Ekskursiyalar, rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, qurish-yasashga oid ishlarni birgalikda bajarish, umumiy o`yinlarda va musiqa mashg`ulotlardagi raqslarda, harakatlarni rivojlantirish ta’limiy faoliyatlarida birlashish, badiiy adabiyotni o`qish tufayli yuzaga kelgan birgalikdagi kechinmalar – bularning hammasi inoq bolalar jamoasini vujudga keltirishda yordam beradi hamda, jamoada yashash va ishlash ko`nikmasi hosil qiladi.

Ta’limiy faoliyatlardagi o`qitish jarayonida bolalarda maktabga va o`qishga qiziqish tarbiyalanadi, to`g`ri va xulq-atvor ko`nikmalari, mas’uliyat hissi, ishchanlik, o`zini tuta bilish, ishda zo`r berish odati hosil qilinadi. Bolalarga kerakli bilim va malakalarni ta’limiy faoliyat jarayonida, yangi pedagogik tehnologiya materiallaridan va tarbiyaning samarali metod usullaridan foydalanilsa, bolani yosh, ruhiy fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning samaradorligi oshadi. Bolalar ta’limiy faoliyatlarning turli xil ko`rinishlarini egallashlari orqali, yoshlari o`sib borishi davomida maktabga bo`lgan qiziqishlari ham o`sib rivojlanib boradi. Buning natijasida ular maktabda ham hech qiynalmay o`qib, rivojlanishni davom ettirib boradilar. Bolalarni maktabga tayyorlashda jismoniy tarbiyalashning ahamiyati. Jismoniy tarbiya – maktabgacha pedagogikaning muhim bir bo`limi bo`lib, bizda qaror topgan jismoniy tarbiya tizimining dastlabki bo`g`inidir. Uning vazifasi, bola sogligini saqlash, jismoniy sifatlarini o`stirish, yoshlarni mehnatga va vatan himoyasiga tayyorlashdir. Jismoniy rivojlanish tor ma’noda bo`yning o`sishi, muskullarning ortishi, va shu kabi antropometrik va biometrik ko`rsatkichlardir. Jismoniy rivojlanish kishi organizmini o`rab turgan muhitga bog`liqligi to`g`risidagi biologik qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Masalan: hayot sharoitini jismoniy tarbiya metodini bir muncha o`zgartirish orqali organizmning funksional imkoniyat darajasini bir muncha ko`tarish, jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlarini yaxshilash mumkin. Jismoniy tarbiya deganda organizmning morfologik va fiunksional rivojlanishini jamiyat talablari darajasida amalga oshirish, jismoniy sifatlarni qobiliyatlarni rivojlantirish, harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, jismoniy madaniyat va sport sohasiga taalluqli maxsus bilimlarni o`zlashtrib olish tushuniladi. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasi ular hayotini saqlash, sog`ligini mustahkamlash, harakat malakalarini shakllantirish va to`la ma’nodagi jismoniy tarbiya berish madaniy genetik malakalarni shakllantirish, batartib hayot kechirish odatini

singdirishga qaratilgan. Kun tartibidagi aksariyat hollarda genetik va chiniqtiruvchi muolajalarni bajarish orqali bolaning bilim doirasi kengayadi. Aqliy faolligi ortadi. U jasurlik, hallolik, batartiblik, qat’iylik, mustaqillik va shunga o`xshash ijobiy xulq me’yorlari va qoidalarini ham egallab shakllanadi. Jismoniy tarbiya aksariyat hollarda butun guruh bilan bajariladi. Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarida harakatli o`yinlarda bolalarda jamoatchilik uyushqoqlik, intizomlilik kabi xislatlar shakllanadi. Maktabga ta`lim yoshidagi bolalar organizmning o`ziga xos tomoni shundaki, u juda tez o`sadi va rivojlanadi. Shu bilan birga organizm funksiyalari va tizimlarining shakllanishi, hali tugallanmagan bo`ladi. Shunga ko`ra u tez jarohatlanadi. Shuning uchun bolalarga jismoniy tarbiya berishda quyidagilar birinchi darajali vazifalar hisoblanadi. 1. Sog`lomlashtiruvchi vazifalar. 2. Ta’limiy vazifalar. 3. Tarbiyaviy vazifalar. Jismoniy tayyorgarlik bolaning sog`lomligi, harakat ko`nikmalari, qo`l mushaklari va ko`rish-motor muvofiqligi rivojlanganligi bilan izohlanadi. «Rivojlanmaganlik» ning asosiy belgilari o`ziga xos jismoniy rivojlanishning alohida jihatlarida ko`rinadi. Masalan, suyak tuzilishida past bo`yli bolalarda o`z yoshiga ko`ra tana bo`yi va og`irligidagi nomutanosiblik, tanadagi muvozanat buzilishlari, yurak kon tomir tuzilishidagi fiziologik yetishmovchiliklar tez toliqishlar, jismoniy yuklamalarni bajarishdagi imkoniyatlari pastligi shular jumlasiga kiradi. Kasalliklar va ularga moyillik bo`yicha o`tkaziladigan tekshiruvlarga kelsak, ular yashash joyidagi bolalar poliklinikalarida tor mutaxassis shifokorlar guruhi tomonidan olib boriladi. Jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari quyidagilardan iborat: - harakatning asosiy turlarini rivojlantirish; - yurish va yugurishning barcha turlarini to`g`ri bajarish, shart-sharoitga muvofiq ulardan foydalanish; - sakrash, irgitish, tirmashib chiqishning barcha turlarini to`g`ri bajarish; - yumshoq joyda 40 sm balandlikka sakrash, joyidan turib 70 smdan kam

bo`lmagan uzunlikka sakrash, 100 metr masofani yugurib o`tish predmetini turli vaziyatlardan turib otish 4-5 metr masofadagi vertikal va gorizontal nishonlarga tushirish; - 2-3 doira yurib aylanib 3-4 qatorga safni o`zgartirib tizilish, «birinchi, ikkinchi» hisob sanogidan keyin ikki qatorga tizilish, harakat davomida oraliq masofani saqlash; - turli xil dastlabki holatlardan turib jismoniy mashqlarni aniq , ritmik ko ` rsatilgan maromda musiqaga mos og ` zaki ko ` rsatmalarda aytilganidek bajarish ; - sport o`yinlari unsurlari ishtirok etadigan o`yinlarda (voleybol, futbol, xokkey, basketbol, stol tennisi) faol ishtirok etish. 15 metrga erkin suzish, tana qismidagi mushakchalarni rivojlantirish; - qo`l panjasi va barmoqlar harakatchanligini ta’minlash, barmoqlarni uynatish; - miriqib uyquga ketish va oromli uyqu; - o`zining jismoniy kiyofasi va sogligi haqida tasavvo`rni shakllantirish, sog`lom turmush tarziga erishish; - antropometrik ko`rsatkichlarning (bo`yi, vazni, boshining doirasi, ko`krak kengligi) yosh ko`rsatkichi standartlariga muvofiq kelishi. Jismoniy rivojlanganlik darajasi, maktab yoshiga yetgan bolalarning jismoniy jihatdan rivojlanganlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar: - mustaqil tarzda jismoniy mashqlarni bajara olish; - buyruqqa (start, stop) asoslanib yugura olish; - narvon yordamida tepalikka chiqa olish va pastga tusha olish; - narvon ustida o`tirib oldinga siljiy olish; - 5 soniya davomida arqonda osilib turish; - arg`imchoq ucha olish; - cheklangan saf va chiziq bo`ylab yura olish; - qiya qo`yilgan taxta ustidan yurib o`ta olish; - bir oyoqda qaldirg`och bo`lib tura olish; - oyoq uchlari bilan buyumlarni qisib ko`tarish, pastga surish va bir joydan

ikkinchi joyga ko`chira olish; - joyidan turib 15-20 marta sakray olish, 70-8- sm o`zunlikka sakray olish, 30 sm balandlikdagi to`siqdan sakrab o`tish; - to`xtamasdan 2-3 daqiqa davomida yugura olish; 100 metr masofani to`xtamasdan yugurib o`tish; - 10 metr masofani emaklab o`tish; - safda to`g`ri turish va safni uzunasiga yurish; - saflanish va qayta saflanishni bilish; - musiqa ohangiga mos holda harakat qila bilish; - koptokni irgitish va ilib olish; - ilon izi shaklida yurish; - to ` p - to ` p bo ` lib aylana bo ` ylab yura olish ; xalq o ` yinlari « Kim chaqqon », « Ok terakmi - ko ` k terak ?», « Quyonim - quyonim ne bo ` ldi ?», « Chitti gul », « Bog ` lam - bog ` lam », « Kim oladi shu ginani », « Uchdi , chopdi , sakradi », « Qushim boshi », « Qoch bolam , qush keldi », « Tortishmachoq » kabi harakatli o ` yinlarda ishtirok eta olishdan iborat . 5 yoshdan 7 yoshgacha bo ` lgan yosh davri « dastlabki bo ` y cho ` zilishi » dasri deb ataladi . Chunki bu davrda bola yil davomida 7-10 sm o`sishi mumkin. Maktabgacha 5 yoshli bolaning bo`yi 106,0-10,7 sm, vazni esa 17-18 kilogrammni tashkil etadi. Hayotining 6 yili davomida har oyda o`rtacha vazniga 200,0 gr, bo`yiga 0,5 sm qo`shilib boradi. Tajribalar va maqsadga qaratilgan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari natijasida 6 yoshli bolalar harakat texnikasiga doir mashqlarni to`g`ri va tushungan holda bajaradilar. Bolalarni maktabga tayyorlashda elementar matematuk tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyati. Bolalarning matematik tushunchalarini muvaffaqiyatli o`zlashtirishi, ularning idrokini, ya’ni sensor tuyg`ularini o`stirish bilan bevosita bog`liqdir. Umumlashtirish va abstraktlashtirish qobiliyati real predmetlarning xususiyatlarini aniqlash va shu xususiyatlarga qarab mazkur predmetlarni bir-biriga taqqoslash va

guruhlarga ajratish asosida o`sib boradi. Shuning uchun bola maktabga borgunga qadar unda matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun MTTdagi barcha o`quv- tarbiya ishlari bilan uzviy ravishda bog`lab maxsus ish olib boriladi. Matematik bilimlar bolalarga ma’lum tizim va izchillikda berilishi, bunda yangi bilim kamroq miqdorda, ya’ni bolalar o`zlashtirib oladigan darajada bo`lishi kerak. Shuning uchun ham bir vazifa bir qancha mayda qismlarga bo`linib, ular birin-ketin o`rganib boriladi. Tarbiyachi har bir yosh guruhining dasturi qanday tuzilganini bilishi lozim. Bu unga o`z guruhidagi bolalarning matematikaga doir bilim darajalarini aniqlash uchungina emas, balki maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda boshlang`ich matematik tasavvurlarni o`stirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar tizimida har bir ta`limiy faoliyatining3 qanday muhim rol o`ynashi va o`rin egallashini ko`z oldiga keltirish uchun ham imkon beradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishning asosiy shakli – ta’limiy faoliyatdir . Dastur vazifalarining ko`pchilik qismi ta`limiy faoliyatlarda hal qilinadi. Bolalarda ma’lum izchillikda tasavvurlar shakllantiriladi, zarur malaka va ko`nikmalar hosil qilinadi. Atrofdagi hamma narsani miqdor jihatidan Kuzatishlarni uyushtirishga, bolalarning o`z faoliyatlarining xilma-xil turlarida matematik mazmundagi bilim va ko`nikmalaridan qanday foydalanishlariga katta ahamiyat beriladi. Ta’limiy faoliyatlarda va kundalik hayotda didaktik o`yinlardan hamda o`yin- mashqlardan keng foydlaniladi. Ta’limiy faoliyatlardan tashqari vaqtlarda o`yinlar tashkil qilib, bolalarning matematik tasavvurlari mustahkamlanadi, chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. Bir qancha hollarda, masalan, joyni bilish ko`nikmasini rivojlantirish yuzasidan olib boriladigan ishlarda o`yinlar asosiy o`quv vazifasini utaydi. Ta’limiy faoliyatlarda bolalarning faol faoliyati birinchi navbatda yangi material ustida ishlashni hamda ilgari o`tilgan materialni takrorlashni birga to`g`ri qo`shib olib borish bilan ish turlarini va uni tashkil etish usullarini almashtirib turish bilan, ya’ni ta`limiy faoliyat tuzilmasi bilan ta’minlanadi. Ta’limiy faoliyat tuzilmasi dastur vazifalarining hajmi, mazmuni, birga qo`shib olib borilishi, tegishli bilim va ko`nikmalarning o`zlashtirilishi darajasi,

bolalarning yosh xususiyatlari bilan belgilanadi. Maktabga borish davriga kelib bolalar to`plam va son, shakl va kattalik haqida o`zaro bog`langan bilimlarni nisbatan ko`proq egallagan, fazoda va vaqtni mo`ljal ola bilishni o`rgangan bo`lishlari zarur. Tajriba, birinchi sinf o`quvchilarida uchraydigan qiyinchilik, odatda abstrakt bilimlarni egallab olish, konkret predmetlar, ularning obrazlari bilan amal qilishdan, sonlar va boshqa abstrakt tushunchalar bilan bajariladigan amallarga otish zarurligini ko`rsatadi. Bunday otish bolaning rivojlangan aqliy faoliyatini talab etadi. Bolalar turli matematik bog`lanishli munosabatlarni aniqlash usullarini, masalan, to`plam elementlari o`rtasidagi moslikni aniqlash usullarini egallaydilar (to`plamdagi elementlarni birma-bir amalda solishtiradilar, kattalik nisbatlarini aniqlash uchun ularni ustma-ust, yonma-yon qo`yib ko`rish usullaridan foydalanadilar). Ular miqdor nisbatlarini aniqlashda eng aniq usul predmetlarni sanash va kattaliklarni o`lchash ekanligini tushuna boshlaydilar. Sanash va o`lchash malakalari ularda tobora mustahkam va ongli bo`lib boradi. Har qaysi yosh guruhi dasturi ushbu bo`limlardan iborat: . Miqdor va sanoq. . Kattalik. . Geometrik figuralar. • Fazoda mo`ljal olish. . Vaqt bo`yicha orientir (mo`ljal) olish. O`quv yilining oxirida katta guruh bolalari quyidagilarni bilishlari kerak: . narsalarni 10 tagacha sanay olish; . sanoq va tartib sonlardan to`g`ri foydalanish; . 10 tagacha bo`lgan sonlarni yonma-yon turganlarini (ko`rgazma asosida) taqqoslay olish; . teng bo`lmagan 2 guruh narsalar sonini ikki usul bilan tenglashtira olish (1ta arsa kushish yoki ayirish usuli bilan); . 0 dan 9 gacha bo`lgan raqamlarning nomi va farqi;

. turli miqdordagi 10 tagacha bo`lgan narsalarni eni, bo`yi, balandligi, qalinligi, o`lchami va ular orasidagi munosabatlarni hisobga olgan holda ortib borishi yoki kamayib borishi tartibida joylashtirib taqqoslash; . narsalar shaklini: doiraviy, uchrubchak, to`g`ri to`rtburchakli, kvadrat, to`rtburchakli, oval ko`rinishdagilarini farqlash; . qog`oz varag`ida yo`nalishlarini farqlash; . narsalarning o`ziga yoki boshqa narsalarga nisbatan joylashish vaziyati, yo`nalishini so`z bilan ifodalash; . hafta kunlari ketma-ketligi, sutka qismlari nomlari kabilari. Bo`lajak fuqaro shaxsining har tomonlama kamol toptirilishining asoslari bola hayotining dastlabki yillarida, maktabgacha bolalikda qo`yiladi. So`nggi yillarning psixologik- pedagogik tadqiqotlari bolada idrok qilinadigan obyektlar xususiyatlarining analizi va sintezining, kuzatiladigan hodisalarni taqqoslash va umumlashtirishlarning, eng sodda bog`lanishlar va ular orasidagi munosabatlarni tushunmoqning yetarlicha murakkab shakllari tarkib topishi mumkinligini ko`rsatmoqda. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari dasturida nazarda tutilganidek, matematik tayyorgarlikda bolalarni sanoqqa o`rgatish, birinchi o`nlik uchida miqdoriy munosabatlarni rivojlantirish, eng sodda arifmetik masalalarni yechish va tuzish bilan bir qatorda namoyon qilingan to`plamlar ustida amallar bajarishga, shartli ulchovlar bilan o`lchashlar o`tkazishga, sochiluvchi va suyuq jismlarning hajmini aniqlashga bolalarning ko`z bilan chamalash malakalarini rivojlantirishga ularning geometric figuralar va predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishga, fazoviy munosabatlarni tushunishlarini, predmetlarni teng qismlarga bo`lish malakalarini shakllantirishga katta ahamiyat beriladi. Masalalarning bunday kompleksi matematik rivojlantirishning dasturi bo`lib, maktabgacha yoshdagi bolalarning miqdoriy va boshqa munosabatlarni chuqurroq tushunishlarini ta’minlaydi va matematik tafakkurning, nutqning istiqbolda takomillashuviga asos soladi. Bularning hammasi bolalarning aqliy rivojlanishlariga va ularni maktabda o`qishlariga muvaffaqiyatli tayyorlashga imkon beradi.

Bolalarni mehnat malaka ko`nikmalarini shakllantirish orqali maktabga tayyorlash. 5-7 yoshli bolalar katta yoshlilar mehnatiga zo`r qiziqishi biror mehnat jarayoninida kattalar bilan birga qatnashish yoki biror narsani mustaqil bajarish ishtiyoqini namoyon qiladilar. Ularning faoliyatlari kichik maktab yoshidlagilarga nisbatan anchagina maqsadga yo`naltirilgan, e’tiborlari hamda maqsadga qaratilgandir. Bolalarda mehnat malakalari mehnat qilish odatini shakllantirish har bir ishni oxiriga etkazish ko`nikmasini tarbiyalash pedagogik jarayonini to`g`ri tashkil etib quyidagi qoidalarga rioya qilingandagina: 1. Katta guruhlarga o`ziga o`zi xizmat ko`rsatish mehnati xo`jalik turmush mehnati tabiatdagi mehnat, shuningdek qo`l mehnatini tashkil etish. 2. Kun tartibiga ko`ra «Maktabgacha ta’lim dasturi» asosida mehnat uchun nazarda tutilgan vaqtdan to`liq foydalanish. Bolalarni har xil sport turlariga muntazam jalb qilish. 3. Mehnatning har xil turlari tashkil etilar ekan, bolalar faoliyatining yakka va jamoa turlaridan foydalanish. 4. Bolalar mehnatiga rahbarlik metod va usullarini ta’lim tarbiya vazifalariga muvofiq tanlash. 5. Xilma-xil mehnat turlarini tashkil etishda ularning bolalar faoliyatining boshqa turlari bilan oqilona biriktirish orqaligina amalga oshirish mumkin. Har kuni kun tartibida guruhdagi barcha bolalar uchun va har bir bola uchun yakka mehnatni nazarda tutish kerak. Bolalar to`g`ri tashkil etilgan mehnatdan katta quvonch his qiladilar. Katta maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarning kun tartibida o`z-o`ziga xizmat ko`rsatish mehnati sezilarli o`rin egallaydi. Tarbiyachilar mustaqil yuvinish, kiyinish ko`nikmasini shakllantirimshni davom ettiradilar. Ular bolalardan yuvinish, yechinish, ovqatlanish tartibini aniq bilishni ularni o`z vaqtida va aniq bajarilishlarini talab qiladilar. Tarbiyachi bu shakllangan ko`nikmalardan bolalarning o`z aro yordamlarini tashkil etish va axloqiy me’yorlarni tarbiyalashda

foydalaniladi. O`z-o`ziga xizmatni yaxshi tashkil etish shartlaridan biri kun tartibi jarayonini izchil va bosqichma-bosqich o`tkazish va bunda barcha bolalarning ishtirok etishidi, bolalar o`zlariga qo`yilayotgan talablarni tushunishlari va o`z burchini muntazam tarzda bajarishlari kerak. Katta maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarning o`ziga o`zi xizmatlari tashkil etishda guruh tarbiyachisi bolalardagi malakalarni hisobga olib shunga muvofiq harakat usullarini eslatadi hamda shu orqali ularning e’tiborini jalb qiladi. Tarbiyachi, shuningdek, bolalarning o`ziga o`zi xizmat ko`rsatishiga doir ish sifatlarini hisobga olib boradi, uni baholaydi, nima yaxshi chiqayotgan bo`lsa tahlil qiladi. Katta va tayyorlov guruhida muhim vazifa nonushtagacha tayyorlanish, nonushtadan so`ng, shuningdek, tushlik va kech tushki ovqatga tayyorlanish vaqtida navbatchilar ishini aniq tashkil etishdan iborat. Navbatchilik qilish ko`nikmasini shakllantirish ishi davom ettiriladi, chunki navbatchilikning vazifalari kengayib boradi. Navbatchilikni tayinlashda bu ishda tajribaga ega bo`lganlar qatori yangi bolalarni tayinlash ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Yil boshida tarbiyachi navbatchilarni o`z vazifalari bilan tanishtiradi, zaruriyat bo`lganda ayrim harakatlarni ko`rsatadi. Topshirilgan ish uchun jamoa oldidagi mas’uliyatini ta’kidlaydi (o`z vaqtida kelish, harakatlar izchilligi, hamma narsani bolalar o`zlari tayyorlash, asbob anjomlardan to`g`ri foydalanish shu kabilar). Shuningdek navbatchilar ta`limiy faoliyatga kerakli asbob anjomlarni o`quv materiallarini ta`limiy faoliyat o`tish uchun tayyorlab qo`yishlari kerak. Bola mustaqil faoliyatga tayyorlana turib ta`limiy faoliyatga kerakli bo`lgan qalam, idishda suv, latta va mo`yqalam tayyorlashi ta`limiy faoliyat tugashi bilan ularni joy-joyiga qo`yib ish o`rnini tozalab olishi, qurish-yasash o`yinini o`ynab bo`lgandan so`ng ularni detallaridan ajratib olib idishga solish va o`z o`rniga olib borib qo`yish, tarbiyachi bolalar mehnat qilayotganlarida ularni batartibligi yoki ehtiyotkorligini tartibsizlikka e’tibor beryaptilarmi yoki befarq qilyaptilarmi, shularni hammasini diqqat bilan kuzatib boradi. Navbatchilarning tabiat burchagidagi mehnati ham har kuni tashkil etiladi. Bolalarning tabiatdagi mehnati katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Mehnat jarayonida bolalarda tabiatga nisbatan ehtiyotkorlik, g`amxo`rlik munosabatlari shakllantiriladi.

Tabiatdagi mehnat bolalarda burchlariga nisbatan ma’suliyatni his etib yondashishini tarbiyalaydi. Bolalar o`simlik va hayvonlarni parvarish qilar ekanlar, uning zarurligiga ishonch hosil qiladilar. Biroq tabiatdagi mehnatga nisbatan ma’suliyatini tarbiyalash uchun bolalar mehnat malakalarini egallab olgan bolishlari o`z mehnatlarining ahamiyatini tushunishlari lozim. Tabiatdagi mehnat maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Mehnat jarayonida bolalar o`simliklar holati, ularni yorug`likka, namlikka, issiqlikka yaxshi tuproqqa bo`lgan ehtiyojlarini qondirilishiga bog`liq ekanligini anglab ladilar. Tabiatdagi mehnat kuzatuvchanlikni o`stirishining usullaridan biridir. Tabiatdagi mehnat jarayonida tarbiyaviy vazifalardan tashqari ta’limiy vazifalar ham hal qilinadi. Tabiat burchagida bo`ladigan navbatchilik ertalab baliqchalarni boqadilar, gullarga suv quyadilar, yerlarni yumshatadilar, qushlar qafaslarini tozalashda yordam beradilar. Vaqti-vaqtida ko`chat o`tqazishda ham yordam beradilar. Tarbiyachi va bolalar navbatchilar ishini nazorat qiladilar hamda uni baholaydilar. Katta maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar mehnati orasida alohida o`rinni guruh xonalarida doimo tozalik va tartibni saqlash ishi egallashi lozim. Tarbiyachi bolalardan qaysi biridir kiyinishini shkafga tartibli kuymaganligini ko`rib, masalan: shapka qayerda turishi kerakligini yoki koftochkasining yengi nima uchun chiqarilmaganligini soraydi. Vaqti-vaqtida (odatda haftaga bir) bolalar tarbiyachi topshirig`iga ko`ra qo`llanma va o`yinchoqlarni ajratadilar, yuvadilar, guruh xonasini umumiy yigishtirishda qatnashadilar. Xo`jalik turmush mehnati yaxshi tashkil etishda bolalarning yonma-yon ishlab umumiy natijasini tasavvur qilishlari muhimdir. Ba’zan umumiy ishni bajarish uchun tarbiyachi vazifani bolalar o`rtasida har bir bolaning tajribasiga ko`ra taqsimlaydi va u ishni oxirigacha bajaradi. Mehnat vazifalarini uyushtirishda tashabbus va mustaqillikni namoyon qilganlarni rag`batlantiriladi. Tayyorlov guruhida tarbiyachi bolalar mehnatini tashkil etishning yana bir ko`rinishi hamkorlikdagi mehnatdan foydalaniladi. Bu holatda bolalardan bittasi ishining oz qismini bajaradi, ikkinchisi uni davom ettiradi. Ko`pincha qo`l mehnati ta`limiy faoliyatlariga barcha bolalar

uchun bir vaqt ajratiladi. O`yinchoqlar qog`oz, tabiiy materiallarni bolalar butun guruh bo`lib yoki kichik guruhlarga bo`linib bajaradilar. Bu maqsadda alohida joy jihozlanib, u erga material va asboblar joylashtriladi. Qo`l mehnatini bajarishda bola natijaga erishadigan narsa bu buyum vujudga keladi bolalar yopishtirish, bo`yash, tikish, qirqish va shunga o`xshash oddiy mehnat malaka ko`nikmalarini egallab oladilar. Yilning issiq vaqtlaridagi sayrlarda yerni chopish va yumshatish, o`toq qilish, hosilni yig`ishtirish bo`yicha birgalikdagi ish tashkil etiladi. Bu holatda mehnatni tashkil etishning asosiy shakli guruh (3-4 bola) bo`lib bajariladigan davomli topshiriqlar bo`ladi. Mehnat faoliyati har xil mehnat jarayonlaridan tashkil topgan har xil mehnat turlarining umumlashtiruvchi keng tushunchasidir. Mehnat jarayonini mehnat faoliyatining o`ziga xos bir Bo`lagi bo`lib uning tarkibida esa mehnat faoliyatining hamma tarkibiy qismlari mehnatning maqsadi. Material va mehnat qurollari biron natijani yuzaga keltirish maqsadiga erishishi uchun sarf qilingan barcha mehnat harajatlari, mehnat sabablari va mehnat mahsuli yaqqol ko`zga tashlanadi. Mehnat faoliyatini egallash bu, birinchi navbatda, mehnat jarayonining uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda egallab olishdir. Shunga qarab bolalarning mehnat tarbiyasi vazifalari belgilanadi va ular quyidagilardan iboratdir. 1. Bolalarni bo`lajak mehnat faoliyati oldidan maqsad qo`yishga o`rgatish. 2. Mehnat jarayonini, mehnat faoliyatini eng oddiy rejalab olishga o`rgatish. 3. O`z ish joyini tayyorlab olishga o`rgatish. 4. Mehnat malaka va ko`nikmalarini o`rgatish. 5. Bajarilgan mehnatning natijasi, sifati va ahamiyati qancha vaqt bajarilganligiga qarab o`zining va boshqalarning ishini to`g`ri baholashga o`rgatish. 6. Mehnat faoliyati sabablarini shakllantirish. 7. Jamoa mehnat faoliyatini vaqtida bolalarda ijobiy munosabatlarni shakllantirish. Shunday qilib, bolalar mehnatini to`g`ri tashkil etish har bir bolani har xil mehnat turlariga muntazam jalb qilishni nazarda tutadi. Bunda ishning jamoa va

yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Ish hajmi nazarda tutiladi. Uskunalar to`g`ri tanlanadi. Bolalarni maktabga tayyorlashda tabiat bilan tanishtirsh mazmuni. Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayonida xilma-xil metodlar: ko`rgazmali (kuzatish, rasmlarni ko`rish, diafilm va kinofilmlarni namoyish qilish), amaliy (o`yin metodi, mehnat, oddiy tajribalar), og`zaki (tarbiyachining hikoyasi, badiiy asarlarni o`qish, suhbat) metodlaridan va xilma-xil formalardan: ta`limiy faoliyatlardan, ekskursiyalardan, kundalik hayotga mehnatdan, kuzatishlardan, yer maydonchasi va tabiat burchagidan o`yinlardan foydalaniladi. Natijada bolalarda bilimlarni egallash malaka va ko`nikmalarni hosil qilish qobiliyatlarini o`stirish ilmiy dunyoqarashlarni axloqiy sifatlarini xulq-atvorlarini shakllantirishga erishiladi. Tabiat bilan tanishtirish metodlaridan ko`rgazmali metodlar: Kuzatishlar. Kuzatish atrof olam predmetlari va hodisalarini maqsadga muvofiq rejali idrok etishdir. Kuzatish murakkab bilim faoliyati bo`lib unda idrok, tafakkur va nutq ishtirok etadi. Barqaror diqqat talab etiladi. Kuzatilayotgan hodisani tushuntirishda bolaning tajribasi, bilimi va malakalri muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Tabiatni bolalar bilan birgalikdla kuzatishni tashkil etar ekan, tarbiyani bir qator vazifalarni hal etadi: bolalarda tabiat haqida bilimni shakllantiradi. Kuzatishni o`rgatadi, kuzatuvchanlikni o`stiradi, estetik jihatdan tarbiyalaydi. Predmet va hodisalarning xususiyati hamda sifatlari haqidagi bilimni shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan qisqa muddatli kuzatuvlar jarayonida bolalar qismlarning shakli, rangi, kattaligi, tuzilishi, fazoviy joylashuvini, satxining harakatini farqlashni, hayvonlar bilan tanishganda esa harakat xarakteri ular chiqaradigan tovushlarni ham o`rganadilar va hokazo. O`simlik va hayvonlarning o`sishi hamda rivojlanishi tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar haqidagi bilimlarning jamgarilishi uchun kuzatishning ancha murakkab turi uzoq muddatli kuzatishlardan

foydalaniladi. bunda bolalarga obyektning kuzatilayotgan holatini ilgarigi bilan qiyoslashga to`g`ri keladi. Bu kuzatishlar davomida bolalarning zehni va kuzatuvchanligi o`sadi. Analiz qilish, qiyoslash, xulosa chiqarish jarayoni takomillashadi. Kuzatishlar tarbiyachi tomonidan bolalarni o`simlik va hayvonlar bilan ob-havo bilan kattalarning tabiatdagi mehnati bilan tanishtirishda tashkil etiladi. Kuzatishlar ta`limiy faoliyat va ekskursiyalarda, sayrlarda, tabiat burchagida va shu kabi joylarda olib boriladi. Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatish: bu kuzatishlar o`rta guruhdan boshlab o`tkaziladi. Bunday kuzatishni tashkil etish bir obyektni kuzatishdan ko`ra ancha murakkabroqdir. Tarqatma material sifatida o`simliklar hamda ularning qismlari: bargi, mevasi, va urugi, shoxlari, sabzavot va mevalardan foydalanish mumkin. Rasmlarni ko`rish, kinofilmlar va diafilmlarni namoyish etish. Bu metodlardan foydalanish xilma-xil vazifalarni hal qilishga: tasavvurlarni aniqlash va konkretlashtirish bilimlarni tizimlashtirish va umumlashtirish estetik idrokni tarkib toptirishga yordam beradi. Rasmlarni ko`rish: rasmlar tabiat hodisalarini batafsilroq kurish, diqqatni uzoq muddat shularga qaratish imkonini beradi, buni esa ko`pincha tabiatni bevosita kuzatishda tabiatning dinamikligi hamda o`zgaruvchanligi tufayli amalga oshirishning imkoni bo`lmaydi. Bundan tashqari ko`pgina hodisalarni bevosita kuzatish mumkin emas. Masalan, yovvoyi hayvonlar, janubiy va shimoliy o`lkalarning hayvonlari bilan bolalarni asosan rasmlar orqali tanishtirish mumkin. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda didaktik syujetli predmetli, shuningdek, badiiy rasmlardan foydalaniladi. Didaktik syujetli va predmetli rasmlar – bolalarni o`qitishda ko`rgazmali vosita sifatida maxsus yaratilgandir «Yilning to`rt fasli», «Uy hayvonlari», «Yovvoyi hayvonlar», «O`tsimon o`simliklar» va shu kabi rasmlar seriyasi shular jumlasidandir. Bulardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Badiiy rasmlarni faqat maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan ko`rish maqsadga muvofiqdir. O`quv ekrani maktabgacha taqlim tashkilotida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda diafilmalar, kinofilmlar va telefilmlardan foydalaniladi. O`quv ekrani bolalarda tabiat hodisalarining dinamikasi: o`simlik va hayvonlarning o`sishi hamda rivojlanishi kattalarning mehnati haqidagi tasavvurlarni shakllantiradi.

Qisqa muddat ichida uzoq vaqt bo`lib o`tgan hodisalarni ko`rsatish imkonini beradi. Bu esa bilimlarni yanada muvaffaqiyatliroq egallashga yordam beradi. Syujetli diafilmlar, kinofilmlar va telefilmlar syujetining qiziqarliligi bilan bolalarda alohida qiziqish uyg`otadi. Bu bilimlarning faol idrok etishga yordam beradi. Ekrandagi hodisalarga alohida munosabat uyg`otadi. Syujetli diafilm kinofilm va telefilmlardan turli maqsadlarda bilimlarni konspektlashtirish, u yoki bu hodisani xarakterlovchi muhimroq xususiyatlarni ajratib ko`rsatish, bilimlarni kengaytirish tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bulishni shakllantirish maqsadlarida foydalaniladi. Amaliy metodlar. O`yin. Tabiatning oddiy hodisa va predmetlari haqida bolalarning tasavvurlarini kengaytirish maqsadida o`tkaziladigan kuzatishlar bilan bir qatorda xilma xil o`yinlardan keng foydalaniladi. Bu o`yinlarda bolalar sezuvchanlik tajribasini orttiradilar, egallagan bilimlarini ijodiy o`zlashtiradilar. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda didaktik xarakterli va ijodiy o`yinlardan foydalaniladi. Didaktik o`yinlar. Didaktik o`yinlarda bolalar o`zlarida tabiatdagi predmet va hodisalar hayvonlar va o`simliklar haqida mavjud bo`lgan bilimlarni aniqlaydilar, musitahkamlaydilar, kengaytiradilar. Ko`pgina o`yinlar bolalarni umumlashtirish hamda klassifikatsiya qilishga o`rgatadi. Didaktik o`yinlar, xotira, diqqat, kuzatuvchanlikning o`sishiga yordam beradi. Bolalarni mavjud bilimlardan yangi sharoitlardan foydalanishga o`rgatadi. Turli aqliy jarayonlarni faollashtiradi. Lug`atni boyitadi. Bolalarda birgalikda o`ynash ko`nikmasini tarbiyalashga yordam beradi. O`yin mashqlari predmet va hodisalarni sifati hamda xususiyatlariga ko`ra farqlashga o`rgatadi. Kuzatuvchanlikni o`stiradi. Bu o`yinlar butun guruh bolalari bilan yoki ularning bir qismi bilan o`tkaziladi. O`yin mashqlari kichik va o`rta guruhlarda alohida ahamiyatga ega. Katta guruhlarga esa u ta’limiy faoliyatning bir qismi hisoblanadi. Harakatli o`yinlar. Tabiatshunoslik xarakteridagi harakatli o`yinlar hayvonlarning xatti-harakati ularning hayot tarziga taqlid qilish bilan bog`liq. Bolalar bu o`yinlarda harakatlarga tovushlarga taqlid qilib bilimlarni chuqurroq

egallaydilar. O`yindan zavqlanish bolalardagi tabiatga bo`lgan qiziqishni chuqurlashtiradi. Ijodiy o`yinlar. O`yinda bolalar ta`limiy faoliyat, ekskursiya, kundalik hayot jarayonida olingan tasavvurlarni aks ettiradilar. Kattalarning tabiatdagi mehnati haqidagi bilimni egallaydilar. Bunda ularda mehnatga ijodiy munosabat shakllanadi. Ular kattalarning tabiatdagi mehnatining ahamiyatini anglab oladilar. Tabiatdagi mehnat. Bolalar mehnat obektlari o`simliklarning xususiyatlari va sifatlari ularning tuzilishi ehtiyojlari rivojlanishining asosiy bosqichlari o`stirish usullari o`simliklar hayotidagi mavsumiy o`zgarishlar haqida hayvonlar, ularning tashki ko`rinishi ehtiyojlari, harakat qilish usullari, xatti-harakatlari, hayot tarzlari va uning mavsumiy o`zgarishlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Ular yashash muhiti o`rtasida mutanosiblik o`rnatishni hayvonning tabiatdagi hayot tarzi va ularni tabiat burchagida parvarish qilishni o`rganadilar. Mehnatni tashkil etish shakllari va ularga rahbarlik qilish metodikasi maktabgacha ta`lim davomida murakkablashib boradi. Murakkablashish bolaning yosh imkoniyatlari, shuningdek, mehnat faoliyatining o`sishi tufayli aniqlanadi. Og`zaki metodlar . Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda tarbiyachining hikoyasidan tabiat haqidagi badiiy kitoblarni o`qishdan suhbatdan foydalaniladi. Og`zaki metodlarda foydalanishda tarbiyachi bolalarning nutqini tushunishga bo`lgan qobiliyatlarini uzoq muddatli ixtiyoriy diqqatlarini va so`z orqali berilayotgan mazmunga diqqatni qarata olishlarini, shuningdek, bolalarda muhokama, aniqlash, tizimlashtirish predmeti bo`luvchi u yoki bu hodisa yoki fakt haqida yorqin tasavvurlarning bor-yo`qligini e’tiborga oladi. Tarbiyachining hikoyasi. Hikoyani idrok etish bolalar uchun anchagina murakkab aqliy faoliyatdir. Bola kattalar nutqini eshitishi va tinglay olishi hikoya davomida uni anglab olishi og`zaki tasvir asosida yetralicha jonli obrazlarni faol tasavvur qilishi tarbiyachi hikoyasidagi voqea hodisalarni bir biriga bog`liqligi hamda munosabatlarini aniqlash hamda tushunishi hikoya mazmunidagi yanglishlikni o`zining avvalgi bilim bilan qiyoslab ko`rishi lozim.

Suhbat. Didaktik vazifalardan kelib chiqqan holda suhbat ikki turga - oldindan o`tkaziladigan suhbatlar va yakuniy suhbatlarga bo`linadi. Bu suhbatlar mazmunan turli darajada bo`lishi mumkin: birovlar kuzatiladigan obektlarni tor doirada kuzatgandan so`ng, boshqalari hodisalarning keng doirasini qamrovlari hodisalarning keng doirasini qamrovchilarni - bolalarning jonsiz tabiat hodisalari, o`simliklar hayoti, hayvonlar, kishilarning mehnati haqidagi bilimlarini tizimlashtirish maqsadida o`tkaziladi. Badiiy adabiyotni o`qish. O`z mazmuniga ko`ra ilmiy bo`lgan tabiatshunoslik haqidagi kitob ayni vaqtida san’atning bir turidir. Tabiatshunoslik kitobi bolalarda bilish huquqini, kuzatuvchanlikni, bilimga bo`lgan havasni tarbiyalash uchun boy meterial beradi. Ta’limiy faoliyat. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish ta’limiy faoliyatlari bilimlarni bolalarning imkoniyatlari hamda o`rab turgan tabiatning xususiyatlarini nazarda tutgan holda izchil shakllantirish imkonini beradi. Tarbiyachi rahbarligida o`tadigan talimiy faoliyat larda guruhning barcha bolalarida dastur talablariga muvofiq elementar bilimlar shakllanadi. Asosiy bilim protseslari va bolalarning qobiliyatlari malum tizim hamda izchillikda o`stiriladi. Kundalik hayotda kuzatish, o`yin, mehnat vaqtida bolalarning shaxsiy bilimlari yigilib boriladi. Talimiy faoliyatlar ularni aniqlash va tizimlashtirish imkonini beradi. Ta’limiy faoliyatning ta’limiy vazifasi. Bu bolalarga ta`limiy faoliyatlarda berilish yoki aniqlanishi hamda konkretlashtirilishi lozim bo`lgan bilim hajmidir. Bunga yana bolalarning tabiatni bilishga bo`lgan qiziqishlarini shakllantirishni ko`shish mumkin. Ta’limiy faoliyatda hal etiladigan tarbiyali vazifalar. Tabiatga ijobiy ehtiyotkorona, g`amxo`rona munosabatni shakllantirish. Tabiatga estetik munosabatni o`stirishga yo`naladi. Ta’limiy faoliyatga tayyorlanish hamda uni o`tkazishda talimiy faoliyatning tuzilishi metodini to`g`ri aniqlash muhimdir. Metodni tanlash ta’limiy vazifalar xarakteri, tabiiy obyektning xususiyatlari, hamda bolalarning yoshiga bog`liqdir. Ta’limiy faoliyat davomida topshiriqni bajarishga barcha bolalarni jalb qilish muhimdir. Ta’limiy faoliyat oxirida qoidaga binoan tarbiyachi bolalarni malaka va ko`nikmalarini ularning talimiy faoliyatga

munosabatlarini, qiziqishlarni pedagogik jihatdan baholaydi. Baholarning differensiyalashuvi bolalarning yoshiga bog`liq bo`ladi. Ekskursiyalar. Ekskursiya bolalarni tabiat bilan tanishtiruvchi talimiy faoliyatlar turidan biridir. Ekskursiyalar vaqtida bola tabiat hodisalarini mavsumiy o`zgarishlarni tabiiy sharoitda kuzatish insonning hayot talablariga muvofiq tabiatni qanday o`zgarayotganini va tabiat kishilarga qanday xizmat qilayotganini ko`rish mumkin. Ekskursiya faoliyatlarining afzalligi yana shundaki, unda bolalar o`simlik hayvonlar, ular yashaydigan muhitni ko`rish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Ekskursiyalar tufayli bolalarda kuzatuvchanlik, tabiatni o`zgarishiga qiziqish o`sadi. Ular predmetni sinchiklab kuzatish va uning xarakterini xususiyatlarini qayd qilishga odatlanadilar. Tabiatning go`zalligi bolalarda chuqur hissiyotlar uyg`otadi, o`chmas taassurot qoldiradi. Estetik hissiyotlarning o`sishiga yordam beradi. Shu asosda yana tabiatga muhabbat, unga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish, vatanga muhabbat shakllantiriladi. Ekskursiyalarni uyushtirish. Ekskursiyadan ta`limiy faoliyat turi sifatida o`rta, katta, hamda tayyorlov guruhlarida foydalaniladi. Har bir ekskursiya uchun barcha bolalar egallashlari shart bo`lgan dastur mazmuni belgilanadi. Kundalik hayotdagi ish. Ta’limiy faoliyat va ekaskursiyalardagi kuzatishlarni kundalik hayotdagi, shuningdek, boshqa shakllari bilan uzviy aloqada olib boriladi. Sayrlar. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish uchun sayrlardan keng foydalaniladi. Sayrlar vaqtida tarbiyachi bolalar tasavvurining shakllanishi uchun o`zok muddat talab qilinadigan tabiat hodisalari bilan tanishtirish imkoniga ega bo`ladi. Bolalarni qorning erishi, kurtaklarning bo`rtishi, maysaning paydo bo`lishi va shu kabilar bilan tanishtiriladi. Sayrlarda tabiiy materiallar kum, loy, suv, muz, barg, va shu kabilar bilan xilma-xil o`yinlarni tashkil etish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda sezgi tajribasi yig`ladi, ular tabiat hodisalarini barcha aloqa va munosabatlarda tabiiy sharoitlarda ko`radilar. Sayrlar bolalarda qiziqish uyg`otadi,

ularga katta quvonch, tabiat bilan munosabatda bulish esa lazzat baxsh etadi. Maktabgacha yoshdagi bolani tabiat bilan tanishtirish orqali bolaning har tomonlama bilimlarini egallashi psixik jarayonlarning rivojlanishi, qobiliyatlarini o`sishi, ilmiy dunyoqarashini shakllanishi, axloqiy sifatlarni, ijobiy xulq odatlarini o`zlashtirilishi estetik hissiyotlarni rivojlanishiga erishishda yordam beradi. Tabiatning go`zalligi bolalarda chuqur hissiyotlar uyg`otadi, o`chmas taassurot qoldiradi, estetik hissiyotlarning o`sishiga yordam beradi. Shu asosda ona tabiatga muhabbat, unga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish, vatanga muhabbat shakllantirib, tabiatni o`rganishga qiziqish (jonli va jonsiz tabiatga) o`sadi. Tasviriy faoliyat ta’limiy faoliyatlari orqali bolalarni maktabga tayyorlash. Tasviriy faoliyat bo`yicha maktabgacha ta’lim tashkiloti dasturi va maktabda tasviriy san’at dasturi bolalarda tevarak-atrofga nisbatan, san’at bolalarda estetik munosabatni tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini rivojlantirishni ko`zda tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti mashg`ulotlarida, maktabda muvaffaqiyatli o`qib ketishlari uchun zarur bo`lgan vazifalar hal etiladi. Rasm, applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez, takrorlash, konkretlashtirish kabilar shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonlarda bolalar jamoada ishlashga, o`z harakatini o`rtoqlarining harakatiga bo`ysindirishga o`rganadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida tasviriy faoliyat ta’limiy faoliyatlari bolalarda, o`quv faoliyatida zarur bo`lgan malaka va ko`nikmalarni shakllantiradi. Bular: topshiriqni tinglash va yodda tutish malum vaqt orasida bajarish o`z ishini rejalashtirish va baholashga, boshlangan ishni oxiriga etkazishga, xato va kamchiliklarini topishga va uni tuzatishga material qurollarini va ish joyini tartibli saqlash va boshqalar. Pedagoglarning olib borgan tekshirishlari shuni ko`rsatadiki maktabgacha ta`lim tashkilotida ta’lim-tarbiyaning bunday tizimi bolalarni maktabga tayyorlashga ta’sir ko`rsatadi. Shuningdek, boshqa psixologlar E.A. Labunskiy va boshqalar tomonidan maktab o`quvchilarining tasvirlash faoliyatini o`rganish jarayonlari shuni ko`rsatib o`tadi, maktabda tasviriy san’at darslarini

tuzilishi, bolalarning MTTda olgan bilim, malaka va ko`nikmalar asosida ularni hisobga olgan holda tashkil etiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat ta’limiy faoliyatlarida bolalar, asosan, amaliy ish bajaradilar, sa’nat asarlari bilan rasmga qarab hikoya qilish, kitobdagi ilyustratsiyalarni ko`rib chiqish jarayonida tanishadilar, maktabda tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, haykaltaroshlik va dekorativ san’at asarlar bilan yanada chuqurroq tanishadilar maktabgacha ta’lim tashkilotida tasviriy faoliyat ta’limiy faoliyatlari xilma-xildir, rasm,mazmunli dekorativ va loy applikatsiya ta’limiy faoliyatlari. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta`limiy faoliyatlarning hammasiga katta ahamiyat beriladi. Maktabda esa tasviriy san’at darslarining rasm (naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari o`tkaziladi. Bunda predmetli rasm bo`yicha naturaga qarab rasm chizish o`quv predmeti ahamiyatiga ega bo`ladi. Loy applikatsiya, qurish-yasash bo`yicha amaliy ishlar maktabda ishlar qo`l mehnatiga kiritiladi. Boshlang`ich sinf tasviriy san’at dasturini analizi, ishni ko`rsatadiki, predmetli, rasm bo`yicha o`quv vazifalarini ancha murakablik kiritilishdan tashqari MTT dasturi bo`yicha ayrim takrorlash ishlari kiritildi. 1-sinfda bolalar doira, kvadrat, turtburchak, oval kabi tuzilishga ega bo`lgan predmetlarni aniqlashga o`rganadilar, bolalar oldiga MTTda qo`yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallash bo`yicha qo`yiladi. Bunga sabab, hamma bolalar MTTdan maktabga kelmaydilar va shu sababli bolalar bilan ishni maktabga kelguncha tayyorlov guruhda olgan bilimlaridan boshlash lozim. Mavzu asosida rasm chizish MTTda o`tkaziladigan mazmunli rasmni davomi sifatida o`tkaziladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hodisa va predmetlarni kuzatib, ko`rib chiqadilar, so`ng xotiralariga asoslanib, ularni chizadilar. O`quvchilar obyektlar o`rtasidagi mazmunli bog`lanishlarni tasvirlashga uzoqdagi predmetlarni kichiklashtirib tasvirlaydilar. Dekorativ rasm maktabda texnik tartiblar bo`yicha vazifalar qo`yiladi, ya’ni naqsh tuzilishi ketma-ketligida tasvirlash bilan birgalikda yordamchi chiziqlardan foydalanish va o`z ishlarda xalq amaliy dekorativ san’at elementlaridan foydalanishga san’at haqida o`tkaziladigan dars suhbat jarayonida o`rganadilar. Bolalarni tasviriy sanatga o`rgatish metodlaridan bolalarni xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanish lozim. Katta maktabgacha ta`lim

yoshidagi bolalar va kichik o`quvchilarining ish xususiyatlari o`rtasida ko`p yaqinlik bor. Shuning uchun u yoki bularni o`rgatish metodikasi o`rtasida ham ko`p o`xshashlik bor. Maktabda o`qituvchining rasmini ba’zi bir elementini ko`rsatish va shu jarayonda tushuntirish tarbiyachining ish usullarini ko`rsatib berishga yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli ko`rinishda bo`ladi Agar tasvirlanadigan predmetning tuzilishi sodda bo`lsa, tartib tushintirilgandan so`ng, o`chirib tashlanadi. Agarda murakkab tuzilishga ega bo`lgan predmetni tasvirlanganda esa, o`qituvchining doskada ko`rsatib berishi bilan ketma-ket tasvirlaydilar. O`qituvchi predmetning umumiy konturini qalamning uchi bilan yengilgina belgilab chiqib, uning kengligini balandligini ham belgilab ko`rsatadi. So`ng o`quvchi predmetni xomaki rasmi bilan naturani solishtirib uning qismlarini, shaklini va aniqlaydi, tuzatadi. Ish jarayonida ko`rsatish va analiz qilish uchun rasmlar to`plami, bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar, shuningdek, o`quv xarakteriga ega bo`lgan alohida rasmlaridan foydalanadi. Rasm bo`yicha o`tkaziladigan har bir dars o`qituvchining suhbatidan va tushuntirishdan va rasmni nimadan boshlash kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishni amaliy bajarilishga o`tishda o`qituvchi bolalarining tartibli ravishda chizishi va qoida va yo`llarni eslatib turadi. Katta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar va kichik maktab o`quvchilarining ishiga yoki rasmiga qo`yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini analiz qilishda diqqatni predmet proporsiyasi, konstruksiyasi, qismlarining bog`liqligi, rang va kompozitsion tuzilishiga tortish lozim. Shunday qilib boshlang`ich sinflarda ta’lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotda olib boriladigan tasvirlash ta`limiy faoliyatlari bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta’lim tashkilotlarida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari katta guruhdagi kuzatishlar bo`yicha rasm chizishga katta e’tibor beriladi, chunki bu narsa bolalarni naturaga qarab rasm chizishga tayyorlashda bosqich hisoblanadi. Bu narsa bolalarda ko`rish xotirasini rivojlantiradi, ba’zida predmet bolalarda natura sifatida to`g`ri tasvirlashga yordam beradi. Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoliyat ta`limiy faoliyatlarida, qalamdan,

mo`yqalamdan erkin foydalanishga o`z xarakterini va qo`l kuchini idora etishga o`rganadilar. Bu malakani egallash, bolalarda qo`lini yengil, erkin bir tekisdagi harakat qilish xususiyatlarini rivojlantiradi. Bolalar turli shakldagi, kattalikdagi, turli proporsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab yo`nalishni saqlash zarurligiga, harakatini, predmetning uzunligiga mos ravishda harakatlanishga o`rganadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida olib boriladigan tasviriy faoliyat materialdan toza va tartibli foydalanishga o`rganadilar ularni toza saqlashga faqat zarur materiallardan foydalanishga, ularni ishlatish yo`llarini rejalashtirishga o`rganadilar. Bu ta`limiy faoliyat bolalarda diqqatni, ko`rish xotirasini rivojlantiradi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Bolalar naturani analiz qilishga butun umumiy formani xomaki qog`ozga tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini to`g`rilashga, naturaga o`xshatishga urinadilar. Naturaga qarab tasvirlashda ishning ketma-ketligini ko`rsatib, bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorlov va katta guruhida o`rganishning boshlang`ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Ko`rsatishda doimo foydalanish, bolalarni rasmni mehanik ravishda ishlashga odatlantirib qo`yadi. Bolalar naturaga qarab tasvirlash bularning barchasi bolalarni barcha darslarda, ayniqsa, mehnat darslarida o`quv faoliyatining muvaffaqiyatli bo`lishiga ta’sir etadi. Bolalarni tasviriy faoliyat ta`limiy faoliyatlari geometrik shakllarni topa olish yoki ko`ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi kattaligi, o`zunligi, balandligini, qismlarning bir- biriga nisbatan fazoviy joylashishini bilan tanishishni bolalarni maktabni 1-sinfda elementar matematik tushunchalarini puxta egallashlariga yordam beradi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida kerakli materiallardan qurish-yasash bolalarda ko`z bilan chamalashni shakllantiradi va bolalarni maktabdagi texnik darslarni egallashga yoki o`zlashtirishga yordam beradi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotining katta guruhidagi naturaga qarab rasm chizish mashg`ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga asosiy ajratib ko`rishga predmetni fazoviy xususiyatlarini analiz qilishga o`zlari mustaqil ravishda

tasvirlash vositalarini tanlashga o`rganadilar. Bularning hammasi esa maktabda o`qish protsessida zarurdir. Shunday qilib, tasviriy faoliyat mashg`ulotlarida bolalardagi badiiy did va ijodiy qobiliyatlar o`sadi va bu orqali maktabda o`qishga tayyorlanib boriladi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. –T.: O`zbekiston. 2012. 2. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g`risida»gi Qonuni. – T.: O`zbekiston, 1997. 3. Ўзбекистон Республикасининг Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. - T.: O`zbekiston, 1997. 4. O`zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta`lim va tarbiya tog`risidagi” qonuni O`. R. Q-595.16.12.2019 yil. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021- йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги 2707- сонли Қарори . 2016 йил , 29 декабрь . 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Мактабгача таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида ” ги 528- сонли Қарори . 2017 йил, 19 июль. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Мактабгача таълим тизими бошқарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.

Похожие

Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash shakllari va metodlari

Bolalalarni maktab ta’limiga tayyorlash metodikasi fanining maqsad va vazifalari

Alaliya

Maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va maktab hamkorligi

Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi