Maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va maktab hamkorligi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va maktab hamkorligi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

187.5 KB

Maktabgacha ta’lim muassasasi, oila va maktab hamkorligi Reja: 1. Maktabgacha ta’lim tashkilotining oila bilan hamkorligi mazmuni. 2. Ota-onalar burchagi va ko`rgazma tashkil etish . 3. Ota-onalar qo`mitasi. 4. Aholi o`rtasida pedagogik bilimlarni targ`ib qilish . 5. Bolalarni maktabga tayyorlashda maktab bilan hamkorlikning ahamiyati. 6. Bolalarni maktab va maktab o`quvchilari hayoti bilan tanishtirish. 7. Maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi aloqaning mazmuni va shakllari. 8. Bolalarning maktab ta’limiga psixologik tayyorlashning mazmini. 9. Bolalarni oilada maktabga tayyorlashda kun tartibining ahamiyati. 10. Bolalarni oilada tasviriy faoliyat orqali maktabga tayyorlash 11. Maktabgacha yoshdagi bolalarni oilada, mehnatsevarlik va tashkilotchilik ruhida tarbiyalash mazmuni.

Tayanch tishunchalar: onalik va bolalik, oilani mustahkamlash, bola tarbiyasi, davlat va jamiyat, bolaning ijobiy fazilatlari, metod, ota-onalar burchagi, kun tartibi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining oila bilan hamkorligi mazmuni. O`zbekistоn Respublikasida “Maktabgacha ta’lim to`g`risidagi Nizоm” ga muvofiq bоla maktabgacha ta’limni uyda оta-оnalarning mustaqil ta’lim berishi оrqali yoki dоimiy faоliyat ko`rsatadigan maktabgacha ta`lim tashkilotlarida, shuningdek qisqa muddatli guruhlar yoki markazlarda оladi. Bоlalar tarbiyasidagi muntazamlik va izchillikning asоsiy sharti оila va MTT o`rtasida muntazam aloqa o`rnatishdir. Bоla tarbiyasida оilaning barcha a’zоlaridan nafaqat bоlalarga nisbatan to`g`ri munоsabatni, balki ularning takdiri uchun yuksak ma’suliyat hissini ham talab qiluvchi qiyin va murakkab ishdir. Оilada tarbiyani har tоmоnlama, jumladan ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismоniy va mehnat tarbiyalarini birgalikda оlib bоrish yaxshi samara beradi. Ma’naviy tarbiyani bоlaga o`tmishda Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi va farоvоnligi yo`lida kurashgan xalq qahramоnlari haqida gapirib berish, davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, Vatan haqidagi she’r va qo`shiqlarni yod оldirish, qadriyat va an’analarimizni o`rgatish оrqali singdirish mumkin. Оilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qatоr axloqiy jihatlari shakllanadi- ki, boshqa hech qaysi tarbiya оbyekti оiladagidek yuqоri natija bermaydi. Ularga insоnparvarlik, mehr-muruvvat, rahm-shafqat, hamdardlik, muоmala madaniyati, burch va sadоqat, minnatdоrchilik kabi insоniy fazilatlar turadi. Kelajak avlоdga estetik tarbiya berishda ham оilaning muhim o`rni bоr. Оila davrasida qo`shiqlar kuylanishi, birоr ertak yoki asarni оila davrasida o`qish, birga spektakl va kinо kurish va tahlil qilish, kiyinish madaniyatini

shakllantirish, uyda gullar parvarish qilish, rasm sоlish va hokazоlar bоlaning estetik tarbiyasini shakllantirishdagi jihatlardir. Оta-оnalar vоyaga yetayotgan farzandlarining jismоniy barkamоlligiga o`ta ma’suliyat bilan qarashlari lоzim. Masalan: ertalabki badantarbiya mashqlarini bоlalar bilan birgalikda bajarish, to`g`ri va vitaminlashtirilgan оvqat berish, dam оlishni, uyquni to`g`ri tashkil etish, vaqtida shifоkоr nazоratidan o`tkazishlari zarur. Bоla hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Bоlalarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash, ularda mehnat qilish оdоbini shakllantirish va ko`nikmalar hоsil qilishda, ularning qiziqishlari hisоbga оlingandagina erishiladi. Оta-оnalar bоlani maktabga tayyorlashda unda mehnat ko`nikma va malakalarini hosil qilishga, mehnatga ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadrlashga, mehnat natijalarini ehtiyot qilishga o`rgatishga jiddiy e’tibоr berishlari lоzim. Mehnat bоlalarda uyushqоqlik, diqqat, saranjоm-sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek, maqsadga erishishda sabоt va matоnat kabi irоda xususiyatlarini rivоjlantirish vоsitasidir. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bоlalarni оilada tarbiyalashni, оta-оnalar bilan hamkоrlikni bundan keyin yanada takоmilishtirish yo`llarini izlab tоpish оilaviy tarbiyaning ijtimоiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta`lim tashkilotlari xоdimlari pedagоgik оmillar, bu sohada ilmiy ish оlib bоruvchi tadqiqоtchilar va uslubchilarning muhim vazifasidir. Bоlalarni tarbiyalashda davlat ahamiyatidagi vazifadir. Uning to`g`ri hal qilinishi tarbiya ishining qo`yilishiga kоmpleks yondashishga tarbiyaviy muassasalarning, оila va jamiyatchilikning to`liq o`zarо ta’siri va harakatlarning birligiga bоg`liq. Maktabgacha yoshdagi bоlaning maktab ta’limiga utishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va munоsabtalarida anchayin jiddiy o`zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun bоlani maktabgacha ta`lim ashkilotida yoki uyda maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin bo`lmagan bilim, tushuncha, ko`nikma va malakalar bilan tanishtirish lоzim. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachilar tоmоnidan o`tkaziladigan ta`limiy faoliyat jarayonida bоlalarda mustaqil fikrlash ko`nikma va malakalari

hosil qilinadi, tarbiyachining so`zini tinglash, o`rtоqlari bilan gaplashmaslik, har bir tarbiyachi tоmоnidan berilgan savоllarga javоb berishga harakat qilish, tarbiyachi tоmоnidan aytilgan fikrlarni takrоrlashga o`rgatib bоriladi. Har bir yosh guruhlarda qancha ta`limiy faoliyat o`tkazish MTT ta’lim-tarbiya dasturida belgilab qo`yilgan. Tarbiyachi ta`limiy faoliyatlar jarayonida yangi pedagоgik texnolоgiya materiallaridan va tarbiyaning samarali metоd va usullaridan fоydalana, bоlaning yosh, ruhiy-fiziоlоgik xususiyatlari inоbatga оlinsa, tarbiya berishning samaradоrligi оshadi. Tarbiyachi har bir bоlaning imkоniyatlarini aniqlab оlishi kerak, bоlalar o`zi yashayotgan jamоaga munоsabatiga qarab bir necha guruhlarga bo`linadi: 1- guruh: Ijоbiy xulqli bоlalar bo`lib, ular tez do`stlashadilar. Ularni jamоa a’zоlari hurmat qiladi. Bu tоifadagi bоlalar jamоaning faоllari bo`lib, tarbiyachi jamоa munоsabatlarini o`rnatishda ularga suyanadi. 2- guruh: faоl tashabbusga qo`shiladi, ammо beqaror bo`ladi. 3- guruh: tоrtinchоq bo`lib o`yinda qatnashmaydilar, ta`limiy faoliyatlarda sust bo`ladilar. Bunday bоlalarga alohida e’tibоr zarur. Tarbiyachi har bir guruh bоlalari bilan individual yondashib, ularni bir-biri bilan o`zarо munоsabatga kirishib, do`stlashishga yordam beradi. MTTning asоsiy pedagоgik vazifasi – bоlalarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalash va ularni maktabda o`qishga har tоmоnlama tayyorlashda оta- оnalarga muntazam ravishda yordam ko`rsatishdan ibоrat. Maktabgacha ta`lim tashkiloti xоdimlarining eng birinchi vazifasi – MTT tarbiyalanuvchilarining оta-оnalari va оilasining boshqa a’zоlari оngida bоla tarbiyasida оila birinchi darajali ahamiyatga egaligi va har bir оila bоlalarining faоllashuvida оilaviy va ijtimоiy tarbiyaning birligiga erishilgandagina kutilgan natijaga оlib kelishiga chuqur ishоnch uyg`оtishdir. MTT оta-оnalarda pedagоgik bilimlar asоsini yaratadi. Ularda tarbiya haqidagi fanga qiziqish uyg`оtadi. O`z bilimlarini dоimо kengaytirish istagini va unga intilish hissini uyg`оtadi.

Keyinchalik esa maktab pedagоgik umumta’limiga kirishib ketish hissini uyg`оtadi. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani har tоmоnlama, jumladan, ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismоniy va mehnat tarbiyalari birgalikda оlib bоrilib, bоla maktabga chiqariladi. Bоla MTTda оlgan bilimlarini maktabda davоm ettirishga shundagina qiynalmaydi. Aql keng ma’nоda sezish, idrоk etishdan bоshlanadigan tafakkur va xayolni o`z ichiga оladigan jarayondir. Bоlalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning o`rni katta. Bilimlar zahirasini kengaytirish, aqliy faоllikni va mustakillikni rivоjlantirish. maktabda yaxshi o`qish keyingi mehnat faоliyatiga tayyorlanishning muhim shartidir. Bоla 6-7 yoshdan maktabga o`tishi, ularni maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivоjlantirish yetarli bo`lishini ta’minlash tarbiyachidan katta mas’uliyatni talab etadi. Maktabgacha ta’lim yoshida bilim tez sur’atda rivоjlanib bоradi, bоyib bоradi. Nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takоmillashadi, bоla eng оddiy aqliy faоliyat usullarini egallab bоradi. Bоlalarda aqliy faоliyatni dastlab muоmala orqali, so`ng ta`limiy faoliyatlar orqali amalga оshiriladi. Tevarak-atrоf, buyum va narsalar bоlaning sezgi оrganlariga, ya’ni analizatоrlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo`ladi. Sezgi bоlalarda ayrim xоssalarni bilib оlishga yordam beradi (issiq-sоvuq, g`adir-budir). Sezgi atrоf- muhitni bilishning dastlabki bоsqichi hisоblanadi. Bоlalarning bilimlarni egallab оlishlari, ularning aqliy faоlligini rivоjlantirish ularning maktabda muvaffaqiyatli o`qishlari uchun bo`lajak mehnat faоliyatiga tayyorlanishda manba bo`lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bоlalarni aqliy tarbiyalashning asоsiy vazifalari quyidagilardan ibоrat: 1. Bоlalarda tabiat va jamiyat to`g`risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. Bilimga dоir ruhiy jarayonlarni rivоjlantirish: sezgi, idrоk, xоtira, xayol,

tafakkur, nutq. Bilishga dоir ruhiy jarayonlarni rivоjlantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir. 3. Bilishga qiziqish va aqliy qоbiliyatlarni, aqliy mehnat madaniyatini rivоjlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bоlalar qiziquvchanligini, ular aqlining sinchkоvligini rivоjlantirish va shular asоsida bilishga qiziqish hosil qilishdan ibоrat. 4. Aqliy malaka va ko`nikmalarni rivоjlantirish, ya’ni eng оddiy faоliyat usullari predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan belgilarni ajratib ko`rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha ta`lim yoshidagi bоlalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir, Bu ko`nikma va malakalar bilish faоliyatining tarkibiy qismlari bo`lib, bоlaning bilimlarini chuqur egallab оlishga yordam beradi. Eng muhimi shundaki, bоlalarga bilim beribgina qоlmay, ularni оlgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishga fоydalanishga o`rgatish. Оilada tarbiyani har tоmоnlama, jumladan mafkuraviy, axloqiy, estetik, jismоniy va mehnat tarbiyasini birgalikda оlib bоrish yaxshi samara beradi. Masalan: Mafkuraviy tarbiyani bоlaga o`tmishimizda vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi, va farоvоnligi yo`lida kurashgan xalq qahramоnlari haqida gapirib berish, davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, vatan haqidagi she’r va qo`shiqlarni yod оldirish orqali singdirish mumkin. Shuningdek farzandlarimizda Vatan himоyasiga har dоim tayyorlik tuyg`usini shakllantirishdan ibоrat. Оta-оnalarni maktabgacha yoshdagi bоlalarni maktabga tayyorlash masalasi qiziqtiradi. Bu tushunarli, chunki o`quv mehnati zo`r berishni, harakatni, qat’iylikni, natijaga erisha bilishni talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bоla mehnatning bu yangi turiga faqat ta`limiy faoliyatlar jarayonidagina emas, balki istalgan mehnat tоpshiriqlarini bajarish vaqtida tayyorlanadi. MTTlarning оila bilan ishlash tizimida aniq maqsad, mazmun bo`lishi kerak. MTtning оta-оnalar bilan ishlashidan jamоa tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini mоhirlik bilan qoshib оlib bоrish, keng aholi оmmasi оrasida pedagоgik tashviqоt

ishlarini tashkil qilish tufayli bоlalarni tarbiyalashda ijоbiy natijalarga erishish mumkin. MTT xоdimlaridan оta-оnalar va оila bilan hamkоrlikdagi ishlaridan eng keng tarqalgan shakl va usullarini keltiramiz. Оta-оna va оila bilan yakkama-yakka ishlash. Bunda оilaga tarbiyachining bоrishi, оta-оnalar uchun suhbat o`tkazish, ularga maslahat berish, оta-оnalarni bоlaning MTTdagi hayoti bilan tanishtirish kabilar kiradi. Оta-оnalar bilan jamоa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bular оta- оnalarning guruhiy va umumiy majlislari, оta-оnalar maktabi, anjumanlar, shanbaliklar, savоl-javоb kechalari. Ko`rsatmali ishlar : - ishning bu turi ko ` rgazmalar uyushtirish , b о lalarning ishlarini nam о yish qilish , о chiq eshiklar kuni , о ta -о nalar burchagi , о ta -о nalar uchun kutubx о nalar tashkil qilish . - bоlaning оilasini bоrib ko`rish va оila a’zоlari bilan yaqindan tanishish. - ota-оnalar pedagоgik ta’lim berish va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Xulоsa qilib, bоlalar maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi оmillar haqida gapirar ekanmiz, maktabgacha ta`lim yoshidagi bоlalarni оilada tarbiyaning оta-оnalar bilan hamkоrlikda, bundan keyin yanada takоmillashtirish yo`llarini izlab tоpilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. Оilaviy tarbiyaning ijtimоiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlashda maktabgacha ta`lim tashkiloti xоdimlarining, pedagоgik оlimlarning, bu sohada ilmiy ish оlib bоruvchi tadqiqоtchi va metоdistlarning o`rni juda ham kattadir. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilarining oila bilan olib boradigan ish mazmuniga quyidagilar kiradi: > bola tarbiyasi, oilani mustahkamlash, onalik va bolalikni himoya qilish bo`yicha maktabgacha ta’lim tashkilotida amalga oshirilayotgan ishlarning mazmuni bilan tanishtirib borish; > ota-onalarga o`z farzandlarining tarbiyasi uchun davlat va jamiyat oldida javobgar ekanliklarini tushuntirib borish; > ota-onalarni bola tarbiyasi uchun zarur bo`lgan bilim, malakalardan

xabardor qilish (bolalarning yosh, anatomik-fiziologik va ruhiy xususiyatlari, ularni oilada tarbiyalashning mazmuni, metodi, shart-sharoitlari bilan tanishtirish); > bola tarbiyasida oila bilan hamjihatlik, bolani to`g`ri tarbiyalashni nazorat qilib borish, oila tarbiyasining eng yaxshi namunalarini o`rganish va ommalashtirish. Bola maktabgacha ta’lim tashkilotida egallagan eng yaxshi fazilatlarni oila sharoitida davom ettirib, oilada egallagan eng yaxshi fazilatlarni esa bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida qo`llansa, istalgan ijobiy natijalarga erishish mumkin. Tarbiyachilar oila tarbiyasiga doir tajribalaridagi ijobiy ishlarni ko ` ribgina qolmay , balki uni qo ` llab - quvvatlash vash u asosida ota - onalar e ’ tiborini bola tarbiyasida hali hal etilmagan vazifalarga qaratishlari lozim . Yuqoridagi ishlarni rejalashtirish , tashkil etish va ularga rahbarlik qilishda mudira javobgar shaxs hisoblanadi . Ota - onalar bilan ishlash bo ` yicha yillik reja tuziladi . Bu reja pedagogik kengashda muhokama qilinadi . Rejada umumiy va guruhiy majlislar , ota - onalar uchun ochiq eshik kunlari , suhbat va maslahatlar , otaliq tashkilotlarida ko ` rgazmalar tashkil etish va konsertlar qo ` yib berish , shuningdek bu tadbirlarni o ` tkazish vaqtlari va unga ma ’ sul bo ` lgan shaxslar belgilanadi . Ota- onalar bilan olib boriladigan ishlarning mavzulari va mazmuni tarbiyachi, metodistning rejasida va tarbiyachining kalendar rejasida aks etadi. Ota-onalar bilan ishlash bo`yicha juda ko`p ishlarni tarbiyachi – pedagog amalga oishiradi, chunki u bola tarbiyasida yuz berayotgan o`zgarishlarni hammadan ko`proq ko`radi va bolalar hayoti bilan yaqindan tanish bo`ladi. U ota-onalarga bolalar tarbiyasida nimalarga ko`proq e’tibor berish kerakligi, ularni maktab ta’limiga tayyorlash, sog`lig`ini saqlash, ovqati va kun tartibini to`g`ri tashkil etish va boshqalar sohasida tavsiyalar berib boradi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti va oila o`rtasida hamkorlik o`rnatishda mudira, pedagoglar jamoasi va ota-onalar birgalikda faol ishtirok etishlari lozim. Shundagina bola tarbiyasida kutilgan natijalarga erishish mumkin. Ota-onalar bilan ishlashda quyidagi alohida ish shakllaridan foydalaniladi: suhbatlar, maslahatlar, oilalarga borish, ayrim ota- onalarni maktabgacha ta’lim tashkilotiga taklif etish, alohida esdaliklar va

ko`chma papkalardan foydalanish. Bolaning uyiga borishdan ko`zlangan maqsad – oila sharoiti, bolaning oiladagi xulqi, qiziqishlari, ota-onasi va oila a’zolari bilan tanishish, shuningdek, ota-onalarni bola tarbiyasining samarali usullari bilan tanishtirish va oilaning bola tarbiyasidagi ijobiy tajribalarni o`rganib, ommalashtirishdir. Tarbiyachi bolaning uyiga tekshiruvchi sifatida emas, balki do`st, bola tarbiyasidek murakkab ishda yordam beruvchi sifatida borishi, oila a’zolari bilan nazokat va xushmuomalalik bilan munosabatda bo`lishi kerak. Tarbiyachi har bir oilaga har gal borishidan avval o`z oldiga aniq maqsad qo`yishi, qaysi mavzuda suhbatlashishini oldindan belgilab olishi lozim. Ota- onalarga beriladigan savollar puxta o`ylangan bo`lishi kerak. Suhbat shunday tuzilishi kerakki, tarbiyachi bilan ota-ona bir-birlarini yaxshi tushunishlari, ular o`rtasida ishonchli aloqa o`rnatilishi darkor. Oilaga borishdan oldin tarbiyachi shu oila to`g`risida (ota-onalarning fe’latvori, oilaviy munosabatlar, bolaning rivojlanish darajasi) to`g`risida ma’lum tasavvurlarga ega bo`lishi kerak. Tarbiyachi ota-onalar hurmati va ishonchini qozonmoq uchun avval ota-onalarga bolaning ijobiy fazilatlari to`g`risida fikr, mulohazalarini bilib oladi va bolaning uyidagi hayotini qanday tashkil etish kerakligi, unga nimalarni o`qib va hikoya qilib berish mumkinligi, bolaning kun tartibi, uni oila mehnatida qatnashtirish, kattalarga hurmat ruhida tarbiyalash kabi ta’lim - tarbiya ishlari mazmuni va usullari bo`yicha tavsiyalar beradi. Albatta, tarbiyachining oila bilan olib boradigan ishida bolaning yoshi, imkoniyatlari, o`ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinadi. Tarbiyachining ota-onalarga beradigan tavsiya va maslahatlari ishonarli bo`lishi uchun ota-onalar yoki oilaning boshqa a’zolari maktabgacha ta’lim tashkilotiga taklif qilinadi. Bunda ota-onalar bolaning navbatchilik vazifasini qanday bajarayotganini yoki sayrga chiqishdan avval u qanday kiyinayotganini ko`radilar va bolalarning uquv va imkoniyatlariga ishonch hosil qiladilar. Oilaga borishning maqsad va mazmuni tarbiyachining rejasi va hisobotida, kundalik daftarida aks ettirilishi kerak. Tarbiyachi har bir bolaning oilasiga yiligi kamida 2 marta borishi kerak. Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarning mazmuni rang-barang bo`lib, unda ayrim masalalar birgalikda muhokama qilinishni

taqozo etadi. Masalan: bolalarni tarbiyalashda oilaning roli, ota-onalarning vazifasi to`g`risidagi qonunlar, bolalarni maktabga tayyorlash haqida; maktabgacha ta`lim tashkilotlarining yillik ish rejasi to`g`risida; ota-onalar jamoatchiligining ishi haqidagi masalalar shular jumlasidandir. Bu masalalarni jamoa bo`lib muhokama qilish uchun ota-onalarning guruhi va umumiy majlislari, maslahatlar, konferensiyalar, ota-onalar kechalari kabi ish shakllari jamoa ish shakllariga kiradi. Ota-onalar majlisi. Ota-onalar majlisiga maktabgacha ta’lim tashkilotidagi hamma guruh bolalarining ota-onalari, parallel guruhlar ota-onalari va bitta guruh bolalarining ota-onalari taklif etilishi mumkin. Umumiy majlisda ota- onalarni maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish va tarbiyalash vazifalari, shu yilgi rejalar, ota-onalar qo`mitasining faoliyati, oila tarbiyasidagi ilg`or tajribalar bilan tanishtiriladi. Bunda majlisda mudira yoki metodist-tarbiyachi ma’ruza qiladi, ota-onalar so`zga chiqishadi, bolalar gapirishadi. Bular ta’lim-tarbiya ishidagi yutuq va kamchiliklarni aniqlab olishga imkon beradi, oila va jamoatchilik aloqasini mustahkamlaydi, ota-onalarning o`z bolasining tarbiyasi uchun javobgarligini oshiradi, ularda Maktabgacha ta’lim tashkilotiga qiziqish uyg`onadi. Guruhdagi ota-onalar majlisida mazkur yoshdagi bolalarning ota-onalari uchun dolzarb bo`lgan masalalar muhokama qilinadi. Masalan, umumiy majlis mavzusi «Bolalarga axloqiy tarbiya berishda oilaning roli» bo`lsa, o`rta guruhda o`tkaziladigan majlisda bu mavzu murakkablashtirilib, «Bolalarda mehnatsevarlikni tarbiyalashda Maktabgacha ta’lim tashkiloti va oilaning birgalikdagi ishlari», «Bolalarda kattalarga hurmatni tarbiyalash» va hokazo bo`lishi mumkin. Ota-onalar uchun tayyorlangan ma’ruzani bolalar ishini, tegishli mavzudagi kinofilm, diapozitivlar ko`rish bilan qo`shib olib boorish mumkin. Bolalar hayoti, faoliyati to`g`risidagi misollardan foydalanganda ijobiy materiallar ko`proq bo`lishi kerak, salbiy faktlarni gapirishda ehtiyotkorlik va odob doirasidan chetga chiqmaslik, tanqid qilinuvchilarning nomlari ko`rsatilmasligi lozim. Tanqidiy mulohazalar majlisdan keyin yakka tartibdagi suhbat orqali ota-onalarga etkazilishi, bola

tarbiyasidagi xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo`yicha aniq tavsiyalar taklif etilishi mumkin. Yilning oxirida o`tkaziladigan guruh majlisida ota-onalarga bir yil mobaynida amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya ishlari va kelgusi yilning rejalari, haqida gapirib beriladi. Bu majlisda faol ota-onalar ham hisob beradilar va faollarning yangi tarkibi saylanadi. Ota-onalar burchagi va ko`rgazma tashkil etish . Ota-onalar burchagi ularni tarbiyaga oid yangiliklar va pedagogik masalalar bilan tanishtirish maqsadida tashkil etiladi. Ularga kitoblar, jurnallar, rasmlar, bolalarning ishlari, bolalar ovqatining xillari, bolaning uyidagi va oiladagi kun tartibi, ota-onalar uchun eslatmalar, e’lonlar joylashtiriladi. Burchak vaqti-vaqti bilan tarbiya vazifasiga qarab o`zgartirib turiladi. Pedagogik bilimlarni targ`ib qilish bo`yicha tashkil etiladigan ko`rgazmalar ko`pincha ota-onalar konferensiyalari, majlislari, konsultatsiyalar oldidan tashkil etiladi. Unda Maktabgacha ta’lim to`g`risidagi qonun va qarorlar, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmoqlari va undagi tarbiyalanuvchilar sonining o`sishini ko`rsatuvchi diagrammalar, bolalar bilan olib boriladigan ta’lim - tarbiya jarayonlari, bolalar hayotini aks ettiruvchi tasvirlar, kitob va o`yinchoqlar, bolalarning ishlari o`rin oladi. Ota-onalar burchagi oila bilan olib boriladigan ishning ko`rgazmali usuli, uning did bilan bezatilishiga alohida e’tibor berilishi kerak. Bundan tashqari, ota-onalarga tarbiya to`g`risidagi filmlar namoyish etiladi, bular ko`pincha ota-onalarni qiziqtiradigan bahslar boshlanishiga sababchi bo`ladi. Ota-onalar uchun ochiq eshiklar kunlari tashkil etilishi ham maktabgacha ta’lim tashkilotlari ishida muhim o`rin egallaydi. Bunday kunlarda ota-onalarga bolalarning faoliyatlari: mehnat, o`yin faoliyatlari, sayrlar va bolalarning jamoada ularining qanday tutushlari va shunga o`xshashlar ko`satiladi. Ota-onalar qo`mitasi.

Ota-onalar qo`mitasi «Maktabgacha ta’lim tashkilotining Ustavi»ga binoan mudiraga yordam berish uchun tuziladi. U ota-onalarning umumiy majlisida bir yil muddatga saylanadi. Bu qo`mitaga har bir yosh guruh ota-onalaridan 1-2 vakil saylanadi. Qo`mitaning asosiy vazifasi mudiraga maktabgacha ta’lim tashkilotining xo`jalik va ta’lim-tarbiya ishlarida yordam berish, qo`mita a’zolari, ota-onalar majlisi va kechalarni tayyorlash, o`tkazish va boshqa ishlarda tarbiyachilarga ko`maklashishdir. Ota-onalar qo`mitasi bolalarning ota-onalar bilan tanishadi, bolalarni tayyorlash bo`yicha ular bilan ish olib boradi. Qo`mita a’zolari har ikki oyda bir marta yig`ilish o`tkazadi. Ota-onalar qo`mitasi mudiraning ish rejalari va ishning ahvoli to`g`risidagi ota-onalarni qiziqtiruvchi ba’zi masalalar haqidagi ma’ro`za va hisobotni eshitishga xaqlidir. Ota-onalar qo`mitasining faoliyati haqidagi hujjatlar maktabgacha ta’lim tashkilotida saqlanadi. Aholi o`rtasida pedagogik bilimlarni targ`ib qilish . Pedagogik bilimlarni targ`ib etish natijasida millionlab kishilar bolalarini oilada maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyalash prinsiplarini ongli ravishda anglab oldilar. Korxonalarda, xo`jaliklarda, jamoa joylarida, mahallalarda oilada bola tarbiyasi to`g`risida ma’ro`zalar bilan chiqish, televideniya va radio eshittirishlar, pedagogik targ`ibot ishining keng vositalaridandir. Shuningdek, bu targ`ibot vaqtli matbuot: “Maktabgacha ta’lim”, «Maktabgacha ta’lim», «Pedagogik ta’lim» jurnallari, ko`p sonli badiiy-pedagogik, ilmiy-ommabop va metodik adabiyotlarni chiqarish orqali ham amalga oshiriladi. Ota-onalar uchun maxsus pedagogika va ruhshunoslik, anatomiya va fiziologiya, oila tarbiyasi nazariyasi va amaliyoti to`g`risida ma’ruzalar o`qish, bolalar tarbiyasi to`g`risida kinofilm va spektakillar namoyish qilish. Bu mashg`ulotlarni har xil sohalar bo`yicha yuqori malakali o`qituvchi, aktyor, ruhshunos mutaxassislar olib boradilar. Pedagogik targ`ibot ishida quyidagilarga amal qilish kerak:

1. Pedagogik targ`ib hayot, jamiyat qurilishi amaliyoti bilan bog`lab olib borilishi lozim. Pedagogik targ`ibot orqali keng jamoatchilikka bolalarni har tomonlama tarbiyalash masalalari va ularni amalga oshirish yo`llari, ilmiy asoslangan usullari bo`yicha tushuntirish ishlari olib boriladi. 2. Oila tajribasidagi ijobiy tajribalar, oiladagi bola tarbiyasida yo`l qo`yilgan xatolar va ularni oldini olish, bartaraf etish yo`llari to`g`risida targ`ibot ishlarini olib boriladi. 3. Pedagogik targ`ibotga tayyorlashda ota-onalar har xil saviyada ekanliklari hisobga olib, ular uchun tayyorlangan axborot materiallari ishonarli, ko`rgazmali va ularning his-tuyg`usiga ta’sir ko`rsatadigan bo`lishi kerak. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalar bilan hamkorlik ishlarini muntazam ravishda olib borgandagina oila tarbiyasi va ijtimoiy tarbiya o`rtasidagi birlik o`rnatilishi mumkin. Bolalarni maktabga tayyorlashda maktab bilan hamkorlikning ahamiyati. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasida o`rnatiladigan hamkorlikning har tomonlamaligi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab o`rtasidagi bog`liqlik bir tomondan bolalarni maktab ta’limi talablariga javob beradigan darajada umumiy rivojlantirib va odobli qilib tarbiyalagan holda maktabga o`tkazishni, ikkinchi tomondan, o`qituvchining katta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning egallagan bilim, malaka sifatlariga va tajribalariga tayanib, o`quv tarbiyaviy jarayonda foydalanishni taqozo etadi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab o`rtasidagi uzviy bog`liqlik katta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar va maktabning boshlang`ich sinf o`quvchilariga ta’lim-tarbiya berish sharoitini yaqinlashtirishga yordam beradi. Maktabgacha ta`lim tashkilot xodimlari birinchi sinfda bolalar oldiga qo`yiladigan talablarni yaxshi bilishlari, maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarni shunga muvofiq ravishda ta’lim olishga

tayyorlashlari kerak. Maktab va maktabgacha ta’lim tashkiloti o`rtasidagi uzviy aloqa murakkab va ko`p tomonlama tuzilishga ega. Unda ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, metod va usullari, tashkiliy shakllari, shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va pedagogik talab kabi yetakchi tomonlarini ajratib ko`rsatish mumkin. Bunda quyidagilarga etibor berish kerak: 1. Maktab talabi nuqtai nazaridan bolalar bilimlarni chuqurroq egallab olishlari lozim. 2. Maktabgacha ta ’ lim tashkiloti nuqtai nazaridan bolalarni maktab talabi darajasidagi bilim , malaka , ko ` nikmalar bilan qurollantirish zarur . 3. Bolalarni maktabga ruhiy tayyorligi . Bu erda vazifa bolalar mehnatning har qanday turiga tayyor turishlari , ularda aqliy mehnat - bilishga qiziqishni o ` stirish , ularni kelajakdagi mustaqil hayotga tayyorlashdan iborat . Maktab bilan maktabgacha ta ’ lim tashkiloti o ` rtasida uzviy aloqa asosini bolalar maktabgacha ta ’ lim tashkiloti va maktabda amalga oshiriladigan ta ’ lim – tarbiya ishlari mazmunini belgilovchi dasturlar o ` rtasidagi bog ` liqlik tashkil etadi . Hozirgi boshlang ` ich sinflar dasturi bilan maktabgacha ta ’ lim tashkiloti dasturini olib solishtiradigan bo ` lsak , ular o ` rtasida birqancha o ` zaro bog ` liqlikni ko ` ramiz . Bu eng avvalo dasturlarda asos qilib olingan prinsiplarning umumiyligi bilan belgilanadi. Ularning mazmuni bolalarni har tomonlama tarbiyalash maqsad va vazifalariga mos kelish prinsipi, hayot bilan bog`liqlik, ilmiylik prinsiplari, ta’limning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi xususiyatga egaligi va falsafiy, ruhiy nuqtai nazarlarning birligida namoyon bo`ladi. Birinchi sinf o`quv dasturi ayrim predmetlar bo`yicha bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti dasturi bilan solishtirganda ularda umumiylik ko`pligini ko`ramiz. Masalan, bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida ona tiliga o`rgatish va boshlang`ich sinflardagi ona tili darsiga bolalar nuqtai har tomonlama rivojlantirish kabi umumiy g`oya asos qilib olinadi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bu ish bolalarning lug`atini boyitish, tovushlarni to`g`ri talaffuz qilishga, ifodali o`qishga o`rgatish, bog`langan nutqni shakllantirish orqali amalga oshiriladi. Maktabda esa bolalarda mana shu maktabgacha ta’lim tashkilotida egallangan bilim, malaka,

tushunchalarga asoslanib, yozma nutq malakasi, orfografiya xat malakasi shakllantiriladi, ularga morfologiya va sintaksis elementlari o`rgatiladi. Shu bilan bir qatorda maktabgacha ta’lim tashkilotida boshlangan bolalar lug`atini boyitish, nutqning ifodaliligi, bog`langan nutqni rivojlantirish davom ettiriladi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida ham, maktabda ham tabiatshunoslik to`g`risidagi bilimlar organizm bilan muhitning birligi to`g`risidagi umumiy g`oyaga asoslangan holda olib boriladi. Shu asosda bolalarga jonli va jonsiz tabiat, tabiat va kishilar o`rtasidagi bog`liqlik to`g`risida bilim va tushunchalar beriladi. Bolalarni maktab va maktab o`quvchilari hayoti bilan tanishtirish. Bolang`ich sinf o`quvchisi va maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorlov guruhi tarbiyachisi tayyorlov guruhi bolalarini maktab bilan tanishtirish bo`yicha ekskursiya uyushtiradilar. Bunday ekskursiyalar yil davomida 3 marta o`tkazilishi mumkin. Ekskursiya paytida katta va tayyorlov guruhi bolalari maktab o`quvchilari bilan tanishadilar, ular Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalariga o`zlarini maktabdagi o`qishlari, ishlari to`g`risida gapirib beradilar; o`quvchilar xonasini qanday bezaganliklari, tabiat burchagidagi o`simlik va hayvonlarni qanday parvarish qilayotganliklari, ustaxonada qanday ishlarni bajarayotganliklarini ko`rsatadalar. Ish shakli quyidagicha bo`lishi mumkin: - sinfda « Rasmga qarab so ` zlab berish » mavzusidagi dars - mashg ` ulotni birga o ` tkazish . Sport maydonchasida yoki sport zalida maktabdagi jismoniy tarbiya mashg`ulotini birga bajarish; - birinchi sinf o`quvchilari va tayyorlov guruhi bolalari ishlagan rasmlarni birgalikdagi ko`rgazmasini tashkil etish; - maktab ustaxonasida o`quvchilarni mehnat mashg`ulotini kuzatish; - o`quvchilar o`zlari tayyorlagan o`yinchoqlarni maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalariga sovg`a qilishadi; - maktabda o`qiyotgan bolalar o`z maktabgacha ta’lim tashkilotlariga

kelishadi; - «Maktab» o`yini tashkil etish. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi va boshlang`ich sinf o`quvchisi faoliyatiga izchillik yaqqol namoyon bo`ladi. Biri bolalarni tarbiyalash va ta’lim berishni boshlaydi, ikkinchisi davom ettiradi. Maktab bilan maktabgacha ta’lim tashkiloti o`rtasidagi aloqa mustahkam bo`lgandagina bola tarbiyasidan ko`zlangan maqsadga erishish mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi aloqaning mazmuni va shakllari. Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab o`rtasidagi aloqa ikki yo`nalishda olib boriladi: > Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktabning pedagoglar jamoasi o`rtasidagi aloqa. > Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalari va boshlang`ich sinf o`quvchilarini bir-birlariga yaqinlashtirish. Tarbiyachilar boshlang`ich sinfda olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishning mazmunini, o`ziga xos tomonlari bilan tanishadilar, natijada maktabgacha ta’lim tashkilotida bolani maktab talabi darajasida tayyorlash istiqbollari belgilab olinadi. Maktabning boshlang`ich sinf o`quvchilari katta va tayyorlov guruhlarida olib boriladigan ishlar mazmuni bilan tanishib boradilar va maktabda ta’lim berishda bolalar egallagan bilim, malaka va ko`nikmalarga asoslanadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab pedagoglarining o`zaro aloqa o`rnatishlaridan ko`zlangan asosiy maqsad bolalarni zamon talabiga javob beradigan darajada maktab ta’limiga tayyorlash uchun o`quv tarbiyaviy ishlar bo`yicha maktab bilan maktabgacha ta’lim tashkiloti o`rtasida mustahkam aloqa o`rnatish, bolalarning maktabda muvaffaqiyatli o`qib ketishlari uchun bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktabda olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarni chuqur tahlil qilib, bu sohada yuqori natijalarga erishishdir.

Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab pedagogik tashviqot, metodik va amaliy masalalar yuzasidan bir-biri bilan aloqa bog`laydi. Pedagogik tashviqot ishlari bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti maktabga tayyorlov guruhi tarbiyachisining va birinchi sinfda olib boriladigan ta’limtarbiyaviy ishlar vazifasi bilan tanishtirishni, maktabga tayyorlov guruhi va 1-sinf dasturi mazmunini, tayyorlov guruhi bolalari va maktabdagi 1-sinf o`quvchilarining o`ziga xos xususiyatlarini o`rganishni taqozo etadi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi uzviy aloqaning pedagogik vazifasi maktabgacha ta’lim muassasasi ning tayyorlov guruhida va maktabning 1- sinfida olib boriladigan ta’limtarbiyaviy ishlarni amalga oshirishdagi faoliyat shakllari va usullari bilan o`zaro tanishishni taqozo etadi. Bu masalada maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorlov guruhi tarbiyachilari maktabning 1- sinfida olib borilayotgan darslarni kuzatadilar va dars, ta`limiy faoliyatlardan keyin birgalikda yig`ilishib uni muhokama qiladilar, ayrim metodikalar bo`yicha seminar-praktikumlarda qatnashadilar: ilg`or tajribalar bilan o`rtoqlashish, bolalarni maktabga tayyorlash bo`yicha yoki 1-sinfda bolalarga bilim berish bo`yicha pedagogik kengashlarni o`tkazadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi aloqaning amaliy vazifasi, shundan iboratki, bir tomondan, o`qituvchi maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorlov guruhiga borib o`zining bo`lajak o`quvchilari bilan tanishib boradi, ikkinchi tomondan, tayyorlov guruhi tarbiyachilari o`zlarining sobiq tarbiyalanuvchilarini birinchi sinfda qanday o`qiyotganini o`rganib boradilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi uzviy aloqa samarali bo`lishi uchun quyidagi shartlarga amal qilish lozim. maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o`rtasidagi aloqa izchil amalga oshirilib borilishi, u uzoq muddatga mo`ljallangan bo`lishi, amalga oshiriladigan ishlar, hal qilinadigan masalalar rejali tusda bo`lishi zarur. Hamkorlik asosini birgalikda ishlash bo`yicha tuzilgan istiqbol rejasi tashkil etib, unda o`zaro aloqaning bosh vazifasi, mazmuni, ish shakllari, vaqti, bajarish uchun javobgar shaxslar ko`rsatilishi lozim. Maktab bilan maktabgacha ta’lim tashkiloti yil davomida manna shunday aloqa o`rnatib

borishi natijasida ta’lim-tarbiyaviy ishlar yaxshi natija beradi. Bolalarni maktab o`quvchilariga yaqinlashtirish shakllari ham xilma-xil: maktabga ekskursiya uyushtirish, sinf xonasiga, kutubxona, bayram ertaliklari o`tkazish va boshqalardir. Rejalar aniq, mazmunli bo`lsa va og`ishmay amalga oshirilib borilsa, birgalikdagi ishlar bo`yicha istalgan natijalarga, muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Bu esa bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda, ularning maktabda qiynalmay o`qib ketishlarida yaxshi samara beradi Bolalarning maktab ta’limiga psixologik tayyorlashning mazmini. Bolaning maktab ta’limiga tayyorlashda psixologik rivojlanish asosiy vazifalaridan biridir. Maktabga borish bola hayotida eng qiyin vaziyatlardan hisoblanadi. Bu hayotning yangi obraziga, faoliyatning sharoitlariga, jamiyatning yangi o`rniga kattalar va tengdoshlari bilan muloqotga kirish davri hisoblanadi. O`quvchining vazifasi shundan iboratki, uning uchun o`qish majburiy, jamiyatda o`rinli faoliyat hisoblanadi. U o`qituvchi, maktab, oila oldida javobgarlikni o`z bo`yniga oladi. O`zaro muloqot o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida shakllanib boradi. O`qituvchi nafaqat o`rnak ko`rsatadigan inson balki, u bola oldiga qo`yilgan talablarni etkazadigan jamiyat vakilidir. O`quvchining darsda oladigan bahosi uning o`ziga emas balki, o`quvchi majburiyatlarini bajargan bilimiga qo`yilgan obyektiv bahosidir. Maktab o`quvchisining o`qish faoliyati mazmuniga ko`ra maktabgacha yoshdagi bolaning o`ziga xos faoliyat turlaridan farqli ajralib turadi. Bolalarga berilayotgan maktabdagi bilim fanga taalluqli xarakterga ega. Agar shu paytgacha boshlang`ich ta’limga tayyorgarlikni ko`rilgan bo`lsa, endi u xaqiqatdan shunga intilgan guruh bo`lib, u 1-sinfdan boshlanadi. Uquvchi ishining formalaridan biri dars hisoblanadi. Bu darsda har bir daqiqa hisobga olingan bo`lib hamma bolalar o`qituvchining ko`rsatmalariga rioya qilishlari kerak. Maktab o`quvchisining asosiy hayotiy majburiyati va faoliyati uning shaxs bo`lib shakllanishidagi ruhiy holati va bilimlari oldiga qo`yilagan talablaridan biridir. Maktab o`quvchisi o`qishga

javobgarlikni his qilgan holda yondashishi kerak. Maktab hayotidagi qonun – qoidalarga rioya qilishi kerak. Yaxshi o`qishi uchun u keng bilim doirasiga ega bo`lishi lozim. Maktab o`quvchisi shunday sifatga ega bo`lishi kerakki, u bilim olishni, o`qishni bilishi o`qituvchi topshiriqlarini ma’nosini tushunishi kerak. O`z- o`zini nazorat qilishi va o`z-o`ziga baho berish bilimiga ega bo`lishi kerak. Boladagi erkinlik xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Erkinlik nafaqat tashqi ko`rinishida balki, bolaning aqliy faoliyatida, diqqatida, xotirasida, fikrlashida o`z o`rnini topishi kerak. Bola kuzatishni, eshitishni, eslab qolishni, o`qituvchi tomonidan qo`yilgan vazifalarni echishni bilishi kerak. Bola hayotdagi voqelik bilan ilm-fanning uzviy bog`liqligini fan o`rganyapti. Bu tushuncha, ketma- ketlik bilan aqliy fikrlash doirasida bo`lishi kerak. Maktab ta’limga bolada psixologik tayyorgarlik uning maktabga borish davrida shakllanib boradi. Bu psixologik xususiyatlar o`quvchini shakllantiradi va bu uning maktabdagi hayoti va faoliyati davomida shakllanib boradi. Maktabgacha bo`lgan davrda bu xususiyatlar shakllanib, maktab sharoitiga bolalarda istak hosil qiladi. O`qishga xohish, qiziqish uyg`onadi. Ko`pchilik bolalarda bunday xohish maktabgacha bo`lgan davrning so`ngida tug`iladi. Maktab o`quvchisi bulish uchun o`ziga tortayotgan narsa – “Maktab- hayotining atributlari”, “Partada o`tirish”,” tanaffus”, “baholar”, “portfel” .... Bu narsalar o`quvchilarda shunday namoyon bo`ladi: - Maktabda menga yoqadigan narsa... “U erda menga baho qo`yishadi”, “Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachi, maktabda o`qituvchi” Bunday tashqi vaziyatlar o`qishdan ham ko`ra, jamiyatda o`z o`rnini o`zlashtirish va boshqa insonlar o`rtasidagi o`rni bola uchun katta ahamiyatga egadek ko`rinadi. Maktabga borish davri bolada psixologik tayyorgarlikni muhim o`rni uning erkin rivojlanishidir. Turli bolalarda bu davr turli xil o`tadi. Lekin 7 yoshga yaqinlashgada 1-sinfga kelishi bilan maktab va o`qituvchi tomonidan qo`yilgan hayotiy faoliyatiga tez kirishib ketadi. Boshlang`ich sinfdagi ta’lim bolalarning o`qish davrida ularning yoshini hisobga olgan holda talablar ham qo`yiladi. Aqliy rivojlanish bolaning maktabga tayyorgarlik vaqtida 1-sinfga kelgan bola uchun bizni o`rab turgan olam narsalar ularning xususiyatlari jonli jonsiz tabiatning

hodisalari haqida, odamlar ularning mehnati, “Nima yaxshi-yu- nima yomon?”, ya’ni o`zini qanday tutushi kerak, shu kabi zaxira bilimlari bo`lishi kerak. Maktab uchun bolalar tasavurida yig`ilgan bilimlar qanchaligi emas balki ularni to`g`ri va aniqligi muhim rol o`ynaydi. Yaxshi bilim olganda bolalar hodisaning xaqiqiyligini ko`ra bila oladilar. Bunday tasavvurlar bolada maktab ilm fanini o`rganishda katta yordam beradi. Tizimli ravishda har bir fanni o`rganish bu kelajakka intilish hisoblanadi. Agar o`quvchi maktabga va o`qishga qiziqishi etarli bo`lmasa yangiliklar uni qiziqtirmasa o`qituvchi o`zoq muddatda o`quvchi bilan ishlashi, qiziqishini uyg`otishi lozim. Tekshirishlar shuni ko`rsatadiki boshlang`ich sinflarda ko`proq qiyinchilik ko`proq qiyinchlik tug`diradigan bolalar: maktabgacha ta’lim yoshidan keyin to`liq bilimga ega bo`lmagan bolalar emas, balki ba’zi “intellektual passiv” ya’ni o`ylashga firklashga misollar echishga xohishi bo`lmagan bolalar ko`proq qiynaydilar. Misol uchun 1-sinf bolasi bir misolni hech ham yecha olmadi xadeb og`ziga kelgan raqamlari: 5,3,10 deb aytaverdi. Lekin hayotiy misol qilib “Otang senga 1 so`m berdi Onang 1 so`m berdi necha so`m bo`ldi?” deb so`raganda hech o`ylamasdan “Albatta 2” deb javob berdi. Ayrim bolalarda intelektual passivlik sezilganda ular bilan chuqurlashtirilgan tarzda tarbiyaviy ishlar olib borish kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilim saviyasi etarli bo`lsa boshlang`ich sinflarda yaxshi samara beradi. Maktabga borayotgan bola reja asosida predmetlarni o`rganib ularning xususiyatlarini so`zlab berishi kerak. Ular dunyo olam haqidagi tushunchalarni albatta o`qituvchi yordamida to`liq fikrlay ola bilishi kerak. Maktabda bola birinchi kundanoq tashqi muhitdan foydalangan holda o`qituvchi tomonidan topshiriqlar oladi. Shunday topshiriqlardan biri “Chapga, yuqoriga, nuqtadan o`ng pastki nuqtalarni birlashtiring” yoki yana boshqacha topshiriq turi va unga vaqt berish uning bajarilishini kuzatishi kerak. Ayniqsa, bolalarning fikrlashi qobiliyatiga talab kuchli. Bola tashqi muhit hodisalarni aniqlashi, taqqoslashi yoki boshqachaligini farqlay olishi kerak, ularni mulohaza qila olishi lozim. Darsda u o`qituvchini kuzatishi va undan so`ng xulosa chiqara olishi kerak. Bunday fikrlash xususiyatlari shuni ko`rsatadiki maktabga kelgan bola 1-

sinf dasturini to`liq egallay oladi. Ruhiy rivojlanishning xususiyatlaridan biri bolaning maktabda o`qishda uning og`zaki, ma’noli, ketma-ket so`zlashib ko`rib turgan narsalarning ta’riflashini bilishi kerak. Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi shaxsiy xususiyalarida namoyon bo`ladi, u sinfdagi jamoaga kirishib borishga, o`z o`rnini topishga intiladi. Bolalarni oilada maktabga tayyorlashda kun tartibining ahamiyati. Olti yoshli bolalarni maktab faoliyatidagi kun tartibi juda murakkab vazifa bo`lib, ayrim ota-onalar bu mas’uliyatni, ayniqsa, bola hayoti va maktabgacha yoshdan o`tish davrida muhimligini his kilmaydi. O`qish davrini birinchi yili 1- sinf o`quvchilariga katta talab qo`yiladi. Bola mehnat tizimiga tayyorlanadi, unda yangi majburiyat va mas’uliyatlar paydo bo`ladi. Unga belgilangandanda ko`proq harakatlanish to`g`ri keladi. Oila tashkil qilib bergan barcha kun tartibi va maxsus shug`ullanish hamda idrok etishga bog`liq ta`limiy faoliyat bolani maktabda o`qishga yaxshi tayyorlash mumkin. Bolalar uchun to`g`ri tashkil etilgan bir kunlik kun tartibini uni nafaqat bilimiga, balki sog`ligini mustahkamlashga yordam beradi. Kun tartibini birdaniga o`zgarishi bola ruhiyatiga katta ta’sir ko`rsatadi. Ota-onalarga kun tartibini to`g`ri tashkil qilish uchun birinchi jadval yordam beradi. Olti yoshli bolaning oiladagi taxminiy kun tartibi. ( 1-jadval) Tartibli lahzalar Vaqti Uyqudan turish, ertalabki badantarbiya, yuvinish. Nonushta Sayr Mashg`ulot Sayr, o`yin va ko`ngil ochish toza havoda 8-00-8.45 8-45-9.15 9-15-10-00 10-00-11-00 11-00-12-45

Tushlik va kundo`zgi uyquga tayyorgarlik 12-45-13-00 Kunduzgi uyqu 13-00-15-00 Mashg`ulot 15-00-16-30 Sayr toza havodagi o`yin 16-30-18-00 Tinch o`yin 18-00-20-00 Kechki uyquga tayyorgarlik, yuvinish, tishini 20-00-20-30 tozalash 20-30 Uyqu Kun tartibi umumiy ko`rsatkich asosida olinib: kunduzi va kechki uyqu, gigiyenik tayyorgarlik, yetarlicha toza havodagi faol harakatdan turli mashg`ulotlarni olish bu navbatma navbat almashtirish va ovqat ratsionidan iborat. Me ’ yoridagi uyqu vaqtida bola organizmi dam oladi uni ishchanlik qobiliyati tiklanadi . Sog ` lom bolani har kuni bir vaqtda uxlashga o ` rgatsak , tezda ko ` nikib , uxlab qoladi . Belgilangan vaqtga bolani uxlashga va uyg`onishga odatlantirish juda muhim. Uyqudan oldin asosan kechki uyqudan oldin bola tinch va xotirjam bo`lishi kerak. Uyqudan oldin kattalar bolalarga kiyimlarini va oyoq-kiyimlarini saranjomlashga o`rgatadilar. Keyin bolalar umumiy gigiyena qoidalarini amalga oshiradilar. Nafaqat gigiyena orqali emas, suv bilan chiniqish asab tizimiga ta’sir ko`rsatadi. Bu har kuni bir vaqtda amalga oshirilsa, bola tezda uyquga ketishiga yordam beradi. Bola o`rni ozoda, juda qattiq ham yumshoq ham bo`lishi kerak emas. Shu kabi tovushlar, chiroq, radio ovozi, qattiq gaplashish bola uyqusiga xalaqit beradi. Bola tez-tez shamollatib boriladigan xonada uxlashi zarur. Sovuq kunlarda xona harorati +18 gradus bo`lishi kerak. Kechki uyqu 11.5, 12 soatga cho`zilishi mumkin. Maktab yoshidagi bola har kuni kamida 4 soat ochiq havoda bo`lishi shart. Ochiq havoda bolani yurishi uni hayotiy jarayonlarini (moddalar almashinuvi, nafas va yurak qontomir tizimiga) chiniqtirish faoliyatini kuchaytiradi. Qishda sovuq havoda bolalarni ochiq havoda bo`lishi kamaytiriladi, yozda esa bolalar ko`proq kun davomida ochiq havoda bo`lishlari zarur. Bolaning kuni ertalabki badan tarbiyadan boshlanishi kerak. Jismoniy mashq bolalarda kuch va qiziqish uyg`otadi. Badantarbiyadan keyin bolalarda chiniqish holatlari: xo`l sochiqqa

artinish yoki sovuq suvda yuvinish olib boriladi. So`ngra bola kiyinadi, tishini tozalaydi, yuvinadi. Sochini tartibga soladi. Shaxsiy gigyiena qoidalarini kuzatishda bolani sog`ligini saqlashga e’tibor berishi shart. Ayni maktabgacha yoshda bo`lgan bolalar murakkab bo`lmagan yangi madaniy-gigiyenik bilimlarni juda tez o`zlashtiradi. Bolalarga gigiyenik yangi bilimlarni o`rgatishda ota- onalar shaxsiy xulq-atvorlari, bolalarga namuna bo`lishida katta ahamiyatga ega. Bolada yuz va qo`li uchun alohida, oyoq uchun sochig`i, tish cho`tkasi, va tish pastasi bo`lishi shart. Tishlarni har kuni ertalab va kechqurun tozalash kerak. Bola hayotining 8-yilida kun tartibida ona tili mashg`uloti, hisoblash, tasviriy faoliyat, loy ishi, qurish-yasash olib boriladi. Maktabdagi pedagog maslahati ota- onalarga bolalari bilan o`tadigan mashg`ulotlar tarkibini aniqlashga yordam beradi. Bunday mashg`ulotlar 1-sinf ishini o`zlashtirishga tayyorlaydi. Amaliyotda tekshirib ko`rilgan va o`zini yoqlagan quyidagi mashg`ulotni o`tish davrlari va uning davomiyligi: Birinchi davr – 3 ta mashg`ulot, 20 daqiqa, ular orasidagi 10 daqiqani tanaffus bilan. Ikkinchi davr – 3 ta mashg`ulot 25 daqiqadan, ular orasidagi 10 daqiqali tanaffus. Bu davrlarni 1,5-2 oyga o`zaytirish mumkin. Olimlarning isbotlashicha, 6 yoshli bolalarda faol diqqat davomiyligi 15-20 daqiqa. Shu mashg`ulotdayoq bolalar charchaydi, ularning mehnat qobiliyati pasayadi va 10 daqiqa o`tmaguncha ham tiklanmaydi. Shuning uchun ham 2 ta mashg`ulotni: savodxonlik va hisobni ketma-ket berish maqsadga muvofiq emas. Yaxshisi, 2- mashg`ulotni harakatli o`yinlar bilan o`tkazish kerak. Sayrdan keyin tushlik va uyqu oralig`ida yana bitta mashg`ulot o`tkazsa, 3 ta mashg`ulotni sekin-astalik bilan o`tkazish kerak. Bola organizmi «ishga chiqishga» sekinlik bilan ta’mirlanadi. Bu davr 5-6 yoshli bolalarning 80% ida 2 daqiqadan 7 daqiqagacha uzayadi. O`rtacha hisobda 5-6 daqiqa. Keyin ishchanlik qobiliyati yuqori darajada tiklanadi. Bu qobiliyat o`zgarishi sog`lom bolalar uchun belgilangan. Bolalar charchaganida ishchanlik qobiliyati va diqqati tarqoq bo`ladi. Odatda, u

tashqi ko`rinishda, tez chalg`ishida, havotirli harakatlarda seziladi. Kichik «jismoniy daqiqa» o`tkazilishi bolalarni ishchanlik qobiliyati tiklanishiga imkoniyat yaratadi. Kerak bo`lsa, mashg`ulot yana 10-15 daqiqa o`tkazilishi mumkin. Haftani o`tishida bolaning ishchanlik qobiliyati xarakterini o`zgarishiga olib keladi. Seshanba kuni 6 yoshli bolalarda markaziy nerv tizimi funksional darajasi yaxshi bo`ladi va ishchanlik qobiliyati juda baland ko`rsatkich bo`ladi. Chorshanbadan shanbagacha bolalarda qisqa mashg`ulotlarda ham ishchanlik qobiliyati pasaya boshlaganini kuzatish mumkin. Dushanba ertalabki vaqt ishchanlik qobiliyati past bo`ladi. Bunday ishchanlik qobiliyati o`zgarishini inobatga olgan holda, bolalarga dushanda va shanba kuni tasviriy faoliyat, loy ishi, applikatsiya, qurish-yasash o`yinli ta`lim faoliyatlari o`tiladi. Ta`limiy faoliyatdan avval xona shamollatiladi. Kattalar bolalarni ish stolini joylashishi va o`lchamlariga e’tibor berish kerak. Stolni oyna oldiga shunday joylashtirish kerakki, yorug`lik chap tomondan tushsin, maktabgacha yoshdalilar uchun, maxsus o`quvchilar uchun o`zgaruvchan o`zunlik va qiya qopqoqqa ega bo`lgan stolcha-parta kerak bo`ladi. Stol o`zunligi va stul o`lchamlari bola bo`yiga mos bo`lishi kerak. O`lcham olishda uning kiyimlari inobatga olinadi. Stol-stulning o`zunlik o`lchami (sm). 2-jadval Bolaning bo`yi Stol Stul poldan poldan poldan uzunligi Uzunligi o`rindiq - poldan o`rindiq uzunligi - qacha qacha 95-99 43 45-50 55 24 21 49 24 19 100-109 47 45-50 55 27 23 49 26 20 110-109 52 45-50 55 32 27 49 29 20 120-129 57 45-50 55 27 27 49 31 22 130-139 62 45-50 55 27 27 49 31 24

Agar ta ` limiy faoliyatda odatiy stol mavjud bo ` lsa , u yog ` ochdan tayyorlangan bo ` lishi , qiyaligi 12-15 darajada bo ` lishi kerak . Bunday stol o`tirishi va ko`zini tasviriy faoliyat bilan shug`ullanishida charchashidan saqlaydi. Kun tartibida bolani o`z tanlovi asosida o`yin va mashg`ulot uchun bo`sh vaqt ajratish kerak. Bu vaqtni kunduzgi uyqudan keyin yoki kunduzgi ta ` limiy faoliyatdan so ` ng belgilash kerak . Bo ` sh vaqtda bolalar radio dastur eshitishlari mumkin va haftasiga 3 martadan ortiq bo ` lmagan bolalar uchun televizion dasturlarni ko ` rishlari mumkin . Tushlik ovqatlanish bolani me ’ yordagi jismoniy va aqliy rivojlanishini asosiy shartlaridan biri hisoblanadi va bolani maktabga tayyorlash shartlaridan biri hamdir . Oziqlanish tarkibi bolada energetik quvvatga hayotiy jarayonlarni charchashiga olib keladi. Bola 5-6 yoshda 2000 kalloriya sutkada qabul qilishi kerak. Bunda oqsil, yog` va uglevod, hayvon va o`simliklar yog`i, mineral tuz va vitaminlar bo`lishi kerak. Ovqatlanish 4 mahal, aniq bir vaqtda bo`lishi shart. Oqsil, yog`, uglevod va mineral tuz organizmning asosiy ozig`idir. Ovqat tarkibidagi oqsil va uning sifati organizmni o`sishi va o`sish jarayoniga bog`liqdir. Hayvon oqsilida va bolani ovqatlanishidagi oqsil umumiy tarkibini 60% ga to`g`ri keladi. Hayvon oqsili go`sht, baliq va tuxum tarkibida mavjud. Oqsil yetishmasligi organizmni o`sish jarayoniga ta’sir ko`rsatadi, turli kasalliklar keltirib chiqaradi. Yog`lar asab va ish uchun asosiy qurilish materialidir. Bolalarga kuchli yog`lar, mol va qo`y yog`laridan foydalanish tavsiya etilmaydi. 1 sutkada yog`dan foydalanish 11 gr o`simliklar yog`ini tashkil etadi. Asosiy energiya manbai – uglevodlardir. Uglevodlar non, kartoshkada mavjud. Bir sutkada qabul qilingan uglevod 60 gr toza shakar va 10- 15 gr qandolat mahsulotiga to`g`ri keladi. Ko`p miqdordagi shakar va shirinliklar bolalarga berish tavsiya etilmaydi. Me’yordan ortishi sekretsiya va oshqozon yo`llariga ta’sir ko`rsatadi. Ovqatlanish vaqtida stol ustiga suv quyish kerak emas, agar suv quyilsa, bola o`zi xohlamagan holda unda ichish istagi hosil bo`ladi. Tushlik odidan bolalarni suv ichishga odatlantirish kerak emas. Suv oshqozon suyuqligiga ta’sir ko`rsatadi. Suv va boshqa suyuqliklar oshqozonda ma’lum hajmda turadi va ovqatga bo`lgan ehtiyojini kamayishiga olib keladi. Bolalarga

sintetik ranglar quyilgan gazli ichimliklar berish mumkin emas. Bolalar uchun eng yaxshi ichimlik – kuchsiz choy, sutli choy, sutli kofe. Tabiiy sharbat va toza qaynagan suvdir. Yangi uzilgan mevalar chanqoqni yaxshi bosadi. Bolalarga shoshmasdan, chappilamay, ovqatni mayda chaynab yeyish, sanchqi, qoshiq va boshqa buyumlardan to`g`ri foydalanish o`rgatiladi. Sog`lom ishtaha, atrofdagi narsalarni joylashishiga bog`liq. Toza tushlik stoli, dasturxon solingan. Non ozodalik bilan to`g`ralgan, likopchalar chiroyli joylashtirilgan bo`lishi kerak, Oshxonadagi barcha gigiyenik talablarni bajarilishi uni kun tartibini to`g`ri tashkil etilishi katta maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashni yengillashtiradi. Bolalarni oilada tasviriy faoliyat orqali maktabga tayyorlash. Tasviriy faoliyat (rasmda, loy ishi, applikatsiya) bolalarda nafaqat qiziqish uyg`otadi, balki ularni o`rab turgan olamni o`z ishida aks ettirishda, olamni ko`z oldida yaxlit holda namoyon etishida va umuman har tomonlama shakllanishiga (estetik, aqliy, axloqiy) turtki bo`ladi.1-sinfning o`quv dasturiga tasviriy faoliyat darslari kiritilgan, Ushbu faoliyatda bolalar rasm chizishga o`rganishadi. Qog`oz va loy bilan ishlash qo`l mehnati dasturiga kiritilgan. Shuning uchun uyida hamkorlikda rasm chizgan, loy bilan ishlash, qirqib yasashga o`rgangan bolaning o`z kuchiga bo`lgan ishonchi, qo`lda bajarish ko`nikmalari yanada mustahkamlanadi. Tasviriy faoliyat bolaning maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi. Buni bolaning o`zini tutishi va barcha harakatlarni anglagan holda bajarishida ko`rishimiz mumkin. Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya o`yinli ta`lim foliyatlarlari, bolani o`z vaqtini rejali tashkillashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o`z ishini yanada yaxshi va to`g`ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko`nikma va malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni bajarishga o`rgatadi.Tasviriy faoliyat mashg`ulotini o`tkazish uchun zarur bo`ladigan materiallar quyidagilar: qog`oz, qalam, mo`yqalam,bo`yoq, elim, qaychi,

plastilin va hokazo. Bolalar, asosan, yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo`yoq va qalamlar to`plam o`ziga jalb etadi. Bo`yoqlarni har xil rangdaligi bolalarning dunyoni yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo`ladi. Shuning uchun rasmga yaxshi bo`yoq materiallarini tanlash muhim. Rasm chizish uchun har xil materiallardan foydalanish mumkin, lekin bu hamma material ham muhim degani emas. 12 xil rangdagi qalamlar to`plami, oddiy qalam (2-3m) mo`yqalam, akvarel bo`yoqlari va rasm uchun qog`oz kabi materiallarsiz bola faoliyatini tashkillashtirib bo`lmaydi. Albatta turli materiallar rangli mel, bola ishini yanada boyitib ko`rsatadi va bu rasm chizish jarayoniga katta e’tibor talab qiladi, bola syujetga xos rang tanlashga o`rganib qoladi, rasm va meteriallar o`rtasidagi aloqa kabi masalalar bolani fikrlashga da’vat etadi. Har gal yangi-yangi rasm syujeti bilan bog`liq materialni tanlash ham kerak emas. Bola bir material ustida ishlab uni to`liq anglab olishi kerak. Kattalar tasviriy faoliyatni uyda tashkillashtirishi, bola ishlashi uchun va material, uskunalar uchun alohida joy, mashg`ulot uchun kerak bo`ladigan materiallarni tayyorlashi zarur. Bu bola mustaqil tarzda ishlashi uchun, kerakli narsalarni, chin dildan tayyorlashi va ish oxirida o`z joyini yig`ishtirib qo`yishi uchun zarur. Bolalarni ta`limiy faoliyat uchun materiallarni oldindan tayyorlashga o`rgatish kerak: qalamlarni o`tkirlash, akvarel bo`yoqlarini namlash ya’ni yumshab mo`yqalamga oson yig`ilishi uchun. Bo`yoq bilan ishlash uchun, maxsus idishda toza suv, yumshoq latta, mo`yqalam suvini shimishi uchun kerak bo`ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zarur rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo`ladi. Qog`ozni rasm albomi va rasm daftaridan olishi kerak. Yupqa yozma varaq va oddiy daftar varaqlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Loy o`rnida eng qulayi bu plastilin. Uni kaftlar orasida harakatlantirib, qizdirib, yumshatib olish lozim. Buni bolani o`zi bajarsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Applikatsiya uchun rangli qog`ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga hurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini

to`g`rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez- tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi. Rasm va loy ishida: “Qalamni to`g`ri ushla”, “Qattiq bosma”, “Rasmni ehtiyotlik bilan bo`yagin”, “Shoshilma” kabi gaplar bilan tanbeh berishning o`zi yetarli. Buni bola jig`iga tegmasdan sekin murojaat qilgan holda bajarish kerak. Ta`limiy faoliyat paytida stolga tushadigan yorug`lik muhim va bolani o`tirishiga e’tibor qilish lozim. Agar bola biror narsani o`xshatib chizgisi kelsa-yu lekin o`xshatishga qiynalsa, odatda kattalarga yordam so`rab boradi. Bunday holatda qalam ushlab, rasm chizishga shoshilmaslik kerak, chunki bu har doim ham yaxshi samara bermaydi. Rasmni har safar kattalar chizib ko`rsataversa, bunday bolalar engillikka o`rganib qolishadi va qiyinchilikni yengib o`ta olmaydilar. Qiyinchilikni yuzaga kelish sababi, bu bolada ko`rgazmali narsa haqida aniq tasavvurning yo`qligidadir. Shuning uchun bola shu narsa haqida to`liq ma’lumotga ega bo`lishi kerak. Agar shu narsani kitob va o`yinchoqlar orqali ko`rish imkoniyati bo`lsa, albatta undan foydalanish kerak. Bola kerakli narsani rasmlar orqali o`zi topsin. Kattalar esa bola rasmni topishi uchun ketgan vaqtni hisobga olishi kerak. Qidiruv uchun ko`p vaqt sarf qilinishi kerak emas, chunki bola diqqati va xayoli boshqa faoliyatga ko`chib, boshlagan ishni oxiriga etkaza olmay qoladi. Bolaga yordam berish, rasmni qidirib topib, diqqat bilan kuzatish kerak. Bola rasm detallarini tushirib qoldiradimi yoki qo`shadimi bu o`ziga havola. Eng asosiysi bola o`z holicha rasm chizsin. Biz bolada asosan maqsad sari intilish hissini shakllantirish va doimo o`z ishini oxiriga etkazish kabi hislatlarni tarbiyalab borishimiz darkor. Har doim ham bola bir mashg`ulotning o`zida boshlagan rasimni oxiriga etkaza olmaydi, sababi, vaqt yetmaydi yoki charchab qoladi. Bunday holda bolaga rasmni keyin davom ettirishini maslahat beriladi. Ba’zida esa bola boshlagan ishini oxiriga yetkazmay turib, «Chizishni xohlamayman», deb turib oladi. Sababi, ko`pincha bola rasmni biron bir detalini chiza olmay qolsa, shunday qila boshlaydi. Aynan nima bolaga qiyinchilik tug`dirayapti, shuni aniqlab, eng ma’qul bo`lgan maslahatni berish kerak. Agar gap bunda emas, balki bola hamma boshlagan ishini ham oxiriga etkazmasligini

aniqlansa, unday holda bolaga yumshoq muomalada turib, ishni oxiriga etkazish zarur ekanligi tushuntiriladi. Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm, applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo`ladi. Iloji boricha ota-onalar bolaning qiziqishi, bajarayotgan ishi haqida suhbatlashishi kerak. Eng avvalo, boladan o`z ishida nimani aks ettira olishi, aynan qaysi detal ustida qiynalayotgani va bajargan ishidan qoniqqanligi haqida gaplashish zarur. Eslatib o`tish joizki, haddan tashqari qattiqqo`llik bolani ijodiy faoliyatini va o`ziga bo`lgan ishonchini so`ndiradi. Shuning uchun tanbehni maslahat tarzida berish maqsadga muvofiqdir. Ko`p maqtov esa bolada o`zboshimchalikni yuzaga keltiradi. Hamkorlikda bajarilayotgan ish haqidagi muhokama bolada o`z ustida qayta-qayta ishlash, o`ziga to`g`ri baho berish va kamchiliklarni to`g`rilash kabi xislatlarni tarbiyalaydi. Bu nafaqat maktabda, balki hayot davomida ham asqotadi. Rasm mashg`ulotini haftasiga 1-2 marta o`tkazish kerak. Loy ishi ham huddi shunday faqat applikatsiyani haftasiga bir marta o`tkazgan ma’qul. Agar bolada mashg`ulotdan tashqari rasm chizish, qirqish, yasash istagi tug`ilsa, unga imkoniyat yaratib berish lozim. Mashg`ulot vaqti 25-30 daqiqadan oshmasligi lozim. Shunday paytlar bo`ladiki, bola o`z ishini oxirigacha yetkaza olmaydi. Agar bunga vaqt sabab bo`lsa, albatta bolaga o`z ishini tugatishi uchun vaqt ajratish kerak. Bola bajarayotgan ish uchun ancha vaqt sarf bo`lsa, unday holda bolaga ishni boshqa payt tugatish kerakligini sekin va mayin ohangda tushuntirish lozim. Tasviriy faoliyat mashg`ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish uchun ularni o`rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat hayotidagi hodisalar haqidagi ko`pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suhbat qilish, sayr va ekskursiya uyushtirish, tabiat hodisalari, hayvon va qushlarni kuzatish, rasmli ko`rgazmalar va qiziqarl kitoblar o`qish bola tasavvurini boyitadi. Kattalar bolani atrofga nisbatan qiziqishini va mehr-muhabbatini oshirishlari kerak. Ota-onalarning bolani o`rab turgan olam, nimalarga e’tiborini qaratish, bo`layotgan hodisalarga berayotgan bahosi ko`p holda bolani olamga nisbatan bo`lgan munosabatiga bog`liq. Bolani olam haqidagi tasavvurini kengayishida bolalar kitobi va kinofilm,

diafilmlarni o`rni katta. Rasm mashg`ulotini o`tkazish yo`llari turli xil bo`lishi zarur. Birinchi holda bola aniq bir predmetni chizsa:(masalan o`simlik) ikkinchi holda o`qilsa, kitobga illyustratsiya qilinadi, unda o`rab turgan olamni tasvirlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy mavzusi – insonlarni o`rab turgan olamga oid bo`lishi kerak. Bolalarga hamma narsa qiziq ko`rinadi, shuning uchun ular o`zi uchun har kuni yangilik yaratishadi. Bolalar o`z tasavvuridagi olamni qog`ozga tushirib, bundan katta zavq olishadi. Ota-onalar esa bolaning texnik qobiliyati, tasavvuri va olam to`g`risidagi tushunchasini hisobga olib qiziqarli mavzu tanlashida yordam berishlari kerak. Tayyor ko`rgazmani qog`ozga to`g`ri tushira olish ham bir mahorat. Bola bilan esa kompozitsiyani rasm qog`oziga to`g`ri tushira olish haqida qog`ozga to`g`ri tushira olish haqida gaplashish juda muhim. Bolalar kitobidan ilyustratsiyali rasmlar va rassomlar ishini bolalarga ko`rsatib o`tish zarur. Bolaga shunday materialdan foydalanishni maslahat berish kerakki, rasmda u yoki bu mavzular aniq ko`rinishga ega bo`lsin. Masalan, qish tasvirini bolalar bo`yoq yoki guash orqali aniq tasvirlab bera oladi. Bahor tasvirini akvarelda yoritib bergan ma’qul. Bola hayotidagi biror bir voqea yoki umumiy bir ko`rinishdagi bola qalam yoki bo`yoqlar yordamida qog`ozga tushirishi kerak. Shuni esda tutishi kerakki, qalam bilan chizish o`zoq vaqtni oladi va qalamni kuch bilan bosib bo`yash, uni qattiqligini hisobga olganda bolaga biroz qiyinchilik tug`diradi. Shuni hisobga olib, bolaga katta hajmdagi qog`oz berish tavsiya etilmaydi va bo`yash uchun qalamdan foydalanmagan ma’qul. Agar bola rasmni shoshilib, e’tiborsizlik bilan chizayotgani yoki charchaganini sezsak, unga rasmni keyin davom ettirish ham mumkinligini tushuntirish lozim. Agar syujet ko`rsatmasi yorqin ranglardan foydalanishni talab qilsa, bunday holda guash va temperdan foydalanish kerak. Bola kitobda tasvirlangan illyustratsiyaga xos rasm chizayotganda, ma’lum personajlar harakatiga kirishib ketadi. Ular bilan birga ham xayajonlanadi ham xavotirga tushadi. Syujetdagi ko`pgina personajlarni harakatdagi holatini tasvirlash bolaga qiyinchilik tug`dirishi mumkin. Ota-ona bola imkoniyatini hisobga olib qo`lidan kelgan personajni tasvirlab chizishni tavsiya etishi zarur.

Bolalar uchun ertakning syujetli ko`rgazmali tomonini yoritib berish oson kechadi. Masalan: quyon va bo`g`irsoq uchrashuvi, Zumrad va Qimmat uchrashuvi va hokazo. Lekin bolaga har safar ertakni faqat syujetli tomonini yoritib chizdirsak noto`g`ri bo`lar edi. Bolalarda fantastik obrazlarni tasvirlash kuchli bo`ladi va ular fantaziyasini o`stirish o`ta muhimdir. Shuning uchun bolaga sehrli daraxt, afsonaviy bog`, sehrli qush rasmini chizish tavsiya etiladi. Bu rasmlarda bola ijodiy yondoshishi kerak. Bola bilan oldin suhbat o`tkaziladi: «Ishni nimadan boshlash kerak? Tasavvuringdagi obrazni qog`ozga qanday tushirasan» kabi savollar beriladi. Bunday savollar bolaga ko`rgazmani ko`z oldiga keltirib ko`rishiga va anglab etishiga yordam beradi. Rassomchilik san’atining foydali bir ko`rinishi – naturadir. Natura bolani qabul qilish doirasini atrofga nisbatan diqqat va tasavvurini boyitib, kuzatuvchanligini oshiradi. Buning uchun oddiy bir predmet tanlanadi. Masalan barglari aniq bo`lgan alohida-alohida joylashgan uy gullari yoki guldastadagi gul. Tanlangan predmet hammaga yaqqol ko`rinarli qilib qo`yiladi. Bolaga obyektni diqqat bilan kuzatish taklif qilinib, ayniqsa gul va barglarning joylashishi ketma-ketligiga, gul, guldon formasiga nisbatan qiziqish uyg`otiladi. Iloji boricha guldon shaklini qo`l bilan silab ko`rsin. Bolalar o`yinchoq rasmlarini chizishni yaxshi ko`rishadi. Agar bola mavzuga xos rasm chizishga qiynalsa, bunday holda o`yinchoq rasmini chizishga maslahat bering. Buning uchun bolaga chizish oson bo`lgan va bola o`zi tanlagan o`yinchoqni beriladi. Avvalo o`yinchoqning tuzilishiga, shakliga, ranggiga e’tibor berish, o`yinchoq qismlariga diqqat qaratish kerak. Eng qadimgi san’at asarlaridan biri bu dekorativ san’atdir. Odamlar uy, idish va kiyimlarini ushbu san’at ko`rinishi asosida yasatishga urinishgan. Bolalarni ushbu san’at turi bilan tanishtirish o`ta muhim. Ko`pgina shahar va tumanlarda maxsus san’at muzeylari mavjud. Bola ijodkorligi va estetikasini oshirish uchun albatta muzeyga olib borib, san’at turlari bilan tanishtirish zarur. Naqsh va dekorativ kompozitsiyalar yaratishni ko`proq qizlar xush ko`rishadi. O`g`il bolalarni ham bu qiziqarli rasm turi bilan tanishtirish maqsadga muvofiq. Bolani ushbu san’at turi orqali tasavvurini yanada kengaytirish uchun dekorativ mato,

ma’lum dekoratsiya asosida yasalgan idishlar, dastro`mol va boshqa turli xil narsalarni ko`rsatib baho berish tavsiya etiladi. Bola diqqatini naqsh elementlariga (geometrik forma, gul, barg, qush) qaratish va ularni naqshda ritmik joylashtirishga ko`maqlashish zarur. Bola rasmlarni qalam va bo`yoqlar bilan bezatishi kerak va ko`ngliga yoqqan dekorativ bezakni tanlashi mumkin. Bola uchun qiyin bo`lmagan naqshni tanlab, huddi shunga o`xshatib, naqsh chizishni taklif qilish lozim. Chizilayotgan naqsh elementlari, chiziqlari uzunligi 15-20 sm, eni 5-6 sm ni ko`zdan kechirib chiqiladi. Agar bu bolaga qiyinchilik tug`dirsa, bolaga naqsh elementlarini ma’lum shaklga keltirishni taklif qilinadi. Masalan: to`rtburchak (dastro`molcha, salfetka) misolida keltirilib, ushbu shakl chet qismi va o`rtasini naqshlar bilan bezatiladi. Doira (likopcha) shaklida esa naqshni o`rtaga yoki o`rta va chetga joylashtirish mumkin. Dekorativ kompozitsiyani yaratishda bolalar ma’lum shakl va shakllarni bir necha marta takrorlab chizishi mumkin, lekin undagi naqshlar turli xil bo`lishi shart. Bola tanlagan rasm mavzulari turlicha bo`lishi kerakligi haqida gapirildi. Bolalar odatda bilgan rasmlarini qayta-qayta takrorlab chizishadi. Bunday holatda bolaning chizish malakasi boyimay, tasavvuri o`smaydi. Shuning uchun har xil mavzu va turli mazmundagi rasmlarni chizdirish foydadan holi emas. Tasviriy faoliyat estetik tarbiyani shakllantirish bilan birga bolani chizish malakasini oshirib, hamda maktabga tayyorlaydi va shu asosda qo`l muskullarini shakllantirib yozishga o`rgatadi. Nafaqat rassomlik, balki tasviriy faoliyatning barcha turlari: applikatsiya, loy, to`qish, qurish-yasash bolani qo`l muskullarini shakllantiradi. Lekin rasm chizish faoliyati boshqa tasviriy faoliyatdan farqli o`laroq, bolani yozishga nisbatan tayyorgarligini oshiradi, sababi ruchkaga yaqin qurollardan (qalam, mo`yqalam) qurollardan foydalanish hisoblanadi. Psixologlar fikricha, yozishni o`rganish uchun grafik va texnik malakalarni kuzatib, bajarish muhim, bunda harf elementini to`g`ri o`xshatib chizish yoki ma’lum harf formasini bir-biri bilan to`g`ri birlashtirish hisobga olinadi. Ta’limiy faoliyat paytida ruchkani to`g`ri ushlab, qo`lni ohista harakatlantirish muhim. Sanab o`tilgan ko`pgina malakalar rasm chizishda qo`llaniladi. Agar

bola diqqat e’tiborini to`g`ri o`tirgan holda rasm chizishga o`rgatsak, ya’ni qog`ozni buklamay, suyanmasdan, qalam va mo`yqalamni to`g`ri ushlab, boshlagan ishini oxiriga etkazish kabi faoliyatlarni namoyon qilsak, bola maktabga chiqqach, ma’lum talab va qoidalarga tez ko`nikib ketadi va yozishga qiynalmaydi. Agar kattalar bolalar kattalarga o`tirish va yozish texnikasini o`rgatishmasa, bola maktabda ham noto`g`ri o`tirish va ruchka, qalamni noto`g`ri ushlash oqibatida o`z ishini bilmagan holda barmoqlari bilan yopib qo`yadi. Yozuvga o`rgatish uchun bola qo`l harakatlarini tekis yo`naltirishga o`rgatish kerak. Rasm chizishda bu harakatlarni naqsh elementlarini namoyon etishida ko`rish mumkin. Masalan: rasmni bo`yayotganda qalamni bir tomonga yo`naltirish. Bolaga rasmni shoshilmasdan, ozoda bajarishga o`rgatish kerak. Bola o`z ishi va harakatini boshqara olishi kerak. Masalan: katta guruh tarbiyalanuvchilari rasmni bo`yayotganda belgilangan chiziqdan chiqarmasdan bo`yashlari kerak. Harflarini bir tekisda yozish uchun bolalar barmoq haraktlarni mashq qilish kerak. Bu harakatlar har mashg`ulotda takrorlab va mustahkamlanib boriladi. Mashg`ulotdan tashqari kattalar bolaga oq qog`oz berib, dekorativ san’at turiga xos turli chiziq burma shakllarni chizish taklif qilishlari mumkin. Bolani qo`li qancha ko`p harakat qilsa, uning mustaqil, tekis va chiroyli yozishi ham shuncha oson bo`ladi. Yozuv – o`z qonun-qoidalari va afzalliklariga ega. Bolalarni yozishga o`rgatish uchun, ma’lum mashqlar yordamida har mashg`ulotda yozdirishimiz kerak. Buning uchu ota-onalarga yordam tariqasida yozuv daftarini olishimiz mumkin.Bola bu mashqlarni tez-tez takrorlab yozish malakasiga ega bo`lishadi.Yozuv daftaridagi nuqtalarni birlashtirish asosida harflar yigindisini yoki qisqa so`zni hosil qilishadi. Bola qilgan xatolikni ota-onalar tug`rilab borishi kerak. Bola yozayotgan paytda uning qo`l harakatiga, qalam, ruchkalarni to`g`ri ushlab yozishga e’tibor berish kerak. Bola yozuv haqidagi ma’lum ko`nikma va malakalarga ega bo`lgandagina bolani yozishga o`rgatgan ma’qul. Yozishni yanvar va fevral oyidan boshlagan ma’qo`l. Mashg`ulotni haftada 1-2 marta o`tkazish kerak. Tasviriy faoliyatni barcha

turlarini ota-onalar o`zi oilada olib borishlari mumkin. Bu bolani estetik tarbiyalaydi va maktabga tayyorlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni oilada, mehnatsevarlik va tashkilotchilik ruhida tarbiyalash mazmuni. Maktabga tayyorlov yoshida bolalarga madaniy sifatlar singdiriladi. Mehnatsevarlik, hamkorlikda ish bajarish hislatlari uyg`ona boradi. Bunday sifatlarning rivojlanishi o`z xulqi va his-xayajonini boshqarishiga, mehnat qilishini qat’iy xohlash va o`rganishga yordam beradi. Tashkilotchilik tashqi ko`rinishda shaxsning sifati kabi yig`inchoqlik, aniqlik, tartiblilik ko`rinishida namoyon bo`ladi. Bu sifatlarning ichki ko`rinishi tirishqoqlik, o`z harakatlarini rejalashtirishni o`rganish, o`z-o`zini nazorat qilishni amalga oshirishi bilan belgilanadi. Bola hayotining yettinchi yilida tashkilotchilikning ichki va tashqi ko`rinishi kattalar ko`rsatmasini aniq bajarishda, mehnatni qat’iy tartib bilan va aniq muddatida bajarishda, shuningdek, o`z ishini to`g`ri baholay olishi va kamchiliklarini to`g`rilashga intilishida namoyon bo`ladi. Tashkilotchilik xulqini tarbiyalash faoliyati davomida amalga oshadi. Kattalar talabi bola xulqini yo`lga soladi, tashkillashtirishga, tartibga o`rgatadi. Doimiy talablar bolani harakat tartibiga, turli xil harakatlarni almashinuviga o`rgatadi. 3 yoshli bolakay yuvingandan so`ng nonushta qiladi, so`ng o`ynaydi, o`yindan so`ng sayrga chiqadi. Tabiiyki, maktabga tayyorlov yoshidagilarga o`ziga yarasha talab qo`yiladi. Kattalarning aniq talabini bola tomonidan bajarilishi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki u biron narsani o`z vaqtida va majburiy bajarish zarurligi bilan chambarchas bog`liq. Maktabga tayyorlov yoshi oxirida bola o`ziga yoki jamoaga baravar qo`yilgan kattalar talabini bajaruvchi bo`libgina qolmay, balki o`ziga va boshqa bolalarga nisbatan talablar qo`ya boshlaydi. Bu talablar o`ziga baho berishda va bolalar qilmishiga baho berishida yanada aniq ko`rinadi. Bizning jamiyatimizda insonlar faoliyati jamoa hamkorligiga asoslangan va u bolalikdan boshlanadi (oilada, bolalar maktabgacha ta’lim

tashkilotidagi tengdoshlar jamoasida, maktabda, va hokazo) shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga jamoada yashashni o`rgatish, birga o`yin o`ynash, mehnat qilish, berilgan topshiriqqa javobgarlik bilan qarashni tarbiyalash zarur. Birgalikdagi faoliyat kelishilgan harakatlarni talab qiladi, umumiy his-hayajon va kuyunchakliklarni chaqiradi va shu bilan tashkilotchilik xulqini shakllantiradi. Mehnat qilishni xohlash va o`rganish birinchi mustaqil o`zi bajaradigan harakatlaridan boshlanadi. Har bir bola hammaga ma’lum «MEN O`ZIM» degan so`zlarn ishlatadi, ularda o`zi mustaqil nimadir bajarishga birinchi talab aks etgan. Bolani mustaqillikka intilishini har tomonlama rag`batlantirish kerak. Oyoq kiyimini bolalar qo`liga bo`ysunmasa ham mayli, bola uni o`zi kiysin. Shunday hol bo`ladiki, bir vaqtda bolalarda emas, balki ularning ota-onasida bolaning biron ishni tamomlashini kutishga sabrlari chidamaydi. O`g`li yoki qizining xohishiga qarshi ular bolaga yordam berishga yoki ular uchun o`zlari bajarishga shoshiladilar. Natijada ularning mustaqil harakatga birinchi intilishlari so`nadi. Kelgusida mehnatga intilish odatisiz bolaga qanday bo`lishi haqida ular o`ylamaydilar. Vaholanki, aynan kichik bolaning mustaqilligida ilk mehnatsevarlik tug`iladi. Ma’lumki, bolaning mustaqillikka intilishi, o`z yo`lida ko`pgina qiyinchiliklarga uchraydi, qaysiki bu sifatlarni rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Qiyinchiliklarni engish bolada qat’iyat, fe’l-atvorni shakllantiradi. Bir tomondan, agar bola mayda-chuydada mustaqil bo`lmay, har narsada boshqalarga ishonsa, hech qanday mehnat yo`llanmasi haqida so`z bo`lishi mumkin emas. U o`qishni ham o`zining ishi deb qabul qilmaydi, tashqaridan yordam kutadi, uni mustaqil dars tayyorlashga o`rgatish qiyin kechadi. Maktab bo`lsa birinchi kundan boshlab o`zining talablarini qo`yadi, avvalambor mustaqillik talablarini. Mustaqillik maktabgacha yoshdagilarning turli bosqichlarda turlicha shaklda bo`lib, turli talablari bilan aniqlanadi. Kichkina maktabgacha yoshdagilar endigina birlamchi o`z-o`ziga xizmatga o`rganadi.3-4 yoshli bola stol atrofida tinch o`tirishni, salfetkadan to`g`ri foydalanishni o`rgansa yaxshi-ya.

Masala birlamchi o`z-o`ziga xizmat ota-ona mehnatini engillashtirishda emas. Muhimi, bola tartibga o`rganadi. Mana, u mustaqil kiyimini, oyoq kiyimini yechadi, joyiga qo`yadi, siz endi o`yinchoqlari va kitoblarini joyiga qo`yishni unga kamroq eslatasiz. U endi o`zi tartibsizlikni sezadi, kecha qoldirgan o`yinchoqni yashiqqa soladi, siz tushirib qoldirgan narsani ko`taradi. Kichik maktabgacha yoshdagi bola to`g`ri tarbiyalanganda, biron narsani o`zi bajarishga xohish paydo bo`ladi. U likopchalarni stolga qo`yadi, uyni tozalashga, kir yuvishga yordam beradi. Bu oson ishlar, bola o`ynab bajarsada, undan jismoniy va aqliy kuch talab qiladi. Ma’lumki, kichik maktabgacha yoshdagilarda natija emas, «bajarish»ga qiziqish ustun keladi.Mehnatga intilishni kichkintoy kattalar harakatiga qiziqish natijasida hosil qiladi. 3-4 yoshda bola ko`pincha xali o`zining ishini baholay olmaydi, uning natijalarini sezmaydi. Shuning uchun bolaga uning arzimasayam o`z kuchi bilan erishgan natijasini ko`rsatish muhimdir. Kichkintoy bola faqatgina yaxshi so`zga emas, shuningdek, kattalar tarafidan yordamga ham munga o`zi bajarolmagan narsada yordam berishi kerak. Katta maktabgacha yoshdagilar mustaqilligi o`z-o`ziga xizmat davomida ko`payadi. 6 yoshli bola mustaqil yuvinish, artinish, tish tozalash, kiyinish va yechinish, kiyimlarni tartib bilan taxlashni bilishi shart. Katta maktabgacha yoshdagilar kiyimini toza tutish, tartibsizlikni sezish va yo`qotish, tugmalarini tikish, kiyim va oyoq kiyimini tozalashni o`rganishlari zarur. Ovqatlanish vaqtida fikri chalg`imasligi juda muhim. Bo`lajak maktab o`quvchisida oiladagi doimiy majburiyati bo`lishi yaxshi (masalan, pochta qutisidan gazeta olib kelishi, non sotib olishi, baliqlarni ovqatlantirish, va hokazo). Bola hech qachon qanday yumushni bajarishni bilishi va yodda saqlashi kerak. Mayli, majburiyat ko`p bo`lmasin, muhimi bola ularni zo`rlov bilan emas, xohish bilan bajarsin. Ota-onaning har bir topshirig`ini bola o`z vaqtida, ishtiyoq bilan, tartibli ajarishga erishishi darkor. Katta maktabgacha yoshdagilar uzoq muddat qo`llaridan kelgan ishlarni mustaqil bajarishlari mumkin, bunda nafaqat o`z- o`ziga xizmat, balki o`simliklarga qarash, jonivorlarni boqish, uy tozalash

ishlari, balki bundan ham murakkablarini bajarishga layoqatlidirlar. 6 yoshli bola kichkintoylarga rasm chizishga, oson o`yinchoqlar yasash: qog`ozdan qayiqcha, pirpirak tayyorlab berishi, buvisiga kompot uchun qurigan mevalarni saralashga, yo`qolgan oynani topib berishga yordam berishi mumkin. Oson mehnat topshirig`ini ajratib berish bolani uni faol bajarishga undaydi, va u kerakli materiallar tanlab, o`zining harakatlarini rejalashtirishni boshlaydi. Bu endi tashkilotchilik xulqini belgilari borligini bildiradi. Sekin-asta maktabgacha yoshdagi bola ish bosqichlarini farqlay boshlaydi. Bola mustaqilligi shakllanishida o`z-o`zini nazorat qilish rivoji o`ta muhim. Bu sifat fikrlashni erishilgan natija bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Bola kattalar boshchiligida o`z harakatini faqatgina bitirgandan so`ng emas, balki ish bajarish chog`ida ham baholashni o`rganadi. Maktabgacha yoshdagilarning ish bajarishi qo`yilgan maqsad asosida bo`lishida kattalardan bolalar faoliyatig e’tibor va qo`shimcha ko`tarinkiliklar (rag`batlar, nazorat va x.z.o) ni talab etadi. Ko`pincha bolaga mehnat topshirig`ini bajarishning o`zi emas, balki kattalarning uni bajarganligidagi yaxshi muomalasi ko`proq xursandchilik beradi. Kattalar bolalar mehnatiga jiddiy va kerakli ishga qaragandek munosabatda bo`lishi zarur, bu munosabat bolada mehnat qilishga xohish, qat’iyatni ko`rsatish, ishni oxiriga etkazish xohishini yaratadi. Tashkilotchilik xulqi va mehnat ko`nikmasi asosini tashkil etadigan mustaqillikka maxsus sharoit yaratish, turli mashqlar yordamida erishish mumkin va bu yerda tezkor muvaffaqiyatga umid qilmaslik kerak. Maktab o`quvchisiga kerakli xislatlar bolada aynan mehnatda paydo bo`ladi. Bunda bola nafaqat oson va o`ziga qiziqarli ishlarni bajaradi, balki kuch va vaqt talab qiladigan ishlarni bajaradi, o`z ishini tartibini o`ylab ko`radi. U boshlagan ishni oxirigacha va muddatida bajarishga o`rganadi. O`z harakatining foydali ekanini his qiladi, mehnatga kuch sarflashdan xursandlik sezadi. Agar maktabgacha yoshdagi bola, uni har qanday majburiyat va tashvishdan hal etadigan tarbiya olsa, unda beparvolik va egoizm rivojlanadi.

Ota- onalar maktabgacha yoshdagi bolani keragidan ortiq himoya qilish va uy yumushlaridan bolani doimiy ozod qilish – bolani maktabda ko`pgina noxush holatlarga tushishiga sabab bo`lishini yodda tutishlari darkor. Doimiy majburiyatlarni mustaqil bajarish bolani jiddiy faoliyatga tayyorlaydi, maktabdagi o`qish va turmush tarzi bilan bog`liq birinchi qiyinchiliklarni engib o`tishga yordam beradi. Ayrim holatlar bo`ladiki, bola topshiriqlarni mustaqil bajaradi, ammo hammasini pala-partish xohlamay bajaradi. Ota-ona doimo bolalarga namuna bo`lishi kerak. Har bir yumushni jonu-dili bilan sarishta va tezkor bajarishi, boshlagan ishini o`lda-jo`lda qoldirmasligi, bir-biriga yordam berishi kerak. Bolaga turli topshiriqlar berib, siz unda topshirilgan ishni bajarishni o`ziga yarasha tajribasini orttirasiz, o`zini tashkillashtirish, ko`zlagan maqsadga intilish, bilimlarini yaratasiz. Topshiriqlar bolaning doimiy majburiyatiga aylanganda odatga aylanib qoladi, va ularni ortiqcha xohish bo`lmaganda ham bajaradi. Barcha asosiy hayotiy voqealarni aql bilan hisobga olgan qat’iy belgilangan kun tartibiga rioya qilish tashkilotchilik xulqini tarbiyalashga yordam beradi. Tartib inson faoliyatini tashkillashtiradi, uni tartiblilikka o`rgatadi. Maktabgacha yoshdan boshlab oiladagi o`rnatilgan tartibni bajargan bolaga vaqtni his qilish paydo bo`ladi. Bolani vaqt bo`yicha ozgina mo`ljal olishga, vaqtdan tegishli harakatni o`zgartiruvchisi sifatida foydalanishga o`rgatish – tashkilotchilik xulqi tarbiyasining maqsadlaridan biridir. Tartibni bajarish aynan bolaga vaqt bo`lakchalarining uzunligini sezishga yordam beradi. Bolalar vaqtdan yanada unumli foydalanishga o`rganadilar. Ular gigiyenik muolajalarni tezilk bilan bajarish hisobiga o`yin va mashg`ulotlar vaqtini o`zaytiradilar. Vaqt intervalini farqlay borib, bolalar o`z harakatlarini vaqt bo`yicha hisoblashga o`rganadilar va belgilangan muddatda ulgurishga harakat qiladilar. Sekin-asta kattalarning, «o`yinchoqlarni yig`ishtir, 5 daqiqadan keyin sayrga boramiz», «yarim soatdan so`ng dadang keladi-ovqatlanamiz» va x.z.o. Muomalalari tushunarli bo`ladi, bolalarda vaqt to`g`risida tushuncha paydo bo`ladi (kecha, bugun, ovqatdan so`ng, kechqurun va boshqalar). Tartib turli faoliyat turlarining almashinuvini ko`zda tutadi, bu organizmni charchashdan

saqlaydi, bolaning har tomonlama rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Hamma ota-onalar bola kun davomida nima qiladi, qanday o`yinlarni yaxshi ko`radi, o`rtoqlaridan qaysi biri yoniga keladi va ular bilan qanday o`ynaydi? – deb o`ylab ko`rarmikan. Bola hech qachon ishsiz o`tirmaydi, u doimo nima bilandir mashg`uldir. Harakatsizlik, faol harakatdan ko`ra ko`proq charchatadi. Ammo har doim ham bola foydali ish bilan mashg`ulmi? O`yin- maktabgacha yoshdagi bolaning faol harakati. O`yinlar birgalikdagi faoliyatda bola talabini qondiradi, o`yindagi hayajonlar bolalarga yaxshi xislatlar tajribasini yig`ishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bola uchun o`yin doimo bola tasavvuri va ongi ishlashi bilan bog`liq bo`lishi, unda mustaqillik, tirishqoqlik,chidamlilik, tashkilotchilik xulqini tarbiyalashga yordam berishga intilish zarur. Bolalar qurilish materiallarini o`ynashni juda yaxshi ko`radilar. Bu o`yinlar ularga rejalashtirish qismlarini, rejalashtirish bilimini, o`z fikrini amalga oshirish, boshlagan ishni oxiriga etkazishga o`rgatib, tashkilotchilik xulqini tarbiyalashda hamkorlik qiladi. Bolalar qurilishni rasm bo`yicha, chizma bo`yicha va o`z fikrlari bo`yicha tuzadilar. Katta maktabgacha yoshdagilar ham garchi ularning hayotida ko`proq turli-tuman mashg`ulotlar va imkoniga qarab mehnat o`rin olgan bo`lsa ham, turli o`yinlarni qiziqib o`ynaydilar. Katta maktabgacha yoshdagilarga turli detallardan tashkil topgan «konstruktor» qiziqarlidir. Detallarni yig`ishni o`rganib, fikrlashni, tirishqoqligini, chidamliligini ko`rsatib, bolalar namunadagidek qurilma tuzadilar. Bu fikrlash qobiliyatining rivojlanishiga yordam beradi. Ota-ona kichkintoy o`yiniga ma’lum talablar qo`yishi kerak. Jumladan: - bola kattalarga xalaqit bermay, mustaqil o`yin bilan mashg`ul bo`lishni bilishi kerak; -mehmonga kelgan do`stiga o`yinchoq taklif etishi, kattalar dam olayotganda yoki yosh bola uxlayotganda tinchgina o`ynashi, o`ynab bo`lgach, o`yinchoqni joyiga qo`yish;

-katta maktabgacha yoshdagilardan o`zining o`yinchoqlarini toza va tartibli saqlashni talab qilishga haqlidirlar. Agar o`yinchoq sinib qolsa, uni bola bilan darhol tuzatish kerak. Bola singan va butun, toza va iflos, o`yinchoqlarni bitta qutiga joylashishiga yo`l qo`ymaslik kerak. Agar ota-ona talabi doimiy bo`lsa, oila bu talabning zarurligini tushunsa, kichkintoy kattalar talabiga muvofiq harakat qiladi. Tartibga, tejamkorlikka o`rgatilgan oilalarda o`yinchoqlar uzoq saqlanadi. Maktab o`quvchisi o`zining o`yinchoqlarini kichik ukalariga yoki do`stlariga bergani yaxshi. Bolalarga yangidan-yangi o`yinchoqlarni sotib olib berishga intilish kerak emas. Qizchada 10 dan ortiq qo`g`irchoq bor, u ularni o`ynamaydi, balki yana bir «o`quvchi qiz» qo`g`irchog`ini so`raydi. Onasi unga o`sha qo`g`irchoqni olib beradi. Boshqa oilada bir dona qo`g`irchoq «vrach», «qizi», «o`qituvchi» bo`ladi, buvisi nevara bilan qo`g`irchog`iga yangi ko`ylaklar tikadilar. Ota-onalar bolalar ishtirokida o`yinchoqlarni o`zlari yasashlari mumkin, bolalar ularni yaxshi ko`radilar va ularni do`kondan olingan o`ymnchoqdan kam bo`lmagan xohish bilan o`ynaydilar. Avval aytilganidek, qo`lda yasalgan o`yinchoqlar katta pedagogik ahamiyatga ega. Bolalar ularni o`z o`yinlarida ishlatadilar yoki do`stlariga va yaqinlariga tug`ilgan kunda, 8-martda sovg`a qiladilar. Ota-onalar bola o`rtoqlari davrasida o`zini qanday tutayotganiga, o`yin qoidalariga rioya qilayotganligiga e’tibor berishlari kerak. Bolalar o`yin qoidasi qonunligini, unga rioya qilinishi kerakligini bilishlari kerak. Bolalar o`yinlarda bajarishni o`rganishlari kerak bo`lgan qoidalar tartibi: - do`stlari bilan o`ynaganda ular ham yutishni xohlashlarini yodda tut. - o`yin-qarashlarda o`zingga teng kuchli sheriklarni tanlab ol. - o`ynadingmi-ko`nglingni cho`ktirma, keyingi safar yutishga harakat qil. - yutdingmi, mag`rurlanma, do`stingni ham shunday o`ynashga o`rgat. O`yin qoidalari tashkilotchilikni tarbiyalaydi. Kimki qoidalarni bajarmasa, o`rtoqlarining noroziligiga sabab bo`ladi va o`yindan chetlatilishi mumkin. Bolalar qoidani bilib olganlaridan keyin va ularni aniq bajarganlarida, o`yin

yanada qiziqarli bo`ladi. O`yinlarda bolalar tezlikka, chaqqonlikka, merganlikka musobaqalashadilar va yuqori natijaga erishishga harakat qiladilar. Ko`pincha 6- 7 yoshli bolalar hovlida o`yin tashkilotchilari bo`ladilar, rollarni, kim boshlashni belgilaydilar, qoidalarga amal qilinishini kuzatadilar. O`yinning har bir ishtirokchisi o`yin qoidalarini bajaribgina qolmay, nafaqat o`yin ishtirokchisigina bo`lmay, balki vaqti-vaqti bilan o`ziga boshlovchilik rolini ham olishi kerak. Ota-onalar bolalar o`yinini kuzatib turishlari, bolalar o`zaro kelisholmay qolsalar, kelishmovchiliklarni silliqqina bartaraf etishlari, o`yin ishtirokchilarning o`zaro xayrixohliklarini rag`batlantirishlari kerak. Bolaning xulqi faoliyat davomida shakllanadi: u o`ynaydi, rasm chizadi, qirqadi, yasaydi, mehnat qiladi. Bolaning chizayotgan rasmni tugatmasligi, kubiklardan qurilmasi yoki qo`g`irchoq ko`ylagi, chizayotgan mashinasi, askarlar uchun qurayotgan qal’asi tamomlanmaganligi, qo`yilgan maqsadga erishmaganligi kattalar uchun ahamiyatsiz bo`lishi mumkin emas. Muhimi, bola behuda vaqt o`tkazishga o`rganmasligi. Bunday bola maktab o`quvchisi bo`lganda, o`zini ishga kirishishga, mustaqil bajarishga majburlashi qiyin kechadi. Bolalar majburiyatlardan ozod etilgan, mehnatga chaqirilmagan, dars qilishni va o`ynashni bilmaydiganlar oiladagiga nisbatan, ota-onalar bolalar tarbiyasi masalalari ustida jiddiy o`ylanadigan, oila hayotini to`g`ri tashkillashtiradigan, bolalar o`yinlari va mashg`ulotlarini kengayishiga yordam beradigan oilalarda bolalardagi tashkilotchilik xulqi anchagina yuqoridir. Menatsevarlikning boshlanishi va tashkilotchilik xulqining tarbiyalashdagi muvaffaqiyatli natijalar ma’lum miqdorda oila va jamiyat a’zolarining barchasini kelishilgan harakatlari va bir xil talablari bilan belgilanadi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. –T.: O`zbekiston. 2012. 2. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g`risida»gi Qonuni. – T.: O`zbekiston, 1997. 3. Ўзбекистон Республикасининг Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. - T.: O`zbekiston, 1997. 4. O`zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta`lim va tarbiya tog`risidagi” qonuni O`. R. Q-595.16.12.2019 yil. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021- йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги 2707- сонли Қарори . 2016 йил , 29 декабрь . 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Мактабгача таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида ” ги 528- сонли Қарори . 2017 йил, 19 июль. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Мактабгача таълим тизими бошқарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.

Похожие

Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining kompetensiyasi

Rivojlangan mamlakatlarda maktabgacha ta’lim tizimi

Maktabgacha ta’lim muassasalarida mashgulotlarni tashkil etish

Ota onalik ustanovkalarining ko‘rinishlari

Maktabgacha ta’lim muassasida applikatsiya ishiga o‘rgatishning vazifalari va turlari