Болаларни табиат билан таништириш методлари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Болаларни табиат билан таништириш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

275.1337890625 KB

Болаларни табиат билан таништириш методлари Режа: 1. Табиат билан таништириш методи ҳақида тушунча ва унинг тавсифи. 2.Табиат билан таништиришда қўлланадиган методлар: кўргазмалилик. 3. Амалий услуб ва унинг турлари: ўйин, табиатда меҳнат. 4. Табиат билан таништиришда оғзаки усул: суҳбат, хикоя қилиш.

Табиат билан таништириш методи ҳақида тушунча ва унинг тавсифи. Педагогикада метод — педагог ва таълим олувчининг (боланинг) маълум таълим-тарбиявий натижаси: билимларни эгаллаш, малака ва кўникмаларни ҳосил қилиш, қобилиятларни ўстириша ахлоқий сифатлар, хулқ одатларни шакллантиришга эришиш учун йўлланган ҳамкорликдаги фаолиятининг усулидир. Болалар боғчасида болаларни табиат билан таништириш жараёнида турли мелодлардан фойдаланилади. Табиат билан таништириш методлари учта асосий гуруҳга бўлинади: Кўргазмали услуб — кузатиш, расмларни кўриш, диафилм, кинофилм, экскурсиялар; Амалий услуб — ўйин методи, меҳнат, оддий тажрибалар; Оғзаки услуб — тарбиячининг ҳикояси, бадиий асарларни ўқиш, суҳбат. Методларни танлашда тарбиячи болаларнинг ёш хусусиятлари, психологияси, билимлари, дастур талаблари, ўз ўлкаси иқлимининг табиати, педагогик тамойилларга мослашади. Юқоридаги методлар бир-бири билан узвий боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Табиат билан таништиришнинг кўргазмали услуби. Кузатиш услуби. Турли ёш гуруҳларда болаларни табиат билан таништиришда тарбиячи кўргазмали метод - кузатишдан кенг фойдаланади. Кузатиш - табиат жисмлари ва ҳодисаларнинг табиий шароитларда мақсадга йўналган ва бевосита ҳодисаларни боришга аралашмаган ҳолда сезгилар билан қабул қилиб олишдир. Кузатиш мураккаб билиш фаолияти бўлиб, бунда идрок, тафаккур ва нутқ иштирок этиб, барқарор диққат талаб этилади. Болалании табиат билан таништиришда доимий кузатишлар олиб бориш уларнинг мантиқий фикр юритиши ва нутқини ўстиришда ғоят катта аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда К.Д.Ушинский шундай дейди: «Ҳақиқий инсоний, ақлий нутқ, тўғри мантиқий фикр юритишдан иборатдир, тўғри мантиқий фикр юритиш эса, биз кўрсатгандек, бошқа бирор нарсадан эмас, ҳақиқий ва аниқ кузатишлардан келиб чиқади».

Болаларни табиатдаги нарса ва ҳодисалар билан маълум бир тартибда таништириб борилса, уларда диққат ва кузатувчанлик, табиатга қизиқиш, ундаги ҳодисаларни билишга интилиш кучайиб боради. Кузата билиш — жуда муҳим хусусият бўлиб, бунда болада тўғри ёза билиш, оғзаки нутқ малакалари ривожланади. Болаларни ҳодиса ва нарсаларни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзлаштира олишга ва уларнинг энг муҳимларини ажрата олишга ўргатиш зарур. Тарбиячи кузатиш ишларини олиб боришда нарса ва ҳодисалар ўртасидаги алоқа ва сабабларнинг боғланишларини илғаб олишни болаларга ўргатиши керак. Шундай қилиб мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг тафаккурлари табиат ҳақидаги аниқ билимларни тўплаш орқали ўсади. Кузатишлар диққатни жалб қилиш билангина олиб борилиши мумкин. Кузатиш, яъни нарса ва ҳодисаларга диққатни мақсадга мувофиқ ҳолда жалб қилишга ўргатиш билан биз уларда ихтиёрий диққатни ҳам ўстирамиз. Нотўғри тушунчаларни тузатиш, янги тушунчалар ҳосил қилишга нисбатан анча қийинроқдир. Шунинг учун болалар мактабгача таълим ёшидаёқ, ҳис қилиш тажрибаларига асосланган ҳолда, табиат ҳақида тўғри тушунчаларга эга бўлишлари жуда муҳимдир. Болаларда табиатга қизиқишни тарбиялаш зарур, чунки у соғлом бўлмаган фаотиятларда ҳам вужудга келиши мумкин. Масалан, болалар қўнғиз ва капалакларни тутиб олиб, нима қилар экан деб, уларнинг қанот ва оёқларини узиб ташлайдилар. Ёки хайвонларни, қушларни қийнаб, натижаси нима бўлар экан, деб қизиқадилар. Уларга табиатнинг ўзаро боғлиқлигини, яъни унинг “олтин занжир” эканлигини тушунтириш зарур. Бу орқали болаларга экологик талим-тарбия бериб борилади. Табиат билан яқин муносабатда бўлиш, кузатувчанлик билан биргаликда билишга ҳам қизиқишни ўргатади. Бунинг асосида тахминий ва текширувчанлик рефлекси ётади ва унинг ниҳоятда тараққий этиши инсоннинг характерли хусусиятидир, деб ҳисоблайди И.П.Павлов. Мактабгача таълим ёшидаги болаларни катталарга «Бу нима?», «Нима

учун?», «Қандай қилиб?» каби чексиз саволлари бунга мисол бўла олади. Бу ўринда тарбиячи саволларга жавоб топишда болаларнинг ўзларини жалб қилишга ҳаракат қилиши зарур. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг турли ёш гуруҳларида тарбиячи кузатишларни ташкил этар экан, унинг турли хилларидан фойдаланади. Кузатишлар давомийлиги ва характери бўйича қисқа муддатли ва узоқ муддатли ҳамда қиёслаш (солиштирма) бўлиши мумкин. Ўсимлик ва хайвонларни ўсиши ҳамда ривожланиши, табиатдаги мавсумий ўзгаришлар ҳақидаги билимларнинг жамғарилиши учун кузатишнинг анча мураккаброқ тури — узоқ муддатли кузатишлардан фойдаланилади. Бунда болаларнинг объектнинг кузатилаётган ҳолатини илгаригиси билан қиёслашларига тўғри келади. Кузатиш нарсаларинг айрим белгиларига қараб ҳолатларини аниқлаш (масалан, гулнинг баргига қараб уни суғориш, аквариумдаги сувнинг ҳолатига қараб сувни алмаштириш, ёки қордаги изга қараб қайси қушнинг изи эканлиги, меваларнинг пишган ёки хомлигини рангига қараб ажратиш) мақсадида ҳам ташкил этилади. Кузатишнинг бу тури болаларда табиат ҳодисаларини анализ қилиш, айрим маълумотларни қиёслаш, соддароқ хулосалар чиқариш кўникмаларини ҳосил

бўлишига ёрдам беради. Солиштирма ва узоқ муддатли кузатишлар мазмунига кўра мураккаб бўлганлиги сабабли, мактабгача таълим, ўрта, катта ҳамда мактабга тайёрлов гуруҳларида фойдаланилади. Бу кузатувлар давомида болаларда анализ қилиш, қиёслаш, хулосалар чиқариш жараёни такомиллашади. Кузатишлар мазмунига ва тарбиячининг ўз олдига қўйган мақсадига кўра ўсимлик ва хайвонлар, об-ҳаво ҳамда катталарнинг табиатдаги меҳнати билан экскурсия, сайрларда, шунингдек табиат бурчагидаги машғулотларда ташкил этилади. Қисқа муддатли кузатиш жараёнида болалар нарсаларнинг шакли, ранги, катта-кичиклиги, тузилиши, фазовий жойлашуви, характерини фарқлашни, хайвонлар билан танишганда эса ҳаракат характери, уларнинг чиқарадиган товушларини ўрганадилар. Бу кузатиш турига масалан, қор ёки ёмғир ёғиши, камалакнинг ҳосил бўлиши каби ҳолатлар киради. Барча ҳолларда кузатиш болаларнинг юксак ақлий фаолиятини ривожлантириши, уларни фикрлашга, берилган саволларга жавоб топишга ундаши, шунингдек, улардаги қизиқишларни ривожлантириши ва табиатга эҳтиёткорона муносабатда бўлишни тарбиялаши лозим. Тарбиячининг кузатишга тайёрланиши. Кузатишни ташкил этишда объект танлаш катта аҳамиятга эга. Танланган объект яхши ҳолатда, бўлиши керак, яъни ўсимлик сўлимаган, навлари ўралмаган, хайвон қўлга ўргатилган, соғлом, болалардан чўчимайдиган бўлиши зарур. Кузатиш табиат бурчагида бўлса, объект яхши ёритилган бўлиши, унга яқинлашиш қулай бўлиши учун ёруғлик ён томондан тушиб туриши лозим. Болалар ҳайвонларнинг ҳаракатини кузата туриб, овқат беришлари, силашлари, улар билан ўйнашлари мумкин. Бунда хайвонлар ўзларини эркин тутишлари, бемалол ҳаракат қилишлари зарур. Бунинг учун болалар табиат бурчагида қулай жойлашиб ўтиришлари мақсадга мувофиқдир. Кузатинши бошқариш. Тарбиячи кузатинши биринчи маротаба ўтказаётган бўлса, дастлаб болаларда ҳосил бўлган қизиқишларини

қондириш ҳамда кузатилаёлган нарса ҳақида биринчи таассурот ҳосил қилиш учун уларни камида 1—2 дақиқа томоша қилдириб туради. Кузатинши бошқариш жараёнида тарбиячи хилма-хил усуллардан болаларнинг ёшларига мос савол ва топшириқлар, нарсани ушлаб кўриш, қиёслаш, ўйин ҳаракатларидан фойдаланади. Тарбиячи кузатишни ташкил қила туриб, керакли маълумотларни айтиши, кузатиладиган объектнинг муҳим хусусиятларини ажратиши зарур. Болаларда кузатишга нисбатан қизиқиш уйғотиш, кузатилаётган нарсаларни эстетик идрок етиш учун тарбиячи шеърлардан, топингмоқлардан, катта ёш гуруҳларда эса бадиий асарларни ўқишдан фойдаланади. Хайвонларни кузатишда тарбиячи изчилликка риоя этиб, болаларнинг диққатини “Нима қиляпти?” “Қандай юряпти?” “Нима еяпти?” “Қандай эяпти?” “Танаси нима билан қопланган?” “Оёқлари қандай — узунми ё қисқами?” “Кўзлари қандай шакл, ранги?” каби саволлар ёрдамида хайвонларнинг ҳатти-ҳаракатига қаратади. Ўсимликларни кузатиш уларнинг энг ёрқин, кўзга ташланадиган белгиларини белгилаш ва ажратиб кўрсатишдан бошланади. Бу ўсимликнинг гули ёки унинг ёрқин рангдор барглари, баъзан пояси (масалан, кактус) бўлиши мумкин. Ана шундан сўнг ўсимлик тана тузилишининг асосий хусусиятлари — катталиги, пояси (ёки танаси), барглари, гуллари ва шу кабилар тартиб билан кўриб чиқилади. Сундай изчиллик мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг диққати ҳали етарлича барқарор эмаслиги, кўп жиҳатдан беихтиёрлиги туфайли зарурдир. Бироқ машғулот охири кузатиш жараёнида пайдо бўлган тасаввурлар натижасини умумлаштириш лозим. Тарбиячи топшириқ беришнинг турли усулларидан фойдаланиб, «Гапириб берчи, қаердан билдинг? Нимаси билаи фарқ қилади?» каби савол ва топшириқлар билан болаларнинг кузатиш орқали нутқларини ўсишига ёрдам беради. Барча ҳолларда, тарбиячи кузатишни ташкил этар экан, уни аниқ бир вазифадан иккинчисига, фактлардан алоқаларга, тасаввурлар тўплашдан

уларни қиёслашга, сўнгра хулосалар чиқаришга ўтишда изчилликка риоя қилиши лозим. Шунда болаларда мантиқи тафаккур ўсади. Ҳар бир кузатишда болаларни табиат билан таништиришнинг кичик, аниқ вазифасини ҳал этиш лозим. Шунинг учун кузатишларнинг ҳар бири илгаригиси билан боғланиб ўтказилиши зарур. Тарбиячи узоқ муддатли кузатишни ташкил этишда, уни олдиндан бир қатор эпизодик кузатишлар — «бўлакларга» тақсимлайди. Бундай кузатиш ўсимликлар ривожланишидаги ўзгаришлар аниқ кўринадиган вақтда ўтказилади. Тарбиячи болаларга ўсимликни томоша қилиб, белгиларини қайд қилишни (биринчи баргларнинг чиқишини, ўсимтанинг уруғ қобиғлини ёриб чиқаётганини кузатишни) тавсия этади. Якуний кузатишда болалар кузатилаётган ўсимлик ривожланишининг бутун тасвирини тиклаши лозим. Буни кузатишлар кундалик дафтари, турлича расмлар, гербарийлар, катта ёш гуруҳдарда эса чизмали жадваллар асосида ташкил этиш мумкин. Тарқатма материаллардан фойдаланиб кузатиш. Бу кузатишлар ўрта ёш гуруҳлардан бошлаб ўтказилади. Бундай кузатишни ташкил этиш биргина объектни кузатишдан кўра анча мураккаброкдир. Бу ўринда тарбиячи ўз диққат-эътиборини тақсимлай билиши, болалардаги ҳаракатни уюштира олиши талаб қилинади, болалар эса тарбиячининг барча кўрсатмаларига аниқ риоя қилишлари, бир-бирларини тинглашлари, бошқаларнинг кузатишларини ўзларининг кузатишлари билан таққослашлари керак бўлади. Кузатишнинг бу усули катта ривожлантирувчи аҳамиятга эгадир. Болалар турли хил тадқиқотчилик ҳаракатларидан фойдаланиб, ўқув кўникмаларини такомиллаштириш имконига эга бўладилар. Бу эса ўз навбатида уларда аниқроқ тасавуурларнинг шаклланишига ёрдам беради. Тарқатма материал сифатида ўсимликлар ҳамда уларнинг барги, меваси, уруғи, шохчалари, шунингдек, сабзавот ва мевалардан кенг фойдаланилади. Кузатишда қатнашган ҳар бир боланинг ва тарбиячининг қўлида тарқатма материал бўлиб, кузатиш давомида тарбиячи болаларга саволлар бериб, нарсаларни текширишни ташкил этади. Сўнгра олинган

тасаввурларни қиёслаб, болаларни хулоса чиқаришга ўргатади. Кузатиш жараёнида тарбиячи барча болаларнинг юқори фаоллигини таъминлайди. Кичик ёш гуруҳ (3—4 ёш). Бу ёш гуруҳларда дастлабки кузатишлар болаларнинг озчилиги билан ўтказилади. Тарбиячининг асосий вазифаси болада кузатишнинг содда малакаларини шакллантириш, яъни диққатни кузатилаёлган нарсага тўплаш, қўйилган саволларга жавоб бериш, аниқ белгиларни ажратиб кўрсатиш, кичкинтойларни алоҳида ҳаракатлантирувчи нарсалар билан жалб қилишдир. Шунинг учун болалар дастлаб жониворларни кузатишлари мақсадга мувофикдир. Уларнинг намоён бўлиши - ҳаракати, озиқланиши, чиқарадиган товушлари кичкина болаларда беихтиёр қизиқиш уйғотади. Шунинг учун тарбиячи кузатиш жараёнида жониворларни ҳаракат қилдириши, масалан, уларни озиқлантириб болаларнинг диққатларини жалб қилиши зарур. Бунда озуқа маълум бир оралиқда қўйилиб, болаларнинг эътиборини жониворнинг озуқани қўллари билан ушлаб, қисирлатиб ейишига қаратилади ва болаларни хайвон ҳаракатларини сўз билан ифодалашга ўргатилади. Кейинги кузатишларда тарбиячи жониворнинг у ёки бу ҳаракати юзасидан саволлар бериб, шу орқали болаларни маълум сўзлардан ва саволлардан фойдаланишга ундайди. Шундай қилиб, болалар саволлар асосида ётган аниқ вазифани аниқлашни сэкин-аста ўрганадилар. Кичик ёш гуруҳда болалар билан ўтказиладиган кузатишлар қисқа муддатли бўлиб, тарбиячи болалар диққатини жалб қилиш мақсадида уларнинг баъзиларига сувдонга сув қуйиш, хайвонларга озуқа бериш, балиқларни озиқлантириш каби топшириқларни беради. “Қуш Нодира учун қўшиқ айтяпти”, “Балиқ Мадина томонга сузяпти” каби сўзлардан фойдаланади. Кузатиш охирида шеър ўқиш, қўшиқ айтиш мумкин. Кич-кинлойлардан кузатилаётган нарса ҳақида гапириб беришни талаб қилиш ноўриндир. Обҳавони ёки жонсиз табиатнинг бошқа объектларини кузатиш, ўсимликларни кўриш жараёнида тарбиячи бу кузатишларни ўйин, меҳнат

билан боғлайди (хона гулларини томоша қилиш жараёнида унинг баргларини артишади, қум ўйнаётганларида унинг сочилувчанлигини билиб олишади). Бу ёш гурухда оддий тадқиқот (текширишлар) ҳаракатларидан кўпроқ фойдаланиш мақсадга мувофиқдир: кафтни офтобга тутиб иссиқликни сезиш, гулни ҳидлаш ва ҳоказо. Ўрта ёш гуруҳ (4—5 ёш). Бу ёш гуруҳдаги болалар қизиқувчан бўладилар, кўп саволлар берадилар, нарсаларни сифатлар ва хусусиятлари, атроф-муҳит табиати ва ижтимоий ҳаёт ҳодисалари билан қизиқиб танишадилар. Бу ёшдаги болаларнинг диққати анча барқарор бўлиб қолади. Улар энди кузатилаётган ҳодисалардаги оддий алоқаларни тушуна оладилар. Болаларнинг ана шу сифатлари асосида ўрта гуруҳ тарбиячиси табиат билан таништиришнинг янги вазифаларини ҳал қилади: болаларни предметлардаги характерли хусусиятларини кўра билишга, уларни қиёслаш ва гуруҳлашга баъзи ҳодисалар ўртасидаги оддий алоқаларни аниқлашга ўргатади, дастлабки элементар умумлаштиришни шакллантиради. Кузатишдан кўпинча таниш жисм ва ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларни кенгайтириш, янги объектлар билан таништиришда фойдаланилади. Шу билан бирга тарбиячи болалар билан биргаликда ўсимлиларнинг ўсиши ва ривожланиши, табиат ҳаётидаги ёрқин мавсумий ўзгаришлар юзасидан узоқ муддатли кузатишларни, ҳам ташкил қилади. Дастлаб бу кузатишлар якка объектлар (масалан, кузда дарахтлардан бирининг барглари турли рангда бўлиши, табиат бурчагида экилган ловиянинг ўсиши ва ҳоказо) юзасидан ўтказилади, сўнгра эса узоқ муддатли кузатиш объектлари юзасидан (масалан, баҳорги боғ ёки дарахтзор, дарахтларнинг барг ёзиши, гулларнинг очилиши, об-ҳаво, қушларни кузатиш) бўлиши мумкин. Табиатдаги ўзгаришларни кузатиш давомида ўрта гуруҳ болалари кузатилаётган жисмларнинг характерли белгиларини: ҳажми, ранги, шакли, сатҳининг микдорини кўрсатишни ўрганадилар. Натижада болалардаги кузатиш асосида шаклланадиган тасавуурлар анча конкретлашиб боради. Тарбиячи болаларга савол ва топшириқларни кетма-кет берар экан, шу

аснода ўзи тавсия этаётган режага риоя қилишга одатлантиради. Кузатишнинг мақсади кўпинча меҳнат ёки тасвирий фаолият билан боғлиқ бўлади. Мисол учун, боққа саёҳат ташкил элилади ва у ерда дарахтлар гуллаганини кўриш, улар билан танишиш ишлари амалга оширилади. Баъзан кузатишларда топишмоқлардан фойдаланиш яхши самара беради. Болалар топишмоқларнинг жавобини предметни кузатиш жараёнида топадилар. Ўрта гуруҳ болалари кузатиш учун зарур бўлган муҳитни ўзлари ярата оладилар (масалан, озуқа тайёрлаш, жонивор учун жой тайёрлаш каби). Бу эса болаларнинг кузатишга бўлган қизиқишларини оширади. Худди кичик гуруҳдагидек кузатиш жараёнида хилма-хил тадқиқот (текшириш) ҳаракатлари, ўйин усуллари, меҳнат топшириқларидан фойдаланилади. Бу ҳаракатлардан баъзилари изланиш характерида бўлиши мумкин. Масалан, жониворнинг нима ейишини билиш учун унга турли озуқа бериб кўрилади. Ўрта гуруҳ болалари билан олиб бориладиган кузатишларда тарбиячи таққослашдан фойдаланиши муҳимдир. Бунда тарбиячи предметнинг белгиларини ажратиб, икки предметни қиёслайди (улардан бири болаларга олдиндан таниш). Болалар кўрибгина қолмасдан, керак бўлганда ушлаб, ҳидлаб ҳам кўриши яхши натижаларга олиб келади.

Ўрта гурухда кузатишнинг натижаси ҳикоя — тасвирлаш бўлиши мумкин. Тарбиячи болаларга ҳикоянинг қисқача режасини тавсия этиб, уларни икки-учта савол ёрдамида гапириб беришга ундайди. Болаларнинг мустақил кузатишлари ўрта гурухда пайдо бўлади. Бунда уларни рағбатлантириш, кузатилаётган ҳодисани тушунишларида ёрдам бериш, баъзан у ёки бу усулни қўллашда маслаҳат бериш, бошқа болаларни ҳам кузатишга жалб қилиш, ўз кузатиш натижаларини ўртоқларига гапириб беришга ундаш лозим. Катта гуруҳ. Бу гуруҳ билан олиб бориладиган кузатишлар жараёнида болалар объектларнинг характерли ва муҳим белгилари билан танишадилар, ўсимлик ҳамда хайвонларнинг ўсиши ва ривожланиши, табиатдаги мавсумий ўзгаришлар устида узоқ муддатли кузатишлар олиб борадилар. Тарбиячи кузатишни ташкил қила туриб, болаларни маълум усуллардан фойдаланишга, режага риоя қилишга, мустақил равишда мураккаб бўлмаган хулосалар чиқаришга ўргатишда давом этади. Бунда кузатилаёлган жисм ва ҳодисаларда у ёки бу фаолият учун аҳамиятли ёки бутун бир объектлар гуруҳининг умумий белгилари ажратиб кўрсатилади, жисмларнинг теваракатроф билан алоқаси ва муносабати аниқланади. Ўсимлик ва хайвонларнинг ўсиши ҳамда ривожланиши, мавсумий ўзгаришлар устида олиб борилган кузатишларда болаларнинг давр (фазо), босқич ёки ҳолатларни кўра билиш хусусиятлари шакллантирилади. Масалан, улар ўсаётган нўхат новдалари, пояси, барглари, гажаклар, ғунчалар, гул ва мева (қўзоқ)ларнинг пайдо бўлишини синчковлик билан кузатадилар. Болаларни жисм ва ҳодисаларни кўра олиш, эшитиш ва қабул қилиб олишга ўргатиш тарбиячининг энг муҳим вазифаларидан биридир. Болалар кўпинча иккита таниш жисмга қарайдилару, уларни бир-биридан ажрата олмайдилар. Шунинг учун тарбиячи кузатишни ташкил қилар экан, аниқ объектларни топиши, уларни таърифлаши, саволларга жавоб беришга оид муайян вазифалар қўйиши керак.

Кузатишларда қўлланиладиган қиёслаш усуллари борган сари хилмахиллашади: кузатилаётган объект расмда тасвирлангани ёки тасаввурдагиси билан қиёсланади. Фақат айрим жисмларгина эмас, балки табиат ҳодисалари ҳам (масалан, боғнинг баҳор ва қишдаги кўриниши) қиёсланади. Жисмларни таққослашда тарбиячи болаларнинг диққатини бир неча умумий бўлган белгиларга, айниқса уларнинг муҳим томонларини акс эттирган белгиларига қаратади. Масалан, болалар турли ҳашаротларни кузатар эканлар, уларнинг олтитадан оёқчаси борлигини билиб оладилар. Тарбиячи кузатилаётган жисм ва ҳодисаларни қиёслаш учун вазифа топширар экан, болаларнинг мустақил ишлашга қийналиб қолган ҳолларидагина ёрдам беришга ҳаракат қилади. Худди ўрта гуруҳдагидек кузатиш натижалари ҳақидаги оғзаки ҳисобот иложи борича мустақил бўлиши лозим. Кузатиш натижаларини болалар расмларда, ясаган буюмларида акс эттиришлари мумкин. Мактабгача тайёрлов гуруҳи. Бу гуруҳдаги кузатишларга раҳбарлик қилишнинг ўзига хос хусусиятлари болаларга кўпроқ мустақилликларини намоён қилиш учун шароит яратишдан иборатдир. Узоқ муддатли кузатишлар учун топшириқларнинг бир қисми болаларга олдиндан берилади. Тарбиячи буларни болаларга баъзи-баъзида эслатиб туради. Қисқа муддатли кузатишларда тарбиячи савол-топшириқлардан фойдаланади. Масалан, «Янги келтирилган қуш, бизда олдин яшаган қушдан нимаси билан фарқ қилади?» «Боғчамиздаги дарахт ва буталарнинг барглари бир хилда сарғайганми?» ва шу кабилар. Кўпинча саволлар фақатгина болалар баъзи бир мураккабликларга учраганларидагина берилади. Тадқиқотчилик ҳаракатларидан ҳам юқоридаги ҳолатда фойдаланилади. Тайёрлов гуруҳи болалари ўз кузатишларида оддий мосламалар, баъзан эса асбоблар — термометр, флюгер, лупа, рейка (қоннинг қалинлигини ўлчаш учун ва пгу кабилардан фойдаланишлари мумкин.)

Амалий услуб ва унинг турлари. Ўйин. Табиатнинг оддий ҳодиса ва тасавуурларини кенгайтириш мақсадида ўтказиладиган кузатишлар билан бир қаторда хилма-хил ўйинлардан кенг фойдаланилади. Бу ўйинларда болалар сезувчанлик тажрибасини орттирадилар, эгаллаган билимларини ижодий ўзлаштирадилар. Болалани табиат билан таништиришда дидактик, ҳаракатли ва ижодий ўйинлардан фойдаланилади. Дидактик ўйинлар. Дидактик ўйинларда болалар ўзларида табиатдаги нарса ва ҳодисалар, хайвонлар ва ўсимликлар ҳақида мавжуд бўлган билимларни аниқлайдилар, мустаҳкамлайдилар, кенгайтирадилар. Кўпгина ўйинлар болаларни умумлаштириш ҳамда туркумлашга ўргатади. Дидактик ўйинлар хотира, диққат, кузатувчанликнинг ўсишига ёрдам беради, янги шароитларда болаларни мавжуд билимларидан фойдаланишга ўргатади, турли ақлий жараёнларни фаоллаштиради, луғатни бойитади, болаларда биргаликда ўйнаш кўникмасини тарбиялашга ёрдам беради. Болаларни табиат билан таништиришда предметли, стол-босма ва оғзаки дидактик ўйинлардан фойдаланилади. Предметли ўйинлар — барглар, уруғлар, гуллар, мевалар, сабзавотлар билан ўйналадиган «Ажойиб қопча», «Мевалар ва илдизлар», «Бу бутоқда кимнинг болакайлари” ва шу каби ўйинлардир. Бу ўйинлар ёрдамида болалар фаол мулоқотда бўладиган предметларнинг хусусият ҳамда белгилари ҳақидаги тасавуурлари аниқланиб бойитилади. Предметли ўйинлар, айниқса кичик ва ўрта ёшли гуруҳларда кенг қўлланилади. Бу ўйинлар болаларга табиат жисмларининг ўзидан фойдаланиш, уларни қиёслаш, ҳамда уларда содир бўладиган айрим ташқи белгиларидаги ўзгаришларни қилиш имконини беради. Предметли ўйинлар барча ёшда гуруҳларнинг бироз мураккаблаштирилган билимларини кенгайтириш тафаккурларини кучайтириш ҳамда ҳаракатларини ривожлантириш ўз ичига олади. Стол-босма ўйинлари — «Йилнинг тўрт фасли», «Кичкинтойлар», «Мевалар», «Ўсимликлар», «Баргларни териб ол», ОКуфт расмлар ва шу

кабилардир. Бу ўйинлар болаларнинг ўсимликлар, хайвонлар жонсиз табиат ҳодисалари ҳақидаги билимларини ўзлаштириш, айтилаётган сўзга қараб предметни тасвирлаш кўникмасини шакллантиришга ёрдам беради. Ўйин сўз билан биргаликда олиб борилади сўз ёки расм идрок этилишидан олдин келади ёки ўйин билан уйғунлашиб кетади. Бундай ўйинлар озчилик болалар билан ўтказилади. Оғзаки ўйинлар («У нима учун учади, югуради, сакрайди», «Сувда, ҳавода, ерда», «Керак-керак эмас» ва шу кабилар) ҳеч қандай жиҳоз талаб қилинмаслиги туфайли жуда мақбулдир. Улар у ёки бу предметларнинг вазифалари ҳамда ҳаракатлари ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш, умумлаштириш ва бир тизимга солиш мақсадида ўйналади. Бу ўйинлар диққатни, зеҳнни, қабул қилиш тезлигини, равон нутқни ривожлантиради. Табиатга оид ўйинларни ўрганиш барча дидактик ўйинлар учун умумий бўлган қоидалар бўйича амалга оширилади. Кичик ёш гуруҳларда дастлабки босқичларда тарбиячи ўйинни болалар билан бирга ўйнайди, ўйин давомида у бир қоидани айтиб, уни шу заҳотиёқ тадбиқ қилади. Такрорий ўйинда эса қўшимча қоидаларни айтади. Иккинчи босқичда тарбиячи ўйинда фаол қатнашмайди, четдан раҳбарлик қилиб, ўйинни бошқариб туради. Учинчи босқичда болалар мустақил ўйнайдилар. Ўрта ёш гуруҳдан бошлаб ўйинга ўргатиш усули ўзгаради. Аввал тарбиячи ўйиннинг мазмунини айтиб, олдиндан 1—2 та муҳим қоидани ажратиб кўрсатади. Ўйин давомида у бу қоидаларни яна бир бор таъкидлайди. Ўйин ҳаракатларини кўрсатади, қўшимча қоидаларни беради. Кейинги босқичда болалар мустақил ўйнайдилар. Тарбиячи ўйинни кузатиб туради, хатоларни тўғрилайди, низоларни бартараф қилади. Ўйинга қизиқиш сусайган вақтда тарбиячи ўйиннинг бошқа турларини таклиф қилади. Ўйин машқлари ва ўйин-машғулотлар. Айтиб ўтилган ўйинлардан ташқари болалар билан бўладиган иш жараёнида кўпинча ўйин машқларидан («Баргига қараб дарахтни топ», «Таъмидан билиб ол», «Худди шунга ўхшаш гулни топ», «Сариқ баргни олиб кел» ва бошқалар) фойдаланилади. Ўйин

машқлари нарса ва ҳодисаларни сифати ҳамда хусусиятига кўра фарқлашга ўргатади, кузатувчанликни ўстиради. Бу ўйинлар бутун гуруҳ болалари билан ёки уларнинг бир қисми билан ўтказилади. Ўйин машқлари кичик ва ўрта гуруҳларда алоҳида аҳамиятга эгадир. Дидактик ўйин-машғулотлар «Ажойиб қопча», «Гул магазини» каби ўйинларни ўз ичига олади. Улар маълум мазмунга эга бўлиб, ўйинмашғулотларга қизиқарлилик киритади. Бунда ўқитиш ўйин қоидалари, ҳаракатлари орқали бевосита олиб борилади. Ўйин-машғулотлардан кичик ва ўрта гуруҳларда фойдаланилади, катта гуруҳларда эса улар машғулотнинг бир қисмини ташкил этади. Ҳаракатли ўйинлар. Табиатшунослик характеридаги ҳаракатли ўйинлар хайвонларнинг ҳатти-ҳаракати, уларнинг ҳаёт тарзига тақлид қилиш билан боғлиқ бўлиб, баъзиларида жонсиз табиат ҳодисаларини акс эттиради. Бу «Она товуқ ва жўжалар», «Мушук ва сичқонлар», «Куёш ва ёмғир» ва шу каби ўйинлардир. Ижодий ўйинлар. Ўйинда болалар машғулот, экскурсия, кундалик ҳаёт жараёнида олинган таассуротларни акс эттирадилар (паррандачилик фабрикаси, иссиқхона ва шу кабилардаги ишлар), улар ҳақидаги билимларни эгаллайдилар, бунда уларда меҳнатга ижодий муносабат шаклланиб, катталарнинг табиатдаги меҳнатларининг аҳамиятини англаб оладилар. Ижодий ўйинларнинг мустақиллик характери тарбиячига болаларни янги билим, малака ва кўникмалардан ўргатиш методи сифатида фойдаланиш имконини бермайди. Бироқ бунда тарбиячи болалар қайси билимларни етарлича эгаллаганлару, қайсиларини яна кенгайтириш лозимлигини билиб олиш учун ижодий ўйинларни диққат билан кузатиб бориши лозим. Тарбиячи табиатшунослик мазмунидаги ижодий сюжетли, ролли ўйинларни бойитиб, экскурсиялар, сайрлар вақтида болаларни катталарнинг меҳнати ҳақидаги билимларини кенгайтиради, диафилмлар кўрсатади, китоблар ўқиб беради.

Ўйинни ривожлантиришда қишлоқ меҳнаткашлари — сут соғувчи, боғбонлар ҳақидаги ҳикоялар болаларга алоҳида таъсир кўрсатади. Шу билан бирга уларда катталар меҳнатига нисбатан қизиқиш уйғотиб ўйин мазмунини бойитади. Табиатшунослик мазмунидаги ижодий ўйинларни авж олдириш учун шароит яратиш яъни зарур ўйинчоқлар — қишлоқ хўжалик машиналари, хайвонлар ва шу кабилар билан таъминлаш даркор. Ижодий ўйин турларидан бири табиий материаллар — қум, лой, майда тошчалар, сўта ва шу кабилар билан ўйналадигаи ўйинлардир. Материаллар ёрдамида болалар ижод қилар экан уларнинг хусусиятлари ва сифатларини билиб оладилар. Ҳар бир ёш гурухда йилнинг фаслига мос табиий материал билан ўйнаш учуи шароит яратилади. Булар қум майдончалари ҳамда қунж столлари, қум ва қор билан ўйнаш учун шакл тўпламлари, одамлар ва хайвонларнинг резинкадан ясалган фигуралари, уй, дарахтларнинг фанердан ясалган силуетлари, буталар, шохчалар чакамуг, металл каркаслар бўлиб, булар ёрдамида фигуралар ясалади. Тарбиячи болаларга ўйин учун табиий материалларни танлашда ва улардан фойдаланишда ёрдам беради ҳамда фойдаланиш усулларини кўрсатади. Табиатда болалар меҳнати. Болаларнинг табиатдаги меҳнати катта тарбиявий аҳамиятга эга. Меҳнат қилиш жараёнида болаларда табиатга бўлган муносабатлар шаклланади. Табиатдаги меҳнат болаларда берилган топшириққа масъулият билан ёндошишни тарбиялайди. Бироқ бунинг учун болалар зарур меҳнат малакаларини эгаллаб олган бўлиштари, ўз меҳнатларининг аҳамиятини тушунишлари лозим. Табиатдаги меҳнат мактабгача ёшдаги болаларнинг сенсор тарбияси учун қулай шароитлар яратади. Тарбиячи болаларни меҳнат орқали мақсад ва натижаларга эришиш, нарсаларни сенсор белгиларини назарда тутишга ўргатади. Масалан, ўсимликнинг сувга муҳтожлигини аниқлаш учун унинг ҳолатини — барг ва поясининг эластиклиги, пишиқлиги ёки унинг сўлғинлиги, юмшоқлигини, тупроқда эса — унинг намлиги, зичлиги ва шу каби белгиларни ҳисобга олиш лозим.

Меҳнат жараёнида болалар ўсимликлар ҳолатининг ёруғликка, намликка, иссиқликка, яхши тупроққа бўлган эҳтиёжларини қондирилишига боғлиқ эканлигини англаб оладилар. Болалар муҳитнинг ўзгариши, қонуний тарзда ўсимликлар ҳолатини ҳам ўзгартиришини билиб оладилар. Бу муносабатларни ўзлашлиришлари уларнинг меҳнатга бўлган муносабатига ҳам таъсир этади — меҳнат онгли ва мақсадга йўналтирилган бўлиб боради. Болаларда табиатга қизиқиш, меҳнатсеварлик шаклланади. Табиатдаги меҳнат — кузатувчанликни ўстириш усулларидан биридир. Агар кузатиш меҳнат билан боғланган бўлса, самаралироқ бўлади.

Табиатдаги меҳнат жараёнида тарбиявий вазифалардан ташқари таълимий вазифалар ҳам ҳал қилинади. Болалар меҳнат орқали ўсимликларнинг хусусиятлари ва сифатлари, уларнинг тузилиши, эҳтиёжлари, ривожланишининг асосий босқичлари, ўстириш усуллари, ўсимликлар ҳаётидаги мавсумий ўзгаришлар ҳақида, хайвонлар, уларнинг ташқи кўриниши, эҳтиёжлари, ҳаракат қилишлари, ҳаёт тарзлари ва уларнинг мавсумий ўзгаришлари ҳақида тасаввурга эга бўладилар. Шу жумладан, хайвонларни табиат бурчагида парвариш қилишни ўрганадилар ва шу орқали меҳнат малакаларини эгаллайдилар. Табиат билан таништиришда болалар меҳнатини ташкил этиш. Болаларни табиатдаги меҳнати индивидуал топшириқ шаклида ва коллектив меҳнат тарзида ташкил этилади. Индивидуал топшириқ болалар боғчасидаги барча ёш гуруҳларда қўлланилади. Булар тарбиячига боланинг хатти-ҳаракатини пухтароқ бошқариш: ёрдам кўрсатиш, қўшимча тушунтириш, маслаҳат бериш, топшириқнинг бажарилишини назорат қилиш, боланинг фаолиятини бошқариш имконини беради. Буларнинг барчаси малака ҳамда кўникмаларнинг аниқ ва мустаҳкам шаклланишига, шунингдек, топширилган иш учун масъулият ҳис этиш, ғайрат билан меҳнат қилиш одатининг тарбияланишига ёрдам беради. Жамоавий меҳнат бир вақтнинг ўзида гуруҳнинг барча болаларида меҳнат малакалари ва кўникмаларини тарбиялашга имкон яратади. Меҳнатнинг бу шакли коллективдаги муносабатларнинг таркиб топиши учун зарурдир. Бунда меҳнатнинг умумий мақсадини тушуниш, келишиб олиш, ўз ҳаракатларини мувофиқлаштириш, ишни ҳамкорликда режалаштириш, ўртоқларга ёрдам бериш, уларнинг меҳнатини баҳолаш каби муҳим кўникмалар шаклланади. Болалар меҳнатини ташкил этиш шаклларидан бири навбатчиликдир. Табиат бурчагида навбатчилик қилишни болалар катта гуруҳда бошлайдилар.

Меҳнатнинг бу шакли меҳнат малакаларини такомиллаштириш, унинг ижтимоий сабабларини шакллантириш имконини яратади. Болалар меҳнатига раҳбариик қилиш. Кичик гуруҳлар. Бунда болалар тарбиячининг табиат бурчаги ва ҳовлидаги хайвонлар ҳамда ўсимликларни парвариш қилишга йўлланган меҳнатида иштирок этадилар. Улар 1-2 та индивидуал топшириқлар оладилан (қушлар учун тайёр озуқани олиш ва донхўракка солиш ўсимликларни олдиндан ҳозирлаб қўйилган сув билан суғориш ва шу кабилар. Бу қисқа муддатли меҳнатга тарбиячи аста-сэкин барча болаларни жалб қилади. Ўрта гуруҳ. Беш ёшли болаларни меҳнат жараёнида уюштиришнинг шакллари кичик гурухдаги билан бир хилдир. Бунда индивидуал топшириқлар катта ўрин эгалласа ҳам бироқ улар узоқ муддатли характерни касб этади. Болалар айни бир топшириқнинг ўзини 2—3 кун давомида бажарадилар. Натижада ўрта гуруҳда меҳнат жараёни мураккаблашиб боради. Катта гуруҳлар. Мактабгача катта ёшдаги болаларда фақат меҳнатни тушуниш кўникмасигина эмас, балки меҳнат топшириғини, унинг натижасини кўрсатишни, топшириқларнинг кетма-кетлигини, керакли анжомларни танлашни, мустақил меҳнат қила билишни (тарбиячининг бир оз ёрдамида) ҳам таркиб топтириш лозим. Ўсимликлар ва хайвонларни парвариш қилиш бўйича индивидуал топшириқлар узоқ муддатли ишга айланади. Катта гуруҳдаги болаларда табиат бурчагида навбатчилик қилиш жорий қилинади. Навбатчиликни ташкил этар экан, тарбиячи машғулот ўтказиб, унда болаларни навбатчиликнинг мажбуриятлари билан таништиради, табиат бурчагида яшовчи жониворларни парвариш қилиш усулларини эслатади, янгилари билан таништиради. Бир вақтда 2-3 бола навбатчилик қилади. Навбатчиликка яхши ишлайдиган болаиар билан бирга малакалари етарлича шаклланмаган болалар танланади. Навбатчилик болаларда жавобгарлик ҳиссини, ишбилармонликни тарбиялайди.

Табиат билан таништиришнинг оғзаки услуби. Суҳбат Дидактик вазифалардан келиб чиққан ҳолда суҳбат икки турга - олдиндан ўтказиладиган суҳбатлар ва якуний суҳбатларга бўлинади. Олдиндан ўтказиладиган суҳбатларни тарбиячи кузатишлар, экскурсиялардан олдин қўллайди. Бундай суҳбатнинг мақсади бўлажак кузатишлар билан мавжуд билимлар ўртасида алоқа ўрнатишдир. Якуний суҳбат ўрганилган фактларни тизимлаштириш, мустаҳкамлаш ва аниқлашга йўлланади. Бу суҳбатлар мазмунан турли даражада бўлиши мумкин: баъзи кузатиладиган объектларнинг тор доирасини (масалан, иссиқ ўлкаларга учиб кетувчи қушлар ҳақида, ёввойи хайвонларнинг ўрмонда қишлаши ва шу кабилар), бошқалари ҳодисаларнинг кенг доирасини (масалан, мавсумлар ҳақида суҳбатлар) қамраб олиши мумкин. Суҳбат - бу болалар билан ўтказилган машғулотнинг якунидир. Унинг самаралилиги болаларнинг тайёргарликларига боғлиқ. Шунинг учун тарбиячи болаларни кузатишлар, меҳнат фаолияти, ўйинлар, табиат ҳақидаги ҳикоялар орқали суҳбатга тайёрлаши лозим. Болаларда нима ҳақида конкрет тасаввур бўлса, фақат шу мавзу юзасидан суҳбат ўтказиш мақсади яхши фикрдир. Тарбиячи суҳбатнинг дидактик мақсадини аниқ тасаввур қилиши яъни, унинг мазмунини аниқлаши, умумлаштириши ҳамда муҳим томонларини ажратиб, суҳбат якунида аниқ бир хулоса чиқара олиши лозим. Суҳбат ҳодиса, фактларни анализ қилишдан, уларнинг хусусиятлари, белгилари, ўртасидаги муҳим алоқа ҳамда муносабатларни таъкидлашдан бошланади. Бундай анализ умумлаштириб ўтишни таъминлайди, тарқоқ фактларни бир тизимга солади. Масалан: “Қайси қушлар биринчи бўлиб учиб келади? Қора қарғани қандай таниб олдик? Биз уларни қаерда кўрганмиз? Қора қарғалар далада нима қилаётган эди? Қора қарғалар нима ейди”. Сўнг кейинги савол берилади: «Нима учун қора қарғалар бошқа қушлардан олдин

учиб келади?» (чуғурчуқ, қалдирғоч ва шу каби бошқа қушлар ҳақида ҳам шундай саволлар берилади). Суҳбатнинг иккинчи қисмида «Нима учун ҳамма қушлар бир вақтда учиб келмайди?» каби умумлаштирувчи саволни бериш мумкин. Улар мазмунан аниқ, тўғри, қисқа бўлиши керак. Ҳар бир саволда битта фикр бўлиши шарт. Қисқа “ҳа” ёки “йўқ” жавобларини талаб қилувчи саволларни бериб бўлмайди. Бундай саволлар тафаккурнинг ўсишини, муносабатларнинг аниқланишини таъминламайди. Тарбиячи суҳбат давомида болаларнинг хулоса, умумташтиришларни ўзлари мустақил бошқаришларига ғамхўрлик қилади. Суҳбатда хилма-хил кўргазмали материалиардан ҳам фойдаланиш зарур. Булар табиат жисмлари, об-ҳаво календарлари, гербарийлар, иллюстратсиялардир. Бундан ташқари топишмоқлар, шеърлар, қушлар овозининг ёзувлари фойдалидир. Бу болаларда муҳокама қилинаётган ҳикояга нисбатан эмотсионал муносабат уйғолади. Суҳбат болаларни табиат билан таништириш услуби сифатида, ўрта ва мактабгача катта ёшда қўлланилади. Ўрта гурухда суҳбат, асосан, ҳодисаларни эслатишга, катта ва мактабга тайёрлов гуруҳларида эса мавжуд билимларни умумлаштириш ва системага солишга йўналтирилади.

Адабиётлар: 1.Ниғматов А.Н. Экология Асосий атама ва ибораларнинг изохли луғати. - Т.: «Биоэкосан» нашриёти, 2001. 2.Зиёмуҳамедов Б. Экология ва маънавият. Т.: «Меҳнат» нашриёти,1997. 3.Тўхтаев А.С. Экология Педагогика институтларининг талабалари учун ўқув қўлланма. Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 2001. 4.Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш: Ўқитувчилар учун факультатив курс юзасидан қўлланма. - Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1991. 5.М. Умарова Мактабгача таълим ёшидаги болаларда атроф-муҳитга масъулиятли муносабатни шакллантириш. - Т.: 2008. 6.Ш.Содиқова, М.А.Расулхўжаева Табиат билан таништириш методикаси- Т.: 2013 йил “Фан ва технология”

Похожие

Болаларни табиат билан таништириш методлари (3-Амалий машғулот)

Болаларни табиат билан таништириш методикасининг мақсад ва вазифалари

Болаларни мактабга тайёрлашда табиат билан таништириш методикасининг роли

Табиат билан таништириш методикасининг фан сифатида шаклланиши (1-Амалий машғулот)

МТМда табиат билан таништиришнинг мазмуни