Болаларда диққатнинг ривожланиши - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Болаларда диққатнинг ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

20.87890625 KB

Болаларда диққатнинг ривожланиши Режа: 1. Диққат ҳақида тушунча. 2. Боғча ёши даврида бола диққатининг турлари ва хусусиятлари 3. Ўйин ва ўқув фаолиятида бола диққатини бошқариш услублари.

Диққат ҳақида тушунча Диққат инсон фаолиятини барча турларини муваффақиятли амалга оширишнинг ва уларнинг самарадорлигини таъминловчи муҳим шартлардан биридир. Киши фаолияти қанчалик мураккаб, серзаҳмат, давомийлик жиҳатдан узоқ муддатли, масъулият ҳиссини тақозо қилса, у диққатга шунчалик юксак шартлар ва талаблар қўяди. Инсон зийраклиги, фаросатлилиги, тез пайқаши, синчковлиги, дилкашлиги унинг турмуш шароитида, шахслараро муносабатида муҳим омил сифатида хизмат қилади. Диққат ақлий фаолиятнинг барча турларида иштирок этади, инсоннинг хатти-ҳаракатлари ҳам унинг иштирокида содир бўлади. Психология фанида диққатга ҳар ҳил таъриф берилади, уни ёритишда психологлар турли назарияга асосланиб ёндашадилар. Диққат деб онгни бир нуқтага тўплаб, муайян бир объектга актив (фаол) қаратилишига айтилади. П. И. Ивановнинг фикрича, биз фаолиятимиз жараёнида идрок ва тасаввур қиладиган ҳар бир нарса, ҳар бир ҳодиса, ўзимиз қилган ишимиз, ўй ва фикрларимиз диққатнинг объекти бўла олади. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, диққат сезги, идрок, хотира, тафаккур, хаёл, нутқ каби алоҳида психик жараён эмас. Шунинг учун барча психик жараёнларда қатнашади, уларнинг маҳсулдорлигини оширишга таъсир этади. Болаларда диққат жуда эрта ривожлана бошлайди. Бир-икки ҳафталик чақалоқларда диққатнинг хеч қандай аломати кўpинмаса ҳaм, орадан сал ўтмай, яъни боланинг бир ойлик давридан бошлаб, ихтиёрий диққат аломатлари яққол кўpина бошлайди. Демак, боланинг бир ойлик даврида унинг диққатини ҳap турли кучли қўзғатувчилар (қаттиқ товуш, ортиқча ёруғлик каби) беихтиёр равишда ўзига жалб қила бошлaйди. Икки - уч ойлик болалар эса, шақир-шуқурга қулоқ соладиган (шақилдокларнинг товушига овунадиган) бўла бошлайдилар. Бу ёшдаги болаларнинг диққатларини ёрқин (ялтироқ) рангли нарсалар ҳам беихтиёр жалб қила бошлайди. Боланинг кўз

ўнгидаги нарса қанчалик ранг-баранг бўлса, бола унга шунчалик кўп эътибор беради. Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг диққати ниҳоятда беқарор бўлиши билан характерланади. Масалан, болага янги ўйинчоқ берсангиз у ўйинчоқни жуда қизикиб кўpa бошлайди, Лекин айни шу пайтда яна бир бошқа ўйинчоқни кўрсатсангиз, биринчи ўйинчоқни ташлаб, иккинчисига талпинади. Ясли ёшидаги болалар диққатининг беқарорлиги физиология нуқтаи назаридан уларда ҳали тормозланиш процессларининг кучсизлиги билан боғлиқдир. Тормозланиш жараёни қўзғалиш жараёнининг кенг ёйилиб кетишини тўхтата олмайди. Ана шунинг учун кичик болаларнинг диққати бир нарсадан иккинчи нарсага осонгина чалғиб кетаверади. Илк болалик давридаги болалар диққатининг ғоят беқарор бўлиши турмуш тажрибаларининг жуда озлиги билан ҳам боғлиқдир. Болаларга ҳамма нарса янгилик бўлиб туюлаверганидан уларнинг диққатлари бир ёшдаги болаларда диққатнинг айрим хусусиятлари, яъни диққатнинг кучи ва барқарорлиги ҳам таркиб топиб, юксала бошлайди. Буни биз болаларнинг (хусусан ўpтa ва катта гуруҳ болаларининг) бир иш устида узоқ вaқт давомида) ўтира олишларидан, баъзи ўйинларни зерикмай соатлаб ўйнай олишларидан, таълимий машғулотларда чидам билан ўтира олишларидан кўришимиз мумкин, бир нарсадан иккинчи нарсага тез-тез чалғиб кетаверади. Ана шy нуқтаи назардан бола кўз ўнгидаги нарсанинг ўзи болага жуда қизиқ туюлгани учун ҳам диққати чалғиб кетади. Масалан, Н.М.Менчинскаянинг ҳикоя қилишича, Саша (1 ёш 8 ойлик) эчки ва унинг болалари ҳақидаги эртакни зўp қизиқиш билан тинглайди. Бўpи келиб эшикни таққиллатгани ҳикоя қилганда, Саша бўpининг қандай таққиллaтганини кўрмокчи бўлиб, деворга тап-тап этиб уради, лекин баъзан тақиллатишга шy қaдap махлиё бўлиб кетганидан эртакни тамомила унутиб қўяди. Илк болалик давридаги болаларда диққатнинг бўлинувчанлиги жуда заиф, кўлами эса тор бўлади. Бу ёшдаги болалар диққатларини фақат

кўзларига яққол кўpиниб турган бир нарсага қapaтa оладилар, илк болалик давридаги болалар диққатининг ривожланишида нутқнинг роли жуда каттадир. Боланинг тили чиқиб нутқни эгаллай бошлаши, катта кишилар билан муомалада бўлишдан ташқари, уларнинг кўрсатмаларини бажариш имкониятини ҳам беради. Юқорида айтиб ўтганимиздек, кичик ёшли болалар катталарга қарашишни имкониятлари борича уларнинг меҳнатларига аралашишни жуда ёқтирадилар. Катталарнинг илтимос ва топшириқларини бажону-дил адо этадилар. Ўз ўзига хизмат кўрсатишга оид оддий юмушларни қизиқиб бажарадилар, ота-оналарининг уй-хўжалик ишларида қарашишга ҳаракат қилади. Мана шyларнинг ҳаммаси диққатни маълум даражада тўплаш ва муайян бир мақсадгa қаратишни талаб этади. Бу эса болаларда ихтиёрий диққатнинг ривожланишига асос яратади. Боғча ёшидан бошлаб болаларда ихтиёрий диққат ривожлана бошлайди. Бироқ кичик ёшдаги боғча болаларида ихтиёрсиз диққат устунлик қилади. Кичик ёшдаги боғча болаларида кун сайин пайдо бўладиган янги-янги қизиқишлар, ўйин фаолиятларининг хилма-хил бўла бориши уларда ихтиёрсиз диққатни аста-секин такомиллаштириб боради. Боғчада жамоа томонидан талаб этиладиган тартибларга бўйсуниш, қоидали ўйин шартларини сўзсиз бажариш, катталарнинг топшириқларини чидам қунт билан адо этиш каби ҳоллар боғча ёшидаги болаларда диққатнинг ихтиёрий турини ривожлантиради. Болаларда ихтиёрий диққатни ривожлантиришда ўйиннинг роли жуда каттадир. Чунки турли ўйинлар пайтида болалар диққатларини бир жойга тўплаб, ўз ташаббуслари билан маълум мақсадларни илгари сурадилар. Ўйинларнинг қандай қоидалар асосида йўналишини ўзлари мустақил равишда танлаб оладилар. Ўйин қоидасидан четга чиқиб кетмаслик учун ўз ҳаракатларини ўйин қоидаларига мослаштиришга ва ўйинда қатнашувчи ўртоқларининг ҳаракатларини ҳам кузатиб боришга киришадилар. Ана шундай ўйинларда ихтиёрсиз диққат билан бирга ихтиёрий диққат ҳам фаол иштирок этади. Бинобарин

болаларнинг ўйин фаолиятлари уларда ихтиёрий диққатнинг ривожлана бошлаши учун шароит яратиб беради. Шуни ҳам назарда тўтиш керакки, ихтиёрий диққат ирода билан боғлиқ. Шyнинг учун ҳам кўпинча болалар диққатнинг бу турини ўзларича мустакил ташкил эта олмайдилар. Дастлабки пайтларда диққатнинг ихтиёрий турини ҳар хил саволлар ва топшириқлар бериш йўли билан ривожлантириб бориш керак. Боғча ёши даврида бола диққатининг турлари ва хусусиятлари Боғча ёшидаги болалар диққатининг ривожланиши фақат боғчадаги шароитгагина эмас, балки кўп жиҳатдан оиладаги шароитга ҳам боғлиқдир. Шунинг учун ҳам болаларнинг диққати бир текисда ва бир хил даражада ривожланмайди. Айрим болаларда оилада тегишли назорат остида бўлмаслиги, ёки ҳаддан ташқари эрка қилиб, талтайтириб юборилганлиги туфайли ўзларининг хатти-ҳаракатларини хулқ атворларини тартибга сололмайдилар, бундай болалар ҳамма нарсаларга рухсатсиз тегаверадиган, бир жойда тинибтинчиб ўтиролмайдиган, тартибга чакирилганда гапга қулоқ солмайдиган бўладилар. Бундай болаларда диққат жуда беқарор бўлгани учун улар ҳеч бир нарса устида қунт билан машғул була олмайдилар. Диққатни бошқара билмаслик, яъни маълум муддат давомида бир нарсага йўналтира олмаслик машғулотларда интизом бузиш ва бошқаларга ҳалақит беришга олиб келади. Ана шyнинг учун тарбиячилар бундай болаларга нисбатан индивидуал муносабатда бўлишлари (ҳap хил масъулиятли топшириқлар бериш ва ҳоказо), уларда диққатнинг кучини ҳамда барқарорлик хусусиятини тарбиялаб боришлари зарур. Боғча ёшида болаларда аввалги даврларга нисбатан диққатнинг қўлами (ҳажми) анча кенгаяди. Болалар диққатининг кўлами катта одамларникига нисбатан ҳали ҳам жуда тор бўлади. Масалан, катта одамлар диққатининг кўлами айни вaктдa 5-6 нарсани (бир-бири билан боғланмаган ҳарфларни ёки рақамларни) сиғдира олса, боғча ёшидаги болалар диққатининг кўлами айни бир вaқтдa бир-икки нарсанигина (кичик гуруҳ болалари битта, ўpтa ва катта гуруҳ болалари иккита) сиғдира олади. Кичик гуруҳ болалари

диққатларини иккита нарсага бўлишга ҳаракат қилсалар ҳам, аммо бунинг уддасидан чиқа олмайдилар. Масалан, 3 ёшли болага бир пиёла сув олиб келиш буюрилса, у албатта сувни тўкиб, сочиб олиб келади. Бу унинг уқувсизлиги бўлганлиги эмас, балки ўз диққатини айни бир вaқтдa иккита нарсага бўла олмаслигидандир. Бола ўзининг диққатини юриб келиш билан пиёладаги сувни тўкмай, чайқалтирмай олиб келишга бўла олмайди. Шунинг учун бундай холларда болаларни қўйиш ярамайди. Диққат кўламининг кенглиги аниқ идрок қилиш билан боғлиқ бўлган хусусиятдир. Бу хусусият айниқса болаларнинг ўқиш фаолиятлари учун зарур. Шунинг учун боланинг боғча ёшидаги даврида барча имкониятлардан кенг фойдаланиб, диккқатнинг бу хусусиятини ривожлантиришга жиддий аҳамият бериш лозим. Бунда асосан, экскурсиялар, ҳар сохага доир расмлар билан ўтказиладиган суҳбатлар катта роль ўйнайди. Мактабдаги таълим жараёни учун зарур бўлган ихтиёрий диққат боғчада дидактик машғулотлар, ҳикоялар қилиб бериш давомида ривожлантирилади. Боғча ёшидаги болаларнинг диққати кўпинча уларнинг қизиқиш ҳамдa ҳиссиётлари билан боғлиқлиги сабабли тўпланган, яъни бир нарсага қаратилган бўлади. Ана шунинг учун бу ёшдаги бола диққатининг бўлинувчанлик хусусияти деярли ривожланмаган бўлади. Боғча ёшидаги болалар диққати бўлинувчанлик хусусиятининг заифлиги ва кўламининг торлиги сабабли, улар айрим нарсаларни қайта-қайта идрок қилиб, эсларида олиб қолишга интиладилар. Масалан, боғча ёшидаги болалар, одатда бир ҳикояни қайтақайта эшита оладилар. Бу ҳодисанинг сабаби шундаки, болалар диққатининг кўлами ҳикоянинг сюжетини ва персонажларини бирданига сиғдира олмайди. Шунинг учун улар ҳикоя ва эртакларни қайта-қайта айлантириб эшита берадилар. Шундай қилиб, боланинг боғчагача ва боғча ёшидаги даврида диққат анча тез ривожланади. Бу даврда асосан диккқатнинг ихтиёрсиз тури тезроқ ривожланади. Лекин боланинг боғча ёшида фаолиятларининг ва хусусан

дидактик ҳамда меҳнат машғулотларининг тизимли тарзда ортиб бориши, уларда ихтиёрий диққатнинг ривожланишига олиб келади. Маълумки мактабдаги таълим жараёни ихтиёрий диққатсиз бир қaдaм хaм силжий олмайди, шунинг учун боғчада турли мажбурий машғулотлар орқали болаларда ихтиёрий диққат ва диққатнинг асосий хусусиятларини ривожлантиришга хapaкат қилиш керак. Диқкатнинг бундан кейинги тараққиёти мактабда таълим жараёнида амалга оширилади. Ўйин ва ўқув фаолиятида бола диққатини бошқариш услублари . Боғча ёшидаги болаларда айрим психик жараёнларнинг ривожланиши билан бирга уларнинг шахси ва шахсий хислатлари ҳам таркиб топа бошлайди. Боланинг ташқи муҳитдаги нарса ва ҳодисалар ҳамда ўзига нисбатан бўлган тўғри, окилона муносабатларининг асоси худди шу даврда юзага келади. Бундан ташқари, боғча ёшидаги даврда боланинг қобилиятлари тез ривожланиб, янги-янги эхтиёжлар ва қизиқишлари ҳосил булади. Бола шахсининг ана шундай ривожланиб бориши натижасида унинг характерига оид хислатлар намоён була бошлайди. Боғча ёшидаги даврда болада қандай характер хислатлари тарбияланса, бу хислатлар боланинг мактаб ёшидаги даврида ва ҳатто катта одам бўлиб етишганида ҳам намоён булади. Шунинг учун бошқа ёшдаги даврида болада ижобий шахсий хислатларнинг таркиб топишига алоҳида аҳамият бериш зарур. Болалар боғча ёшидан бошлаб хулқатворининг ахлоқий нормалари ва қоидаларини интенсив равишда ўзгартира бошлайдилар. Улар ўзларининг у ёки бу хатти-ҳаракатларига катталар томонидан бериладиган баҳоларга зўр қизиқиш билан қарайдилар. Шунинг учун улар ҳамиша нима яхши-ю, нима ёмонлигини, қандай ҳаракат тўғри-ю қандай ҳаракат ноўғгрилигини аниқлашга интиладилар. Бундай ишда болаларга ҳамиша ёрдам бериш керак, уларнинг бундай ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш лозим. Лекин шуни эсдан чиқармаслик керакки, ахлоқий норма ва қоидаларни амалда катталар ҳамда ўз тенгдошлари билан бўлган муносабатларида қўллай олиш тажрибасига эга бўлиши керак. Шундагина бу ахлоқий норма ва қоидаларни сингдира олади. Ана шуни назарда тутиб,

болалар билан бўлган муносабатда ахлоқ нормалари ва қоидаларидан мутлоқо четга чиқмай, бу соҳада уларга намуналар кўрсатиши керак. Шундай қилиб, юқорида айтиб ўтганимиздек, боланинг боғча ёшидаги даврида унинг фақат психик жараёнларигина эмас, балки шахси хамда шахсий сифатлари ҳам камол топади. Мактабга бориш болаларнинг ҳаётида жуда катта воқеадир. Мактаб ҳаёти болаларга янги бир дунёни очиб беради, мактаб даврида болаларнинг асосий фаолиятлари ўзгаради. Мактаб ёшидан бошлаб болаларнинг асосий фаолиятлари, асосий вазифалари ўтиш, фан асосларини пухта ўзлаштириш бўлиб қолади. Етти ёшли болалар учун Янги фаолият булган ўқиш улардан янги сифат, янги хусусиятларга эга бўлишларини талаб қилади. Ўқиш фаолияти учун болаларда барқарор диққат, ўткир зеҳн, мустаҳкам хотира, бир қадар тафаккур, яхши нутқ, ирода ва шунинг билан бирга мустақиллик, батартиблик ҳислари бўлиши керак. Болаларнинг мактабга ўтишлари уларнинг яслидан боғчага ўтишларига қараганда мураккаб босқичдир. Шуни ҳам назарда тўтиш лозимки, болалар мактабга ўтишлари натижасида уларнинг ижтимоий ҳолатларида ҳам ўзгаришлар юз беради. Масалан: етти ёшга яқинлашган болалар боғчада «катта», яъни катта гуруҳ болалари деб ҳисобланар эдилар. Мактабга ўтишлари билан яна «энг кичиклар» қаторига тушиб қоладилар. Етти ёшдаги болаларнинг мактабга ўтишлари билан юзага келадиган ана шундай жиддий ўзгаришларни назарда тутиб, уларни мактабдаги янги ҳаётга ҳар томонлама тайёрлаш керак. Маълумки, болалар боғчасининг асосий вазифаларидан бири болаларга ҳар томонлама тарбия бериб, уларни тараққиёт даражаларининг мактабда ўқий оладиган қилишдан иборатдир. Бу эса ўз навбатида мактабдаги ўқиш ишлари билан боғчадаги таълим-тарбия ишлари ўртасида маълум изчиллик бўлишини талаб қилади. Боғчада болаларнинг жисмоний ўсишларига қанчалик эътибор берилса, унинг ақлий ва ахлоқий ўсишларига ҳам шунчалик эътибор берилади. Болаларнинг мактабга чиқишлари доимо назарда тутилиб улар билан ўтказиладиган таълимий машғулотларда болаларнинг идроки, диққати,

тасаввури, хотиралари, хаёл ҳамда тафаккурлари, иродавий сифатлари тизимли равишда тараққий эттириб борилади. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

Похожие

Болаларда хотиранинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Болаларда сезги ва идрокнинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Болаларда нутқ ва хаёлнинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Нутқида камчилиги бўлган болалар диққатининг хусусиятлари