Тош асрда меҳнат қуролларни ишлаб чиқаришда хом ашё масаласи - Культурология - Рефераты

Тош асрда меҳнат қуролларни ишлаб чиқаришда хом ашё масаласи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Тош асрда меҳнат қуролларни ишлаб чиқаришда хом ашё масаласи Режа:  Тош асрда меҳнат қуролларини яратиш учун хом ашё танлашнинг аҳамияти.  Ўрта Осиёда чақмоқтош конлари ва устахоналарнинг ўрганилиши аҳволи.  Чақмоқтош қурол ясаш учун зарур хом ашё эканлиги.  Ибтидоий даврда кон ишларининг ривожланиши ва турмушдаги аҳамияти.  Чақмоқтош маданий алмашув алоқалари воситаси эканлиги.  Ватанимизнинг куҳна тарихини ўрганишда ибтидоий кон ишларининг ўрни ва аҳамияти.

Ибтидоий даврнинг тош асрида меҳнат қуролларини яратиш учун фойдаланиладиган жисмларни – хом ашё танлаш, уни қидириб топиш, қазиб чиқариш, ва дастлаб қайта ишлаш технологияси каби масалалар фанда ҳамон камчил ўрганилган соҳалардан ҳисобланади. Ибтидоий даврнинг энг дастлабки босқичларида кишилар меҳнат қуролларини ясаш мақсадида турли қаттиқ жисмларни, айниқса, тошларни “синаб” кўришганлар. Бу жараён узоқ вақтлар давом этган. Сабаби, дастлабки танланган тош жинслари ўзларининг турлича сифатлари билан ва турмушда уларни қўллаши натижаларига нисбатан ҳам ўз ўрнини топа олмаган. Шу боисдан узоқ тажрибалар талаб қилинар эди. Масалан, энг қадимги даврларга доир маконларни ўрганиш борасида бундай жараённи кузатиш имкониятига эга бўлинди. Аста-секин кишилар қурол ясаш учун тош жинсларнинг сифат сирларини билиб олишга эришдилар. Хусусан, чақмоқтош бу борада жуда қўл келди. Зеро, чақмоқтош, авваламбор, ўзининг чиндан мустаҳкамлиги, уни синдириш, қайта ишлаш жараёнида зарур ва ўткир қиррали парақа, ҳамда учирма парақаларини бериш хусусиятларига эга бўлиб, бундай бўлаклардан кишилар оддий, ўз даврига хос ва зарур турмуш қуроллари яратиш сирларини билиб олишганлар. Бу жараён ҳам узоқ вақт талаб қилинган. Тўғри, чақмоқтош бўлмаган ҳудудларда эса, шунга ўхшаш тош жинсларидан фойдаланишганлар. Аммо, фойдаланилган тош жинсларининг хусусиятига нисбатан яратилган меҳнат қуролларининг “ишчанлик” сифати турлича бўлиши мумкин. Шу нуқтаи назардан қаралганда ҳам жаҳоннинг турли ҳудудларида ўрганилган макону манзилгоҳлардан топилган меҳнат воситаларининг “этнографик жиҳатдан” (М.Ж) фарқи бўлиши мумкин ва шундай. Демакки, ибтидоий даврда кон ишлари турмушда муҳим аҳамият касб этган, зеро, кон ва шахталардан чақмоқтош қазиб олиш, ҳамда улардан меҳнат қуролларини ясаш учун бўлакларни танлаш, бирламчи ишлов бериш жараёнларини кузатиш, шу нуқтаи назардан қурол ишлаб чиқариш

технологик маданиятини кузатиб, хулосаларга келиш, ибтидоий давр тарихини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Дала археологик тадқикқотлар туфайли чақмоқтош конлари, улардан фойдаланиш усуллари, ҳамда олинган хом ашёга бирламчи қайта ишлов бериш устахоналарини топиб ўрганиш юқорида эслатилгандек ибтидоий тарих ҳақида қизиқарли маълумотлар берди. Хусусан, шундай ёдгорликлар Кавказ, Озов бўйи, Белгород вилоятида, Белоруссия, Волга бўйлари, Украина ва Сибирдан топилиб ўрганилган. Ўрта Осиё миқёсида устахона ва конлар Қирғизистоннинг Олой тоғидаги Данғи дарасидан, Ўзбекистондаги Нурота тоғ тизмасининг Қоратовидан, Оҳангарон воҳаси ва Қизилқум каби кенг ҳудудларда сероб топилиб ўрганилди. Бу ўринда, айниқса, ЎзФА археология институти экспедицияси академик Я.Ғ.Ғуломов раҳбарлигидага бўлим томонидан 1951-1965 йилларда ўрганилган Қопчиғой, Қоратов ва Оҳангарон чақмоқтош устахоналарининг ўрганилиши қизиқарли натижалар берди. Қопчиғой палеолит даври устахонаси Фарғона шаҳридан 40 км жанубда, Олой тоғининг Данғи дарасида жойлашган. Тўғри, айни вақтда бу ёдгорлик Қирғизистоннинг Ўш вилояти ҳудудига қарашли бўлиб, бу ҳудудда дастлаб атоқли олим А.П.Окладников, кейинчалик М.Р.Қосимов томонидан қизиқарли тадқиқот ишлари бажарилди. Бу ерда, очиқ жойда чақмоқтош кони мавжуд бўлиб, палеолит давридан бошлаб инсон жамоалари фойдаланиб келган экан. Ёдгорликни текшириш жараёнида сон-саноқсиз чақмоқтош синиқлари, хилма-хил ўзаклар, қурол ясаш учун мослаштирилган бўлаклар ва чиқиндилар топилган. Маълум бўлдики, кишилар гуруҳлари бу кондан ашел даврининг сўнгги босқичларидан эътиборан фойдаланиб келганлар экан. Қизиқарлиси ҳам шундаки бу хом ашёдан кенг доирада яшаб келган қўшни ҳудудлар жамоалари ҳам фойдаланишган экан. Устахона ҳатто мезолит ва неолит давриларида ҳам “хизмат” қилган. Масалан, Тошкўмир, Қўшилиш ва бошқа қатор неолит маконларидан топилган меҳнат

қуролларининг маълум қисми шу кон ва устахона манбалари асосида ясалинилганлиги маълум бўлди. Тош асрида яшаган жамоалар усталари фақат зарур қуроллар билан кифояланмасдан узоқ-яқин ҳудудлардаги қароргоҳларга ҳам ташиб кетишганлар. Масалан, Самарқанд атрофидаги Чўпонота чақмоқтош кони хом ашёсидан ясалган меҳнат қуролларини нафақат Самарқанд сўнгги палеолит маконида, балки ундан 35-40 км масофада жойлашган Сазағон мезо-неолит жамоалари манзилгоҳларида ҳам кузатиш мумкин бўлди. Учтут ёдгорлиги яхши ўрганилган шундай устахона ва конлардан яна биридир. У Нурота тоғ тизмаси Қоратов жанубий этакларидаги ясси қирлардан бирида, Навоий шаҳрига яқин Ковоби қишлоғи атрофида, Учтут номи билан юритилинадиган жойда ўрганилган. Аслида, бу ёдгорлик 1958 йили археолог Х.Муҳаммедов томонидан топилган эди. Кейинчалик ёдгорликни ўрганиш ишларида Т.Мирсоатов, М.Р.Қосимов, У.Исломовлар иштирок қилишдилар. Бу коннинг ўрганилишига бағишланган қатор асарлар эълон қилинган (Мирсоатов, 1973). Сўнгги йилларда эса ёдгорлик Т.Мирсоатов томонидан астойдил ўрганилди ва бу текшириш ишларига Санкт-Петербургнинг етакчи мутахассисларидан проф. С.А.Семенов, Г.Ф.Коробковалар жалб қилинди. Бу қароргоҳдан топилган ашёлар инсон жамоаларининг илк палеолит давридан бошлаб ундан фойдаланиб келганликларидан гувоҳлик беради. Бу ерда бир неча кон-шахталар қазилиб қурилди. Топилдиқ кон ишлари меҳнат воситалари ва тош жинслари асосида Археология Институти қошида ибтидоий техникаси лабораторияси, унинг музейи барпо қилиниб, Ватанимиз тарихи билан қизиқувчилар учун илмий- услубий кўргазмалар муҳим ахамият касб этди. Ўша йилларда Иджонт қишлоғи яқинидан ҳам палеолит ва мезолит даврларига доир чақмоқтош кони ҳамда устахонаси топилиб ўрганилди. Бу макондан қурол ясаш учун ғамлаб қўйилган манбалар топилди. Умуман, Қоратовнинг жанубий қияларидан бундай ёдгорликларнинг бир нечтаси топилиб ўрганилди. Умуман олганда, улар палеолит давридан то неолит даврларини ўз ичига

олувчи кон ва устахоналардан иборат экан. 1966-1967 йилларда Учтут устахонаси қазиб ўрганилинди. Натижада қизиқ воқеа кузатилинди. Хусусан, бу ерда ер ости шахталари очилди. Маълум бўлдики, палеолит давридан бошлаб кишилар ер остидан сифатли чақмоқтош қатламларини қазиб, синдириб олишни билишганлар. Бунинг учун улар, чақмоқтошнинг йирик харсанглари устига олов ёқиб, қиздиришган ва ҳайвон териларидан тикилган мешларда сув келтиришиб, обдан қизиган тош устига сувни қўйишганлар. Натижада харсанглар парчаланган ва зарур, керакли тош бўлаклари юқорига, ер юзасига олиб чиқилиб, устахонада қайта ишлов беришганлар. Шахталарда тош қазиб олишда қўлланилган меҳнат қуроллари, хусусан, тош гурзилар, тўқмоқлар, ҳамда Бухоро буғиси, қорамол шоҳларидан ясалган қазлағич қуроллар топилди. Уларнинг излари шахта деворларида ҳам сақланган экан. Турмуш заруриятига нисбатан тошлардан ғамлаб олишиб, эҳтиётлик билан шахталарнинг кириш жойларини ялпоқ харсанглар билан бекитишганлар. Демак, бу жараён усталарнинг, ҳамда тошдан фойдаланувчи жамоалар бу ерга даврий равишда қатнаб, келиб турганликларидан гувоҳлик беради. Усталар тош қуролларни кўпинча шу жойда ясашганлар. Сон-саноқсиз тош учриндилари бундан далолат беради. 1951-1953 йилларда Ўзбекистон ФА археология институтининг Мохондарё гуруҳи проф. Я.Ғ.Ғуломов раҳбарлигида Зарафшоннинг қадимги ирмоқ ўзани бўйлаб, бир неча жойларда неолит жамоаларининг маконларини топиб ўрганди. Шуларнинг энг қизиқарлиларидан бири – Қизилқир маконидир. Бу ёдгорлик қадимги Қизилқир шаҳарчасидан 2 км. шимолий- шарқ томонда жойлашган. Бу ерда чақмоқтош устахонаси ҳам топиб текширилди. Шунингдек, ёдгорликлар малакатимиз ҳудудларида кўплаб топилиб ўрганилган. Хусусан, 1962 йили ўқитувчи О.М.Ростовцев мактаб ўқувчилари иштирокида ўлкашунослик фаолияти юритиб, қизиқарли археологик дала кузатув ишларини олиб борди. Жумладан, у Оҳангарон дарёси воҳа қирғоқларида палеолит даврига оид бир неча қароргоҳларни қаламга олиб, шу билан бирга чақмоқтош устахонаси ҳақида ҳам янги

маълумотлар тўплашга эришди. Сўнгги йилларда эса бу ёдгорликлар М.Р.Қосимов томонидан ўрганилган эди. Шулардан бири Марказий Осиёда ва фанда машҳур палеолит макони Кўлбулоқ ёдгорлигидир. Шунингдек, 1998-1999 йилларда Зарафшоннинг пастки оқими, Қизилқум саҳроларини қамраб ётган Кўк-аёз чўкмаси қирларида ҳам чақмоқтош устахоналари топилинди ва ўрганилмокда. Ибтидоий кишилар сифатли чақмоқтошни биргина очиқ ва ёпиқ тарзда ер ости конларидан фойдаланиш билан кифояланмасдан, улар балки кенг доирада, хусусан тоғ дараларида, дарё қирғоқларидан ҳам излаб топишганлар. Қурол ясаш учун кишилар, одатда кўпроқ сифатли чақмоқтош, бу жинс бўлмаган ҳудудларда эса турли тошлардан ҳам фойдаланишганлар, аммо уларнинг барчаси ҳам сифатли чақмоқтошдек кутилган натижа бермаган, меҳнат қуроллари ҳам материалга қараб сифатсиз бўлиши мумкин эди. Чақмоқтошдан ташқари оҳактош ва халцедон каби жинслар ҳам одатда кўпроқ қўлланилган. Чақмоқтош турли ранг ва сифатга эга бўлиши мумкин. Ибтидоий кишилар даврлар ўтиши жараёнида тошдан фойдаланиш тажирибаларига эга бўлганлар ва бу соҳа доимий такомиллашувда бўлиб, металдан фойдаланиш технологияси кашф қилинганга қадар ҳам давом этган. Аммо, мис, жездан фойдаланиш ихтиро қилинган асрларда уларнинг камчиллиги ва ҳамон мўртлиги сабабли ҳам турмушда тош қуроллар қўлланилган. Тош қуроллар фақат темирдан фойдаланиш технологиясининг кашф қилиниши туфайли турмушдан сиқиб чиқарилади. Юқорида зикр этилганидек, чақмоқтош сифати жиҳатидан ҳам ранг кўриниш туфайли ҳам хилма-хил бўлиши мумкин. Ибтидоий жамоалар чақмоқтош сингари сифатли хом ашёдан эҳтиёткорлик ва тежамкорлик билан фойдаланганлар. Ёдгорликларни ўрганиш жараёнида шу воқеалар кузатилиндики, одамлар тош учирмаларини, ишланган ўзакларни мутлоқо ташлаб юбормасдан, уларга қайта ишлов бериб, турли юмушларда кенг фойдаланишганлар экан. Ибтидоий даврда чақмоқтош хом ашёси буюм

алмашиш воситасини ҳам бажарган. Хуллас, чақмоқтош конлари мавжуд бўлган ҳудудларда яшаган жамоалар ўз хом ашёларини бошқаларга текинга беришмаганлар. Тўғри, қўни-қўшничилик ёрдамлари ҳам унутилмаган. Демакки, чақмоқтош конлари жамоалараро иқтисодий ва маданий алоқа воситаси сифатида ҳам ўз даврида муҳим роль ўйнаган. Шунингдек, ибтидоий давр кишилари шу тарзда меҳнат қуролларини яратиш борасида ҳам ўзаро тажрибалар орттирган, бир-бирларига таянган ва кўмаклашганлар. Хуллас, чақмоқтош конлари ва улар билан боғлиқ устахоналарни тадқиқ қилиш, илк аждодларимиз маданият тарихини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Умумий хулоса қилганда, Марказий Осиё, жумладан, Ўзбекистон ҳудудларида қадимги аждодларимиз – архантроплар яшаб, даврига нисбатан юқори маданият яратганлар. Хусусан, Ўрта Осиё ўзининг табиий иқлими ва экологик имкониятларига нисбатан ибтидоий тўда даврининг ўрта босқичи – ашел давридан бошлаб энг қадимги аждодларимиз эътиборини тортган, шунингдек бу минтақаларда Селенғур ғорида синантропларнинг замондошлари илк бор макон топган. Бу далиллар Ўрта Осиёни одамнинг пайдо бўлиш ҳудудларига киритиш имкониятини берди. Фергантроп одамнинг пайдо бўлиши шажарасида питекантроп билан неандертал одамлари оралиғидаги бўғинни тўлдиришига олиб келди.

Похожие

Бақтриянинг сўнгги бронза даври археологияси

Қозоғистон илк палеолит даври маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги маданияти

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси