Томоша санъатининг бошқа турлари - Культурология - Рефераты

Томоша санъатининг бошқа турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Томоша санъатининг бошқа турлари Режа: 1. Халқ цирки санъати 2. Пичоқ ўйин (кардбозлик), бесуяклик, лаган ўйин

Дорбозлик халқ циркининг қадимий турларидан хисобланади. Бу санъат авлоддан-авлодга ўтиб бизгача етиб келган. Дорбозлик макони бўлмиш Асакадан чиққан Тошканбой Эгамбердиевнинг фидойилиги, санъати туфайли анъанавий дор ўйин замонавий цирк билан боғланиб, оламга танилди. Найрангбозлик , кўз боғлаш XV асрдаёқ катта ютуқларга эришган. Найрангбоз бор нарсани ғойиб ва йўқ нарсани пайдо қилувчи, бир нарсадан тамомила бошқа нарса хосил қилувчи «сеҳргар». У ханжар ютиш, қулоқдан игна-ип ўтказиш, сув пуркаб олов чиқариш, оғзига қоғоз, ювада тиқиб рангли ип ва ленталар чиқариш сингари тамошаларни устаси бўлган. Найрангбозлар ўйинида сеҳр ҳам, мўжиза ҳам бўлмаган. Чаққонлик, диққат, томошабинни ром этиш, кимё ва физика қонунларини яхши билиш маҳсулидир. Муаллақ «акробатика » ҳам халқ циркининг яхши ривожланган турларидан бири бўлиб, тобланган тана харакатлари билан чиройли шакллар ясаш санъатидир. Айниқса бесуяк деб аталувчи муаллақчиларнинг томошалари қизиқарли бўлган. Ёғоч оёқни ҳам муаллақчиликни бир тури деса бўлади. Халқ циркчиларини турли буюмлар билан кўрсатадиган ўйинлари бўлган. Пичоқ ўйин (кардбозлик), лаган ўйин, чинни ўйин бунга мисол бўла олади. Турли даврларда халқ циркининг намоёндалари ижод қилишган. Хўжа бойвачча, Хўжа пучуқ кардбозлар, ака-ука Раҳмон, Парзин муаллақчилар, Мухаммад чаққон, Қодир бола акробатчилар, Мухиддин бесуяк, Абдулла хитой қилич-ханжар ютувчи, Юсуф қизиқ, Собир қори, Рафиқ қизиқ қизиқчилар, Саид қизиқ қиличбоз, Зарқара Мирзаев кардбоз сингари санъаткорлар шулар жумласидандир. XX аср бошида Тошкентлик Муллабой Мансуров миллий цирк ташкил этиб, кўплаб халқ цирки артистларини бир жойга тўплаб катта томошалар кўрсатган. Муллабой аканинг ўзи бошлиқ, бадиий раҳбар, от ўйнатувчи сифатида фаолият кўрсатган. Майрамхон Саримсоқова, Раҳмон Абдухалилов, Карим Зариповлар халқ циркини профессионаллик даражага кўтаришда фидойилик билан меҳнат қилганлар.

Пичоқ ўйин (кардбозлик), бесуяклик, лаган ўйин «Пичоқ ўйин»нинг бир киши, икки киши айрим ҳолларда тўрт киши томонидан бажарилиши кузатилади. Ижрочилар сурнай, ноғора жўрлигида иккитадан ўнтагача бўлган пичоқ билан турли харакатлар кўрсатиб, томошабинларни хайратда қолдирганлар. Яккабоғлик Зарқара Мирзаев қўлига иккитадан тўртта пичоқни тиғларини бир-бирига қарама- қарши ҳолда ушлаб олиб, эпчил ҳаракатлар билан бели орқали уни путидан ўтказиб, сакраб чарх бўлиб айланиб, яна оёққа туриб олар экан. Шахрисабзлик Ражаб кардбоз эса ўнта пичоқни бармоқлари орасига терган, иккитасини тишлаган ва жуда чаққонлик билан комбинацияларини ўзгартириб турган. Бесуяк эгилувчилар орқасига қараб ергача эгилиб келиб, бошини оёқлари орасидан олдинга чиқариб, «тошбақа» сурат бўлиб, оёқларини чалиштириб қўли билан юрган. Бесуякнинг энг зўр ўйини эгилиб, капток бўлиб, оғзи ёки қовоқлари билан ерга қадалган кумуш тангани олишидир. Чинни, лаган ўйин жанглёрликни ўзгинасидир. Унда ўйинчи чўп учида чинни коса ёки ликопчани айлантирган. Уни пешонасига, бурнига қўйиб, отиб қайта чўпга туширган. Икки қўлида чўпдан коса айлантириб ўтирган, айланиб ўрнидан турган. Пичоқ ўйин билан лаган ўйинда рақс муҳим ролp ўйнаган. Лаган ўйинда артист тоғорага, товоққа ўхшаш идишни пешонасидан бошига, ундан бўйнига тушуриб, у елкасидан бу елкасига келтириб сўнг белига тушириб ва пешонасига қайтариб ўйнаган, қўлларидаги қайроқлар билан ўзига ритм бериб турган. Мана шу ўйинларнинг барчасида қўқонлик Махмуд Ғофуров (1883-1970) моҳир бўлган экан. Халқ ижодиётининг атоқли намоёндаси Юсуфжон қизиқ Шакаржоновдир ( 1869-1954). У 90 йил умр кўриб, шундан 83 йилини санъатга бағишлаган. У фақат кулдирувчи бўлмай, санъатни барча турларини яъни, мусиқа созларини чолабилар, корфармонлик (режиссёрлик) қилар, раққос ва ҳофизлик билан барчани лол қолдирар эди. У учта хукмронлик даврини кўрди. Худоёрхон саройида, Бухоро амирлигида, собиқ шўролар

даврида ижод қилди. Аммо хамиша халқ билан бўлди. Ёшлигида Зокир эшон труппасида, сўнгра Мансуров халқ циркида, кейинчалик ўзи сайёр труппа тузиб, Хитой, Эрон, Афгонистон, Қашқар, Оврўпада, Руссияда бўлиб ўзбек халқ томоша санъатини тарғиб қилди. Италиялик сеҳргар Колиастро, русиялик машхур цирк артисти Юпатов билан бирга ишлаб хамкорлик қилди. Карим чавандоз номи билан машҳур бўлган Карим Зарипов (1890- 1960) Зариповлар сулоласига асос солди. Унинг фарзандлари, набиралари ота касбини эгалладилар. У бесуяк ҳам эди. Ёғоч оёқни жуда яхши ўйнар, қизиқлик қилар, лекин «От ўйин» деб аталмиш халқ циркини қарийб барча жанрларини ўзлаштирди. 1938 йилда «Чавандоз йигитлар» аттракционини ташкил этади. Унда Карим Зарипов билан ёнма-ён хотини Муборакхон, ўғли Хакимжон, қизи Холидахон чавандоз сифатида фаолият кўрсатдилар. Бу гуруҳ бутун дунёга машҳур бўлди. Айни пайтда хам бу сулола ўзбек давлат циркида ўз анъаналарини муваффақият билан давом эттирмоқдалар. Халқ қизиқчилик санъатининг устаси Ака Бухор Зокиров Қўқонда таваллуд топган. Ака Бухор қизиқчи сифатида, маҳорат ва ташкилотчиликда устоз Юсуфжон қизиқдан кейин иккинчи ўринда туради. Танқид ва мулаққид томошаларида, кулги-ҳикоя, қизиқ ўйинда, аскияда ундан ўтадигани камдан-кам топилар эди. Кўп қадимий томошаларни янгича оҳанг билан тиклади, замонавий рух берди. Теша қизиқ, Ғофуржон Юнусов, Тўйчи қори Райимов, Хоживой Солиевлар унга эргашиб ижод қилганлар. Хулоса қилиб айтганда асрлар бўйи ривожланиб келган халқ томоша санъати бугунги кунда хам янгича кўриниш билан жилоланмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.Каримов “Ўзбекистон XXI-аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент 1997й. 2. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” Тошкент «Ўзбекистон» 2000 й.

Похожие

Халқ амалий санъати

Маданий тараққиёт ва мерос

Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Мустақиллик йилларида Узбекистонда миллий кадриятларнинг тикланиши ва маданият тараккиёти