Шарк уйгониш даврининг узига хос хусусиятлари - Культурология - Рефераты

Шарк уйгониш даврининг узига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

www.arxiv.u z Шарқ уйғониш даврининг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Қадимги шарқ маданиятининг вужудга келиши шарт- шароитлари. 2. Қадимги шарқнинг дунёқараши ва тафаккурини ўзига хослиги. 3. Қадимги шарқдаги йирик маданиятнинг (Миср, Месопатомия,)

www.arxiv.u z Хинд, Хитой ўзига хос қиёфаси. Қадимги шарқ худудида мил. Авв. Х-VII минг йилликда инсоният цивилизацияси ва маданият ривожланишининг ибтидоси билан боғлиқ бўлган энг муҳим жараёнлар рўй беради. Бу даврда шарқ маданий фаолиятининг турли шакллари ва соҳалари вужудга келади. Ёзув, адабиёт, санъат, фан, биринчи жаҳон дини буддизм пайдо бўлади. Бу бошланғич жараёнсиз инсоният маданиятининг кейинги барча тараққиётини тасаввур қилиш қийин. 1. Қадимги шарқ тушунчаси, шарқ ҳақидаги ҳозирги тасаввурларга мос келмайди. Негаки қадимги шарқ ер шарининг Мисрдан то Хитойгача кенг минтақасини ўз ичига олиб, бу ерда мил. авв. VII минг йилликдан бошлаб инсонияттарихида дастлабки цивилизация вужудга келади. Маданиятнинг шаклланиши энг йирик дорёлар-Нил, Дажла, Фрот, Ганг, Хуанхе ва Янци водийсида, деҳқончилик ривожланиши учун қулай имкониятлар мавжуд бўлган жойларда рўй берди.-Худди шу жойларда дастлабки давлатчилик тузилмаси, сиёсий, диний ва савдо маркази сифати шаҳарлар, ёзув вужудга келган. Бу ерда дастлаб маънавий маданият ишлаб чиқарувчи меҳнат фаолиятидан бевосита ажралиб мустақил фаолиятга айланади. Жамитя ҳаётида алоҳида кишилар ҳаётида бошқарув, таълим, маълумотларни тўпловчи ва узатувчи соҳаларда шуғлланувчилар ажралади ва кўпайиб боради. Миср, Месопатомия, Хинд ва Хитой цивилизациялари энг йирик ва кўҳна маданиятга эга бўлди. И. П. Вейнбергнинг такидлашича қадимги шарқ маданияти Илк кашфиёти ваасосчи улкан миссияни бажарди; ёзувни ишлаб чиқиш ва давлатчилик пойдеворини қуриш, ўзинирнинг этник, касбий, мулкий ва ижодий аҳволи билан фарланувчи кишиларнинг бирга яшашлари учун шароит яратди. Агар бошқа маданиятлар ибтидоий ва қадимги Шарқ маданиятининг тажриба ва ютуқларидан фойдаланган бўлса, қадимги шарқ маданиятининг ўзига эса ибтидоийликнинг бир тарзда шаклланди. Ибтидоий муҳитнинг таъсири учун кучли ва доимий бўлди. Ибтидоий даврдан мерос

www.arxiv.u z бўлиб мифалогик фиклаш усули, нутқ ва ва фаолят ўтди. Шуғ билан бирга қадимги шарқ маднияти намуналари ўз дунёсининг бошловчиси янгиликларни ўзига хос жиддий хис қилади. Миср Сесопатамия, Хинд ва Хитой мифларида нафақат Дунёнинг яратилиши (осмон,ер, жониворлар, инсон) мавзуи балки, буривоятлар оламида ибтидоий дунёнинг кескин фарқловчи маданиятларинг яратилиши, мавзуи ҳам катта ўрин эгаллайди. “Энклар ва коинот” (Месопатамия), тангри птах ҳақида (миср), Хитойнинг афсонавий хукмдори ҳақида мифларда худолар илк аждодар деҳқончилик вахунармандчилик кашфиётлари,илк шаҳарлар бунёдкори, давлатчилик ва динни рнатувчилар, қонун ва ёзув ижодкорлари сифатида яъни ибтидоийликдан фарқланувчи цивилизациянинг барча ютуқларини яратувчилар бўлиб тасвирланади. Шунингдек мифларди бир-бирига мос келмайдиган,қарама-қарши ва бу икки дунёнинг удшманлиги мавзмуи ҳам тасвирланади. Қадимги шарқ халқларнинг урф-одатлари ва эътиқодлари ҳақида маълумотлар турли манбаларда, адабиёт ва санъатёдгорликлари сақланиб қолганки, булар бизни тасаввур дунёмиздан кескин фарқ қилувчи оламга бошлайди. Қадимги шарқ маданиятининг шаклланишида мифалогик тасаввур катта рол йўнаган. Мифалогик тафаккур- предмедлик, хиссий, жонли тафаккур етарли ривожланмаган мавхум тушунчаларги хос бўлиб, бундай тушунчаларин ишлатиш ва сўзда уларни ифодалашни сутлиги қийинлигидир. (Шумерликлар ўлдириш дейиш ўрнига бошга таёқ билан уриш дейишган). Қадимги шарқ кишиси сабали натижа муносабатларни тушунган ва фарқлаган, бироқ уларни мужмал ва қонунга мос бўлмаган ходиса сифатида кўпчилиги эса шахси қудрат сифатида онгли ва ихтиёрий идрок қилади. Сабаларни излашдақандай деб эмас, балки ким деб сўрашади (Ходиса ким айбдор), ихтиёрий аниқ мақсадда харакат қилаганни излашган.Сабабларни бундай идрок қилиш мифалогик тафаккур айрим ва бутунича, бир-бирига ўхшаш ҳар қандай ташқи мосликни қабул қилади.

www.arxiv.u z Функцианал алоқадорлик сифатида макон замондаги ҳар қандай ҳар қандай боғлиқлик сўзи билан мифалогик тафаккурнинг фикран боғликлиги ҳақида гапиришгга имкон туғилади. Фикрий боғликлик билан ўхшаш тафакур ҳам алоқадор. Қандайдир янги нарсаларни кўриб инсон ўзига дейди: “бу янги нарса нимага ўхшайди?”-ва унга ўхшаш нарсани ўзидан ва аждодларини тажрибасидан излайди. Хусусан, асл намуна тамоийили кенг тарқалган бўлиб, унга кра ҳаётдаги барча муҳим нарсаларни (эҳтиром, подшохокимитяти, инсон) илоҳий қудратнинг асл қудратининг асл намунасига мувафиқ яратилган. Оламни мифалогик тасаввур қилиш унинг ниҳоятда тартибли, қатъий иерархик ифодаланиб, унинг асоси турли хил оппозицсия лар тизими ҳисобланади. Айнан шулар мифалогия рамзий тансифлашдаги дастлабки пойдевор хисоланибланади.(қарама-қарши типлар: юқори- куйи, ўнг-сўл,осмон-ер, мағриб-машриқ,кун-тун, биз-улар, катта-кичик, эрқ-хотин, ҳаёт-ўлим ва бошқалар). Шунингдек, ўнг, юқори, катта, яқин, ўз, ёруғ тамоилга кўра қарама-қаршиликнинг муносабат-ижодий тамонини, сўл, куйи, узоқ, бегона, қоранғу эса салбий жиҳатини ташкил қилади. Мифалогик тафаккурнинг мувофиқ ва ўхшаш жиҳатилари унинг анънанавийлиги билан бевосита боғлиқ. Анъана бир-бирига боғлиқ ва яқин, бироқ моҳиятан бошқа бўлган ходисалар урф-одат, маросим, ибодат, удум, одоб сингарифаолиятда намаён бўлади. Буларнинг бари у ёки бу синсациядаги аниқ аҳлоқ дастурига эга бўлиб, харакатнинг нотўғри харакатларни огоҳлантиради, негаки анънанлар негизида социумнинг катта тажрибаси мужассамдир. Қадимги Шарқ мадниятида анъаналарга асосланиш устун туради. Аждодлар анъанаси, тажрибаси мутлоқ хақикат хукмронлиги билан, Д.С. лихачев таъкидлашича «одоблилик» боғлиқ бўлган. Қадимги шарқ кишисининг аҳлоқи харакат ва фаолиятда муқаддас анънаналарни қайта тиклашга, қаратилган «илохий ўрнатилган» меъёр ва қоидаларга бориб тақалади. А. Я. Гуревич шундай дейди: «Кишилар

www.arxiv.u z харакатининг кўкдаги илохий тимсолга такрорланиши уларни илоҳ билан боғлаб, аҳлағда воқеаликка айланди». Кишиларнинг барча фаолияти (ишлаб чиқариш, жамоатчилик,оилавий) муқаддас маросимларда қанчалик иштирок этиши билан мазмун касб этади. Анъанавий жамиятда «қадимги» ва «яхши» сўзлари синоним бўлиб, қадимги эзгуликни кафолатлидир. Шунинг учун уй ва анжом, кийим ва озуқа минг йиллар давомида кам ўзгарди, шунинг учун адабий жанрлар, санъат жанрлари ҳам барқарор бўлиб келган, янги эҳромлар, нафақат эскисини ўрнида қад ростлади, балки уларнинг «асл намунасининг» қайтадан тиклади. И.В. Клочков ёзишича, янги замон кишилари дунёни харакатда, ривожланишида кўради, «Эволюция», «тараққиёт» тараққиёт тушунчалари қиёфасини яратиш учун йўл очувчи таснифлар ҳисобланади. Бундан барча янгиликка замонавий жамиятнинг очкўз қизиқиши бошланади. Дунёнинг бошқача қиёфаси анънанавий жамитя кишиларидан ташкил топади: Қадимги дунё яшайди, бироқ ўзгармай қолади. Ривожланиш ғояси (тараққиёт ёки инқироз) кўринишидан унинг англаниши ши мутлоқо бегона. Дунё жуда қадимдан худоларбелгилаган ўзгармас тартиб бўйича яшайди. Мифалогик тафаккурнинг ўзига хос хусусиятлари шундаки, қадимги шарқ кишиси ўзини ҳар доим социумнинг бир қисми деб хис қилган, социум эса коинот кучига боғликликда, табиатга аралашган ҳолда кўринади. Гарчи, қадимги шарқ маданиятининг турли қирраларида шахсни индивидуаллаштириш имконатлари мавжуд бўлиб, улар ҳар доим индивиднинг турмуш тарзини белгиловчи асосий соҳаларга нисбатан иккинчи даражали ҳисобланган. Қадимги шарқ маконининг пайдо бўлиши чегараланиши алоҳида ўрин тутади. Қадимги шарқ мифалогиясида космонегиз жараёни хавосининг жаралиши сифатида намаён бўлади. (мислол учун, хиндларгга Индра ҳақида миф, Месопатамияда мардуқ ҳақида). Тартибли уюшган макон,бетартиб маконга қарама-қарши қўйилади. Табиийки тартибли,ташкилий жихатдан уюшган «хунук» макони-кўчманчилик, ибтидоийлик дунёси жойлашган.

www.arxiv.u z Шунинг учун санъат асарларида бошқа халқларнинг ўзига хос кийими, қиррасилда қарама-қарши оламнинг фарқи таъкидланади. «Ўзининг» маконида ижобий хусусиятга эга бўлиши давлат асосий рол ўйнайди. Шуни такидлаш жоизки, қадимги шарқда давлат оддий сиёсий хокимият сифатида ўзини намойиш қилмади, давлат дин билан уйғунликда сиёсий-диний бирлик мажмуида муқаддаслик хусусиятига эга бўлди.Моҳиятан маънавий фаолият давлат манопологияси ҳисобланиб, у билан гўёки илоҳий ёки фидоийлик мартабасига эга бўлган задагонлар, кохинлар хукмдорнинг ўзи тамонидан амалга оширилган. Шоҳ ер осмон ўртасидаги бош воситачи ёки неб худосининг ўғли бўлган, худоларнинг ўзидан бошқаришга «мандат» олган. Вавилон шоҳи янги йил байрамида бош худо Мардук ибодатхонасига борган. Ибодатхонасига киришда кихин шоҳининг барча нарсаларини олиб қўйиб, (тожи хассаси, шоҳлик либоси), уни камситган ва урган, сўнг оёқ кийимсиз, оддий жулдир кийимда ибодатхонадан чиқишга рухсат берилган. Яъни дастлаб шоҳ оддий одамга айланиши, ибодатхонада эса уни худо мардук яна кейинги йил учун хукмдор қилиб сайланган. Фақат Миср фиръавини унинг отаси-Худо Амон-Рага, Хитой императори «Небнинг ўғли»-Небга сажда қилиши билан боғлиқ асосий удумларни ўтказиш хуқуқига эга бўлган. Шоҳнинг асосий мажбуриятлари фуқороларга боғлиқ-ишлар бўлган: мамлакатда тартиб ва осойишталик, моддий фаравонлик ва ижтимоий адолатни таъминлаш. Қадимги Мисрдаги «Героклионол шоҳининг ўз Мерикарга насихатлари» да айтилишича: «Хақиқат ўрнат ва ерда узоқ яшайсан. Шундай қилки , йиғлаётганини овут, бевага жарб қилма, инсонни отасининг мол-мулкдан бенасиб қилма» Яна хукмдор замирида тартиб- интизом бўйича юксак миссиясини бажариб, гоҳида еҳад катта хажмдаги қурилиш хўжалик фалоиятини амалга оширган. Улуғ ва бахайбат Миср пирамидалари, буюк хитой девори, баолбек эҳроми, Персепол сройи қурилишлари худолар олдидаги хукмдорларнинг «ижобий» хусусиятларидан далолат беради.

www.arxiv.u z Диний ақидалар хукмдорлиги кишилар ҳаётини белгилайди. Инсон қаерда осмон бўлса-худолар дунёси ва ерни одамлар дунёси деб билди. Улар доимо ўзаро муносабатда бир бутунликда олам дарахтининг танаси вашоҳлари каби виқор билан яшашган. Худолар инсонлар ҳаётининг барча соҳаларига фаол аралашган, унинг туғилиши, ўлимини ва ўлимидан кейинги тақдирини белгилаган . Ўша даврларда диний таълимотдан ташқари хеч қандай бошқа дунёқараш бўлмаган. Инсон худолардан хатто арзимас нарсалар ҳақида маслахат сўраган ва унга хатлар ёзиб ибодатхонагга олиб борган. Мисол учун, Қадимги бобил аҳолисининг мактубларидан бирида шундай сўзлар битилган: «Менинг отам, Худо айт! Сенинг қулинг Апил- Адат шундай дейди: нимага сен менга эътибор қилмайсан? Мендан бошқа ким ҳам бор? Сени севучи худо Мардукка ёз менинг гуноҳимдан ўтсин». Барча қадимги Шарқ цивилизациялари табиий- илмий билимлар тўплаб улкан натижаларга эиршиб ва жаҳон фани ривожланишига улкан таъсир кўрсатади. Бизгача етиб келган непирус ёзувлари мисрликларни математика ва геометрия (турли шаклнинг хажми ва юзасини ўлчаш), астрономия (аниқ қуёш тақвимининг тузилиши, мия ва қон томирлари ҳақида маълумот жароҳлик), Кимё(турли моддаларни хусусиятини ўрганиш вабилимлардан майтни кимёлашда фоойдаланиш) соҳаларидаги кенг тушунчалари ҳақида далолат беради. Атрофдаги мамлакатларга месопатомия математикаси ва астрономияси катта таъсир кўрсатди. Ҳозирга қадар биз Месопатамияда тузилган вақ ва бурчак ўлчови учун 60 бўлакли тизимдан фойдаланамиз. Месопатамияликлар математика ва астрономияга оид кашфиётлар қилиб, ой фазаларини бўлиш тизимини яратди, қуёш тизимига оид жарёнлар , юлдуз ва сайёралар рўйхати, кўплаб харакат холатларини аниқлаш бўйича янгиликлар киритди. Икки дарё оралиғи-астрологиянинг ҳам ватанидир. Қадимги хинд ва Хитой фани ҳам кўплаб ютуқларни қўлга киритди. Хиндистонда нолдан фойдаланиб ўнлик саноқ тизими яратилиши билан алгебра ривожлана бошлади(сон, туб сон, Синус каби атамалар

www.arxiv.u z хиндистонда пайдо бўлди). Ўлим сабабини аниқлаш мақсадида мурда танасини анатомик тадқиқ қилиш тажрибалари анатомия ва физологияни ривожлантириб, медицинада катта ютуқлар эришилди. Хиндистонда тиббиёт тараққиёти ҳақида тиббиёга оид асарлардан биридажароҳликнинг 300 тури бўлганлиги ва 120 та жарроҳлик асбоби мавжудлиги эслатилди. Барчасига маълумки, Хитой, Ипак, чинни ва қоғознинг ватани ҳисобланиб, мил.авв. II асрда кашф этилган, шунингдек Хитойда пароҳ, компас (мил. авв. 613 йилга тегишли Хитой қўлёзмалари топилиб унда Галлей кометаси ҳақидаги энг қадимги маълумотлар учрайди. Мил.ав. Мил.ав. II асрда Хитойда осмон ёритқичларининг харакати тасвирланган биринчи осмон глобуси, 2500 ёритқичнинг ўрни кўрсатилган юлдузлар атологини яратилган. Янги тақвим жорий қилиниб (мил. ав. 104 й). Унга кўра бир йил 365 чи кунга тенг бўлган. Мил. ав. 28 йилда Хан империясининг астраномлари қуёшда доғлар борлигин кузатганлар. Хитой математиклари тарихда биринчи бўлиб ҳисобда манфий сонни қўллаганлар. Тиббиётда игна уколи, нуқтали даволаш каби ажобий ишлаб чиққанлар. Бир тамонда Миср ва Месопатомия фани, бошқа тамонда хиндистон ва Хитой фанида аҳамитяли фанлар мавжуд бўлиб, биринчи-фан ўта амалий хусусият касб этган, иккинчидан-фанлар назарияси, Фалсафа тараққийси ғарбдан кескин фарқ қилган. Бу фарқни К. Ясперс тамонидан яратилган ўқдаври назарияси билан изоҳлаш мумкин. Бунга кўра мил.ав. 800 ва 200 йиллари оралиғида муҳим тарихий бурилиш содир бўлиб, мифалогик давр нихоясига етади, рацианал идрок шакланади, ҳозиргача мавжуд бўлган асосий тушунча ватансифлар ишлаб чиқилди. Бу даврда Хиндистонда Упанишада пайдо бўлди, будда яшади. Хитойда машҳур фалсафа мактаблари ривожланди, Эронда Зардўштийликни қабул қилиб, қонунлаштирди, фластиндан пайғамбарлар чиқди. Юнонистонда бу вақтда Гомер, Гераклит, Плотон ва бошқалар фаолият кўрсатди. Хиндистон ва хитойда табиий техника фанлари эртароқ шаклланади ваўз навбатида сермахсул тараққий этди. Бироқ, бу фанлар

www.arxiv.u z ғарбдаги каби маданиятга сезиларли таъсир кўрсатмади. Бу олий хақиқатни англаш йўлидаги мустақил таълимот бўлиб қолиш билан боғлиқ. Масалан, Хиндистонда билим уч даражага ажралади: 1. Билмаслик (авидья ) 2. Тушунча, «илмий» билим (вижняна). 3. Ҳамма нарсани билиш (пражня), яъни биринчи даража мантиқсиз фикрлаш, иккинчи-мантиқий, учинчиси мантиқий устун идрок қилишга мувофиқ келади. Ерюзасидаги энг қўхна ва бир қадар ўрганилган, кўплаб халқлар маднитьининг ривожланишига катта таъсир кўрсатган маданиятлардан бири қадимги Миср маданиятларидир. Қадимги Миср ёзуви кўплаб ҳозирги ёзув тизими учун асос бўлди. Қадимги Мисрликлар қўлланган сўзлар «папирус» «оазис», «химия», «базальт» ва бошқалар ҳозирда ҳам муомалада сақланиб келмоқда. Мисрда турли, ўта чалкаш топинишллар тизими мавжуд бўлган: Худоларга сиғинган, жонивор, ўсимлик, тупроқ, сув, Нилни муқаддаслаштирган. Қуёшга, тарик худо фиръавнга сиғиниш қонун тусига кирган. Мисрликлар маданиятида дафн маросимми алоҳида алоҳида ўрин тутган. Улар ўлимни инсоннинг иккинчи ҳаёт бошланиши деб билган. Мангу ҳаёт тушунчаси Осирис ва Изида ҳақидаги мифдан пайдо бўлагн. Қадимги юнон муаллифи «Мисрликлар ҳаёти ўлимга тайёргарлик кўринишдан иборат»-деб бекорга ёзмаган. Мисрликлардан фарқли қадимги месопатомия аҳолиси ердаги ҳаётга кўпроқ эътибор қилишган. Ўлим билан қаммаси тугайди деб ўйлашсада, нарги дунёга ишонишган. Мисрликлардан фарқли равишда нарги дунёни инсон рухи мангу сув ва овқатга зориқиб яшайдиган қўрққинчли дунё деб тасаввур қилишган. Шаруппакнинг месапатамияликларга насиҳатида айтиладики «Ширин ҳаётдан ташқари бирон нарса азиз эмас». Месопатомияликларнинг қувончли ҳаёт ҳақидаги қарашлари «Гилгамиш» достонида ҳам тасвирланади. Улар шахсий ҳаёт муаммолари билан кўпроқ

www.arxiv.u z қизиққанлар. И. Клочков бу хақда «оддий бобиллик-бу хусусий кишидир» деб ёзади. Хиндистон биринчи жаҳон дини буддизм ватани бўлсада, Хиндистоннинг ўзида индиузм билан иккинчи даражада турарди. Бу икки дин ҳам «веда» да акс эттирилган қадимги тасаввурлардан келиб чиққан. Хиндларин дунёқараши ва барча тушунчаларини белгиловчи асосий ғоя, хинд маданиятининг ўзига хос хусусияти-дунёда содир бўлувчи нихоя узлуксиз харакат ғояси ҳисобланади, яъни дунёнинг айланиши на ибтидо, на нихоя, на аниқ мақсадга эга.Дунёнинг доимий айланишида айта янгилаш ва дунёвий илоҳий руҳ нишонаси-индивидуал руҳ бўлади. Улар доимо янги моддий кўринишда вужудга келади, бунинг учун инсон танаси бўлиши шарт эмас, руҳ жониворлар, ўсимликлари танасига жойлашиши мумкин хиндлар шу тариқа ўз дунёқарашидан нарги дунё ҳақидаги ғояни истесно қилганлар. Мутлоқ «дунёвий қонун» борлиқ хукмдори брахма-оламнинг обьектив ифодаси. Уларни таққослаган аниқ худодоларини роли унча катта эмас, фақат «дунёвий қонун» тамоилларини индивидлашган тимсолидир. Хеч ким, худо ҳам инсон камасини ўзгартиришга қодир эмас. Каманинг санскрит тилидан таржимаси фаолиятни билдиради. Бу тушунчанинг мазмунини аниқлаш мураккаб. Карма инсоннинг олдингиҳаётидан мерос бўлиб ўтади ва ҳозирги ҳаётнинг мазмуни ва фаолиятида намаён бўлади, у бўлғуси моддий тимсолнинг сифатини белгилайди. Гуноҳларни кечириш ҳақида тазарру ёки ибодат билан кармани ўзгартириш мумкин эмас, у фақат инсоннинг аҳлоқий феъл-атворини белгилайди. Шшу билан бирга, ҳар бир индиус ва буддис учун ўз-ўзини билиши ва ўзининг камолотга етиши, ўз руҳий холатини аниқлаши, ўз кармасининг тоза сақланиши ҳақида ўйлаш асосий ҳисобланади. Бу Хиндистондаги динлар ҳаёт дан, фаолиятдан воз кечишга ундайди дегани эмас, балки улар дунёвий ташвишларга бефарқ бўлишга ундайди деса бўлади. Хинд маданиятининг бутун мазмунида зоҳир ва ботин,

www.arxiv.u z муаққат ва мангулик ўртасидаги муносабат мувозанатни сақлаш зарурати ҳақидаги фикр ётади. Хитой маданияти ва цивилизациясининг минг йиллар давомида асосий руҳий, аҳлоқий ва ғоявий манбаи мил.ав. 550-479 йиляшаган буюк мутафаккир конфуций таълимоти ҳисобланади. Барча энг муҳим нарсалар ҳар қандай цивилизациясининг «қиёфасини»белгилайди-ҳаёт тамоилларини, давлат ва ижтимоий ташкилот шакларини, умум қабул қилган аҳлоқий меъёрлар ва қадриятларнинг барчаси Хитойда Конфуцийликни «хитой цивилизациясининг квинт эссенцияси» (моҳияти) деб атамайди. «Осмон ваколати» йўналиши конфуций тамонидан янгича фикрда ривожлантирилиб, унда ижтимоий аҳлоқ асосий ўрин тутади ва сиёсий маданиятни белгилайди. Анъналарни хурмат қилиш, бурчни жиддий ҳис қилиш,аҳлоқий сифатдан юқорилиги, ўзини жамият учун бахш қилиш, хақиқатни англаш учун доимо уриниш, ишонч ва олийжаноблик каби идеаллар бошқаришни истаганлар учун мўлжал бўлган. Бу идеаллар давлатнинг бош таянчи бўлиб, Хитой империяси тўралри учун гамуна бўлди. Конфуцийликни Хитойда ппйдо бўлган иккинчи буюк фалсафий таълимот даосиз тўлдирди. Даосизмда турмуш, табиат, умулик муаммолари акс этади. Агар конфуцийчилик инсонни ижтимоий фаолиятини назарда тутса, даосизмда унинг руҳий ҳаёти, дунё қараши акс этади. Л. Васильев бу ики таълимтони «хар қандай конфуций руҳон даосизм»-дебатайди. Даосизмда қадимги Хитойдаги фикрларни бош кони акс этиб, жаҳон маданиятини янги ҳаёт билан бойитди. «Унинг ғоялари: ин-я тамойилларга асосланган дунёнинг дуалистик хусусияти; учун бшта асосий унсурдан иборат бўлган материя (ер,сув, олв, маъдан) дунёнинг ўзгарувчанг харакатидалиги, асосий унсирлар доимо сифат ўзгаришида бўлишини билдиради. Даосизмга кўра дунёнинг пайдо бўлиши учта кучнинг фаолиятидан келиб чиққан: Дао-Олий Мутлоқ, Илк ибтидо, дэ-дао нуриданпайдо бўлиши, Ци-Олий материя, у моддийдунёни яратиб, нарса ва мавжудодларни бунёд қилади.

www.arxiv.u z Шарқнинг қадимги цивилизацияси моддий ва маънавий соҳалардаги кўплаб ўта муҳим янгиликларини вуждга келтиради. Хусусан, мил.авв. 1 минг йиллик маънавий ғалаёнлар жараёни билан ажралиб туради. Бу даврда дастлаб икки тамоил вужудга келади: умум инсоний бирлик ва шахснинг маънавий мустақиллиги. Ғоялар эркинлиги бошланиб инсон ўз ҳаётини унга асосланиб қурди. Қадимги шарқнинг цивилизацияси ғарбга нисбатан эртароқ бошланди. Юнонлар маданияти Қадимги шарқнинг маданияти таъсирида жуда юксалди, буни эллиплпрнинг ўзлари ҳам эътироф этишган. Бу таъсирлар натижасида шундай давр бошландики Шарқ ва Ғарқ маданиятлари синтези эллинистик маданиятни вужудаг келтирди: Юнон-Бақтрия ва гандар санъати, ис кандария фани, фаюм портретлари бунга мисол бўла олади. Қадимги шарқ бизга барҳаёт бойликларини қолдирди. Булар «Гилгамеш» ва «Маҳобҳорат» достонлари, Калидаси драмалари ва Чжуанцзининг бой маданияти ўрганиш келажакни кўришда зарур ҳисобланади. Мавзуга доир таянч сўзлар ва иборалар. Маданият зоналари субьектура, конктркулбтура, ёшлар маданияти, омма маданияти, ижтимоий протез, элитар маданият, ижтимоий- маданий механизм, репрезетативлик, ижтимоий субьектнинг эхтиёжлари.

www.arxiv.u z Адабиётлар 1. И. А. Каримовнинг Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хафсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент.1997. 2. Аҳмедова Э., Габидулин Р., Културология, мировая культура. Тошкент.2001. 3. Рождественский Ю. В. Вдение в культуроведение. М. 1996. 4. Цай А. В. Материальная культура в свете свете современной эстетике. Тошкент. «Фан». 1994. 5. Эркаев А. Духовность-энергия независимости. Тошкент. 1997. 1. Умаров Э., Абдуллаев М., Хакимов Э. Культурология. Ташкент. «Янги аср авлоди».

Похожие

Шарк цивилизацияси, у тенг узига хослиги ва социал турмиш тарзи

Эстетика фан сифатида

Европа уйгониш даври маданияти

Европада уйгониш даври маданияти

Шарк мутафакирлари Алломаларнинг социологик фикрлари