Миллатлараро муносабатларда барқарорлик тараққиёт омили. Этномаданий жараёнларда толерантликнинг ифодаси - Культурология - Рефераты

Миллатлараро муносабатларда барқарорлик тараққиёт омили. Этномаданий жараёнларда толерантликнинг ифодаси

Загружено в:

30.09.2022

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

Миллатлараро муносабатларда барқарорлик тараққиёт омили. Этномаданий жараёнларда толерантликнинг ифодаси Миллатлараро муносабатлар дунёдаги ҳар бир давлатда ўзининг тарихи, хусусиятларига эга бўлган, жамиятнинг энг нозик ва мураккаб ижтимоий- сиёсий муаммоларидан биридир. Жумладан, миллий масала давлатларда миллий хавфсизлик тушунчасини шакллантирувчи таъсирчан омиллардан бири бўлиб, бу масалаларнинг баъзи давлатларда ўз ечимини топа олмаётганлиги давлатларнинг миллий хавфсизлигига путур етказувчи омилга айланиб бораётганлиги сир эмас. Зеро, Ўзбекистон биринчи Президенти Ислом Каримов бу масала хусусида тўхталиб, шундай деган эдилар: “Миллатлараро муносабатларда уйғунлик бўлмаслиги нафақат айрим давлатларнинг,балки бутун минтақаларнинг ҳам ички сиёсий барқарорлиги ва миллий хавфсизлигига путур етказувчи бош омилга айланган.” Ўзбекистонда мустақиллик қўлга киритилгандан сўнг миллий муносабатлардаги тотувлик ижтимоий адолат мезонлари асосида амалга оширилмоқда. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ ҳар бир халқнинг маданияти, ўзига хослигини сақлаб қолиш ва ривожлантиришга миллатлараро муносабатларни такомиллаштиришнинг муҳим омили сифатида қаралди. Шу нуқтаи-назардан ҳозирги кунда миллий муносабатлар тарихини кенг ўрганиш,илмий тахлил этиш,керакли хулосаларни чиқариш ҳам мақсадга мувофиқ. Ўзбекистондаги миллатлараро муносабатларга 1989 йилда сайланган Республиканинг янги раҳбарияти алоҳида эътибор қаратганини таъкидлаш лозим. Республикамизда мавжуд бўлган кўп миллатли таркибни сақлаб ва мустаҳкамлаш муҳим вазифалардан бирига айланди. Бу вазифани амалга оширишда барча халқларнинг тенг ҳуқуқлилигини ижтимоий адолат асосида таъминлашга катта эътибор берилди. Турли миллатлар, элатлар ўртасидаги ҳамкорлик мустақилликни мустаҳкамлаш,ижтимоий барқарорликни

таъминлашнинг асосий йўлларидан бири сифатида қаралди. Дастлабки вақтданоқ Ўзбекистон Президенти Кенгашида миллий-маданий марказлар ва уларнинг ишини такомиллаштириш тўғрисидаги масала муҳокама қилинди. 1990-1991йиллардан миллатлараро муносабатлар соҳасида юксак маданиятни шакллантириш учун яхлит тизим яратила бошлади. Давлат ва жамоатчилик асосида миллий ва турли ижтимоий ҳаракатлар ташкил этилиши миллатлараро муносабатларни такомиллаштиришда, мавжуд муаммоларни ечишда катта рол ўйнади. Президентимиз таъкидлаганларидек, “Улар Ўзбекистоннинг кўп миллатли жамиятини сиёсий, иқтисодий, маданий-маънавий жиҳатдан қайта қуриш жараёнида ижобий рол ўйнамоқда” Зеро, Ўзбекистонда миллатлараро муносабатларни изга солиш республикада истиқомат қилаётган турли элат ва миллат вакиллари ўртасидаги бирдамлик, дўстлик ришталарини мустаҳкамлашга ҳаракат қилар экан,бу борадаги вазифаларни ҳал этишда тарих сабоқларидан холисона хулоса чиқаришнинг ҳам аҳамияти каттадир. Даврлар тажрибаси кўрсатишича,ҳар бир давлат ўзининг тараққиёт йўлида жамиятнинг ғоявий,мафкуравий бирлигига таянган. Оламшумул тарихий жараённинг бир бўлаги Ўзбекистон тарихини барча тарихий даврларда унинг ҳудудида яшаган қабила ва халқлар тарихидан ажратиб бўлмайди. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қадим замонлардан бери бугунга қадар турли-туман этнослар яшаб келган.Узоқ давр мобайнида бу ҳудудда ҳукмдорлар, сулолалар ва давлатлар алмашиниб турган.Шу билан бирга ушбу ҳудудда мавжуд бўлган анънавий маҳаллий этнослар билан бир қаторда,уларга ташқаридан доимий келиб қўшилувчи этносларнинг аралашуви ва уйғунлашиб кетишининг узоқ давом этган жараёни ҳам тарихий воқеликка айланган. Масалан, яқин совет даврида Ўзбекистонга жалб қилувчи омилларнинг асосийси – бу ҳудуднинг қулай табиий ва иқлимий шароити, Республиканинг стратегик иқтисодий-географик жойлашуви эди.

Мамлакат аҳолисининг 84 фоизини маҳаллий миллатлардан ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, тожик ва туркманлар ташкил этади. Туб миллат бўлганларнингорасида 8,3фоиз русларбор. Маълумки, давлатимизнинг суверенитет ҳақидаги декларациясид амиллий сиёсатимиз тамойиллари шакллантирилган бўлиб, уларда жамиятимизнинг мураккаб ижтимоий муносабатларга доир мақсад ва вазифалар, Ўзбекистондаги барча халқлар ва эллатларнинг миллий тикланишни таъминлашга, ҳуқуқий, демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуришда халқларнинг куч-қудратини, интилишларини бирлаштиришга йўналтирилган муайян амалий чора тадбирларга оид устивор масалалар қамраб олинган. Бинобарин, Ўзбекистон давлатининг миллий сиёсати мохиятини қуйидаги масалалар ташкил қилади: -барча миллатларнинг маънавий ва моддий маданиятини ривожлантириш учун қулай шар тшароитлар яратиш; -Ўзбекистонда яшаётган ҳар бир фуқаро миллий кўпчиликка ёки миллий озчиликка мансублигидан қатъий назар, тенг ҳуқуқлилик, эркинлик, юридик мақом асосида ўзаро муносабатларни уйғунлаштириш. Ўзбек халқи шовинизм, национализм, бошқа халқлар ва миллатларга ола қараш ёки уларни беҳурмат қилиш каби иллатлар халигача мамлакат тарихида бирон марта бўлсин учрамаганлиги билан ҳақли равишда фахрланади. Миллатлараро тотувликнинг ҳақиқий барометри-халк фикри. Ўзбекистон-тарихан тенг ҳуқуқли халқлардан ташкил топган кўп миллатли мамлакат. Давлат шу мамлакатда яшаётган барча миллий гуруҳларнинг ҳуқуқлари, сиёсий ва маданий жабҳаларда иштирок этишимкониятлари сақланиши, уларнинг қонуний манфаатларини амалга ошишини ўз маданияти, тили, ўзига хослиги сақланишини кафолатлайди, турли маданиятлар гуллаб яшнаши учун шарт шароит ҳозирлайди. Мана шундай амалий асосдагина мамлакатда халқлар тараққиётининг

миллиймаданий ривожини, кўнгилли равишдаги ҳамкорликларни, сиёсий - иқтисодий жипсликни, милатлараро келишимларни таъминлаш мумкин. Хўш соҳага хос хусусиятлар ва миллатлараро муносабатлар ҳолатини белгилайдиган жараёнлар нимадан иборат? Аввало, шуни қайд этиш ўринлики, Ўзбекистондаги қарийиб барча миллат ва эллатларнинг миллий ўз- ўзини англаш даражалари, миллий маданият, тарих, тил, таълим масалаларига бўлган ялпи қизиқишлари, умуман олганда миллатлараро жипслашув жараёнининг мустахкамланишига хизмат қилади. Мана шундай жипслашув ўзининг мустахкам иқтисодий тарихий ва ижтимоий асосларига эга бўлиб, айнан ана шу асослар жамиятда барқарор тараққиёт муаммоларини хал қилишда биргаликда ҳаттиҳаракатга эҳтиёж кучлилигини намоён этмоқда, ушбу сохадаги ишларнинг ҳолати миллатлараро муносабатлармасаласининг долзарблиги ҳаётий жараённинг назарий ва амалий жиҳатлари ниҳоятда муҳим. Миллатлараро муносабатларнинг социология фани нуқтаи назаридан ўрганилиши турли даражаларда-умумдавлат, маҳаллий ва шахслараро даражада амалга оширилади. Социология фанида миллатлараро муносабатларнинг қуйидаги муаммолари муҳим саналади, булар миллий ўз- ўзини англаш ва миллий психологиянинг шаклланиши, анъаналарнинг, урфодатлар ва тилларнинг ривожланиш қонуниятлари асосида ҳал қилиш. Ўзбекистон аҳолисининг 8.3% ни русийзабонаҳоли-руслар, украинлар, белоруслар, полякларташкилқилади. Улар билан ёнмаён озарбайжон, татар, турк, дунган, корейс, грузин, молдаван, арманлар ва бошқа миллий гурухлар яшаб меҳнат қиладилар. Булар байналминаллик туйғусининг амалда ўзига хос равишда намоён бўлиши турли миллатлар ва миллий этник гуруҳлар миллатлараро муаммоларнинг ўзаро ўзаро муносабатга киришишидир. Шунинг учун ҳам улар алоҳида ижтимоий воқеъликлар тарзида намоён бўлади ва ижтимоий муносабатлар таркибини ҳосил қилади, шу билан бирга мазкур муносабатлар Республика аҳолисининг ўзаро аҳиллигини ҳамкорлигини намоён қилувчи фаолиятдир.

Ўзбекистондай кўп миллатли мамлакатда кўп нарса миллатлараро муносабатларнинг қай даражадалигига боғлиқ. Турли миллий гуруҳларга мансуб одамлар юз йиллар мобайнида давомида жанжалларсиз яшаб келаётган кишилар эндиликда ўзаро муносабат ва алоқаларда муомала жараёнларида ишончсизлик ёки бошқа ноқулайликлар сезмаслиги жуда муҳимдир. Жамият ҳаётини демократлаштириш шароитдаги мамлакатдаги барча 130 га яқин миллат ва маданий марказлар ўзлари учун зарур бўлган мадад ва қўллаб қувватлашларга эга бўладилар, зеро уларнинг фаолияти мустақил Ўзбекистон маданий ҳаётида энг ёрқин саҳифалар бўлиб ҳисобланади. Уларнинг ҳар томонлама фаолиятларини янги асосларга кенгайтириш давлатлараро муносабатлар тизимидаги вазифаларни босқичма-босқич амалга оширишда ҳам муҳим эҳтиёждир. Бу Ўзбекистоннинг бирон бир хорижий давлат билан маданий ва иқтисодий ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйишда мамлакатимизда яшаб турган миллий диаспора бажара оладиган хизматлар диаспорасида айниқса ёрқин кўринади. Миллий диаспоралар ўзларининг таърихий ватанлари билан алоқаларни мустахкамлашни миллий маданий марказлар миқиёсида делегациялар визит алмашувлари натижасида фантаълим, маданият, санъат, бизнес ва тадбиркорлик соҳаларида муайян вазифаларни ҳал қилишлари мумкин. Истиқлол йилларида амалга оширилган маданий тадбирлар халқ дипломатияси асосида йўлга қўйилган ҳамкорликлар бунга мисолдир. Таҳлил қилинаётган масалаларни яна бир жиҳати мавжуд жамиятни демократлаштириш шароитида айниқса ижтимоий маданий ҳаётда эркин мустақил мулоҳазалар ва ўз ўзини ирода этишнинг ўсиши кузатилмоқда. Улар Ўзбекистондаги ижтимоий –сиёсий ва миллатлараро хаётга нисбатан одамларнинг дунёқарашини ўзгартиришга ҳам таъсир этаётир. Бинобарин бошқарув органлари ҳам эндиликда ўзларининг иш усуллари ва шаклларини янада такомиллаштирмоқда, улар жамиятдаги ижтимоий,демографик сиёсий, иқтисодий, сациомаданий, миллатлараро кечаётган жараёнлар ҳақида аниқ

маълумотларни жамоатчилик фикрини ўрганиб бормоқдалар. Зеро, жамоатчилик фикрини ўрганишда ҳодисалар моҳиятини тахлил қилиш жуда муҳим негаки таҳлил материаллари бошқарув қарорларини қабул қилишда башорат қилишда бебаҳо ўрин тутади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, мустақил Ўзбекистонда жамоатчилик фикрини ўрганиш ва инобатга олиш мамлакатдаги модернизация ва демократлаштиришнинг асосий омилларидандир. Марказий Осиёни ХХасрнинг 60-йилларида зўравонлик билан босиб олиб халқларни мустамлакага айланганига қарамасдан чор Россияси ҳам бу ердаги анъанавий ҳаёт тарзини кескин ўзгартира олмади. Жумладан, Бухоро амирлиги ва Хива хонликлари амалда сақлаб турилди. Большевиклар ҳокимият тепасига келгандан сўнг эса Марказий Осиёнинг этно сиёсий харитасида кескин ўзгаришлар содир бўлди. Бу ерда бўлиб ташла ҳукмронлик қил тамойилига амал қилиниб Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон ва Қиризистон миллий республикалари ташкил қилинди. Лекин, Марказий Осиёда миллий республикаларнинг ташкил этилиши бу ердаги ҳаётда ҳам ижодий аҳамият касб этди. Бир томонда умуммиллий жипслашиш жараёнларини тезлаштирди, миллий давлатчилик қуришда тажриба тўпланди, маҳаллий халқ онгида миллий манфаат, миллий анъана, миллий -маданий ўзига хослик каби тушунчалар шаклланишига ёрдам берди. Дарҳақиқат, ер юзидаги ҳар бир инсон миллат ёки кичик бўлса ҳам маълум бир этник гуруҳнинг вакилидир. Дунёда турли миллатлар мавжудлиги инсоният тараққиёти ва бирлашиши йўлидаги табиий тўсиқ эмас, балки у бебаҳо бойликдир. Инсоният ҳар томонлама юқори чўққига олиб чиқадиган биргина тўғри йўл миллий ўсиш ривожланиш ва миллий яратувчанликни умуминсоний манфаатларга йўналтиришдан иборат. Совет давлатчилиги шаклланиши жараёнида бошқача тамойиллар жорий қилинди. Миллий сиёсат миллатчиликнинг жамиятдаги роли инкор қилинади ва унинг ўрнига синфийликка урғу беради. Иттифоқда яшовчи бошқа милатларнинг айниқса кам сонли халқларнинг ўз тилларида ўқитиш, миллий

анъаналарни ривожлантириш, миллий қадриятларни ҳурмат қилиш лозимлиги тўғрисидаги қонуний талаблари умумдавлат манфаатларидан келиб чиқиб сиёсийлаштирилди ва улар миллатчиликни келтириб чиқарувчи омил дея баҳоланди. Маҳаллий миллий кадрлар асоссиз равишда миллатчиликда айбланиб қатағон қилинди. Бунинг туб заминида миллатичидан етишиб чиққан етакчиларни йўқотиш ва шу орқали ўз ҳукмронлигини узоқ вақт ушлаб туришга қаратилган эди. Ўзбекистонда руслаштириш асосан Росиянинг турли бурчакларидан кўчириб келтирилган рус тилида сўзлашувчи аҳоли вакиллари ёрдамида рус маданияти ва урф-одатларини киритиш ҳисобига амалга оширилган бундан ташқари мазкур маданиятни қабул қилганларга кенг имтиёзлар берилди. Жумладан, ўша пайтларда рус тилидаги ўрта ва олий таълим муассасаларини битириш келажакда амал пиллапояларидан кўтарилиш ва бошқа имтиёзларга тамал тоши қўярди. Рус ёки Россиядан кўчиб келган славян қизларига уйланиш яхши яшаш ва рахбарлик лавозимларига тўғридан тўғри йўл очиш ҳеч кимга сир эмас эди. Шу тариқа республикамизга аҳолининг алоҳида қатламлари вужудга кела бошлади. Яъни, Рус ва Ўзбек маданиятининг ўртасида турувчи иккисига ҳам чала амал қилувчи шахслар гуруҳи шаклланди. Уларнинг аксарияти ўз она тили, ўз ватани тарихи ва маданиятини яхши ўзлаштирмай туриб рус тилида сўзлашадиган бўладилар. Бу миллий таназзулнинг бошланганлигидан далолат беради. Айнан мана шу нарса марказнингмиллий қиёфасиз совет ҳалқини яратиш йўлидаги стратегик мақсадларига тўла мос келади. Иттифоқда жумладан, Ўзбекистонда оддий фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаганлиги улар онгида маъмурий-буйруқбозликдан қутулишнинг иложи йўқ эканлиги тўғрисидаги фикрнинг шаклланиши ва бошқа юзага келган мураккаб вазиятлар аҳоли ўртасида ижтимоий лоқайдликни келтириб чиқаради. Шунингдек, кўплаб ўта зарур муаммоларнинг ўз вақтида ечилмаганлиги миллий онг келажакка ишончсизликни юзага келтиради бу эса аста секин миллий экстремизмнинг

ўсиб чиқишига туртки бўлади. Миграция туфайли номаҳаллий аҳоли советнинг тобора ортиб бориши турли миллат вакилларининг онгида миллий давлат чегараларининг нотўғри ўтказилганлиги ҳақида фикрларнингривожланганлиги тил ва маданият, сиёсатдаги хатоликлар, маиший миллатчилик фан ва маданиятда маъмурий органларга турли миллат ва элат вакиллари сонининг номутаносиблиги, бутун бир халқ муаммоларининг ҳал этилмаганлиги иттифоқда ижтимоий сиёсий вазият ва шу каби омиллар яширин ёки миллатлараро зиддиятларнинг ривожланишига сабаб бўлади. Ўзбекистон кўп миллатли давлат бўлиб, унда нафақат собиқ иттифоқ ҳудудида жойлашган миллат вакиллари балки узоқ хориж мамлакатлари аҳолиси ҳам истиқомат қилади. Бизларда 130 дан ортиқ миллат ва эллат вакилларининг мавжудлиги эмас, балки кўп миллатлилик асосан умумий 15% дан ортиғини ташкил этадиган тожик, рус, қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ ва корейслар каби кўп сонли миллат вакиллари истиқомат қилаётганлиги билан белгиланади. Ўзбекистон кўп миллатлиликни бу ерда яшовчи турлимиллат вакилларининг ягона давлат ҳудудида ўзаро маданий алоқалар билан ҳам англаш мумкин. Агар бутун республика аҳолисининг миллий ва инсонийбелгиларига қараб умумий тарзда ажратадиган бўлсак кўп миллатли Ўзбекистон фуқаролариучун маданий бирликка киришиш мумкин: туркий мусулмонлар, эроний мусулмонлар ва славян христианлари. Туркий мусулмонлар умумий бир тилда сўзлашувчи умумий анъаналарга эга ягона ислом динига эътиқод қилувчи ўзбек, қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ,туркман, татар ва бошқа ҳалқларни киритишимиз мумкин .Бизнинг ҳисоб-китобларимизча, улар 14 туркий халқлардан иборат бўлиб умумий республика аҳолисининг қарийб 83% ни ташкил қилади. Албатта, уларнинг ҳар бири ўзига хос маданият, сўзлашиш тили,турмуштарзи, урфодатларига эга. Аммо уларнинг барчасида ислом дини таъсирида мусулмон маданияти, умумий дунёқараш, яшаш тарзи каби

умумий ўхшашликлар шаклланган. Ўзбекистон шароитида шубҳасиз ўзбеклар ушбу бирликка кирувчи халқлар орасида жуда катта салоҳиятга эгадир. Зеро, ўзбеклар республикада истиқомат қилувчи миллат бўлиб туркий мусулмонларнинг қарийб 80% ниташкил этади. Эроний мусулмонлар маданий бирлигига тожиклар ва форслар киради, улар мамлакат аҳолиси салмоғида49 % улушга эга Мамлакатимизга ушбу маданий бирликка муносиб миллат вакилларининг келиб қолиши Россия империясининг Марказий Осиёни босиб олиши ва кейинги даврда комунистларнинг Ўзбекистонни советлаштириш сиёсати билан боғлиқ, улар ичида руслар салмоқли ўринни эгаллайди (4.0 % ) 1989 йилда ўтказилган аҳоли рўйхатида улар умумий аҳолининг 8.3 % ни ташкил этган. Ўзбекистонда мустақиллик йилларида бошқа миллатлар салмоғи аста - секин камайиб бормоқда. Бунинг ўзига хос сабаблари бор. Жумладан , биринчидан собиқ иттифоқ парчаланиб кетгандан сўнг бу ерга мажбуран кўчириб келтирилганларнинг ўз она юртларига қайтиш имконияти вужудга келиши. Иккинчидан, республикада юзага келган миллатлараро низоларнинг тўқнашувга айланиб кетганлиги учинчидан, табиий кўпайишнинг ўзига хослиги, маҳаллий миллат вакиллари ўртасида урбанизациялашувнинг кучайиши ва бошқалар. Мустақилликдан кейин давлатимизнинг милий сиёсати республикада яшовчи турли миллат ва элат вакилларининг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини бир хилда ҳимоя қилишга йўналтирилди ўтиш даврида юзага келган қийинчиликларга қарамасдан республикамизда миллатлараро муносабатга дахлдор этник зиддиятлар кузатилгани йўқ. Бунинг асосий сабабларидан бири ўзбек халқининг ўзи билан узоқ вақтлардан бери бирга яшаб келаётган бошқа миллат вакилларига нисбатан ҳар томонлама бағрикенгликка асосланган муносабатидир. Кўп миллатли давлатларда миллатлараро муносабатлар кўпроқ мамлакатдаги асосий миллат вакилларининг кам сонли миллат вакиллари маданияти, урф-одати, тили, анъаналарига қандай муносабатда бўлишига

боғлиқ. Кўп миллатли жамиятда бошқа миллатдан бошқа миллат ва элат вакиллари фуқаролик масъулияти ва ватанпарварлик ҳиссини шакллантириш ҳамда улар манфаатларини уйғунлаштириш талаб этилади. Турли миллат ва элат вакилларининг ўзаро ҳамкорликда ишлаши бирбирини ҳурмат қилган ҳолда муносабатда бўлиши, ягона мақсад сари интилиши жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти ва сиёсий барқарорлигини таъминлайди, айнан мана шундан келиб чиқиб Ўзбекистонда амалга оширилаётган миллий сиёсат жамиятимизнинг барқарор ривожланишига замин яратмоқда. Ўзбекистон халқининг миллий тараққиёт йўлидаги бош ғоясиозод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо этишдан иборат.Бу ғоя халқимизнинг азалий эзгу интилишлари, бунёдкорлик фаолиятининг маъно- мазмунини белгилайди ва ҳар бир инсон учун муқаддас бўлган юксак гуманистик қадриятларни ўзида мужассам этади. Ўзбекистон мустақилликка эришган кундан бошлаб мамлакатимиз раҳбарияти миллий масалага,миллатлараро муносабатларга ва бу соҳада собиқ иттифоқ даврида йиғилиб қолган ва ўз ечимини талаб қилган мураккаб муаммоларга ўз диққат-эътиборини қаратди. Ва бу бежиз эмас эди,чунки Ўзбекистон кўп миллатли давлат эди.90йилларнинг бошларида мамлакатимизда юздан ортиқ миллат вакиллари яшар эди. Кўп миллатли Ўзбекистонда миллатлараро тотувликни таъминлаш,халқлар ўртасидаги дўстликни янада мустаҳкамлаш муҳим ва устивор вазифа деб белгиланди ҳамда сиёсий,иқтисодий,маданий вабошқа соҳалардаги ислоҳотларни муҳим сифатларидан бири сифатида тан олинди. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А. Каримов мазкур масаланинг муҳимлиги хусусида тўхталиб,қуйидагиларни қайд этади: “Ўзбекистон аҳолисининг кўпмиллатлилиги,ўзбек халқининг миллий ўзлигини англаши ва маънавий қайта тикланишининг ўсиши билан чамбарчас боғлиқ ҳолда жамиятни янгилаш, уни демократлаштиришга ундовчи зўр куч бўлиб хизмат қилмоқда. Бу республиканинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши учун қулай шарт-шароит яратмоқда”.

Ўзбекистондаги миллатлараро муносабатлар барқарорлигининг қатор сабаблари мавжуд. Биринчидан, миллатлараро муносабатларни барқарорлаштиришнинг асосий шарти сифатида Ўзбекистон ҳукумати мазкур масалани қонуний-ҳуқуқий жиҳатдан таъминлай олди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Олий Мажлис ва ҳукуматнинг қатор қарор ва фармойишларида бир миллатнинг иккинчиси устидан ҳуқуқий устиворлигининг амалда йўққа чиқарилганлиги мамлакатимизда миллий масалани тўғри ҳал этишга кафолат яратди. Жумладан, Конституцияда Ўзбекистоннинг барча фуқаролари миллатидан, динидан ва бошқа фарқларидан қатъи назар тенг ҳуқуқларга эгадирлар ва давлатнинг Конституцияси ҳамда қонунлари ҳимоясидалар, деб таъкидланган Иккинчидан, Ўзбекистон ҳукумати ўз сиёсатини миллатлараро муносабатларнинг маъмурий-буйруқбозлик тизими даврида шаклланган назарий-методологик жиҳатдан хато аснода юргизишдан воз кечиб, уни жаҳоннинг йирик кўп миллатли давлатларида қарор топган назарий-амалий асосда олиб бораётганлиги ҳудудда миллий масалани адолатли тарзда ҳал этишга кўмак бермоқда. Учинчидан, мамлакатимиз сиёсий раҳбариятининг бозор муносабат- лари шароитида кучли ижтимоий сиёсат юргизаётганлиги ҳамда бундай сиёсатнинг асосини миллатлараро барқарорлик, тотувлик ташкил этганлиги юртимиздаги барча миллат, элатлар ижтимоий тараққиётига кафолат яратмоқда. Президентимиз таъкидлаганидек: “Ислоҳотларнинг мазмуни ва мақсади Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси миллатидан қатъий назар,шахс сифатида намоён бўлиш,ўз қобилиятини,истеъдодини намойиш этиш,ўз ҳаётини яхшироқ,муносиброқ маънавий бойроқ қилиш имконига эга бўладиган зарур шартларни яратишдан иборатдир” Тўртинчидан, ўзбек халқининг маънавий-маърифий дунёси, руҳия-тидаги ижобий ҳолатлар, миллатимизнинг азалдан эрксевар ҳамда кучли қўни-қўшничилик муносабатлари, бошқа миллат,динлар, дунёқарашлар, қадриятларга бўлган

хайрихоҳлик муносабатларининг аввалдан ижобий ҳал бўлишга кафолат яратмоқда. 90-йилларнинг бошларида мамлакатимизда истиқомат қилаётган барча миллат, элатларнинг маданий-ижтимоий жиҳатдан уйғониши жамият тараққиётининг муҳим омилларидан бирига айланди ва ҳукумат томонидан ҳар томонлама қўллабқувватланди. Бу ижобий муносабат бир томондан у ёки бу миллат, элатнинг ўз маданияти,қадриятлари, урф-одатларининг тикланишидан руҳий-психологик қониқиш ҳосил қилишга имкон берса ва бу нарса жамиятда ижтимоий-сиёсий барқарорликни юзага келтиришга кўмаклашса, бошқа томондан уларнинг ушбу мамлакат иқтисодий ва сиёсий ҳаётида фаол иштирок этишга, ўз маданиятини оширишга ундади. Мамлакатимизда мустақилликдан олдин мактабларда уч, тўртта миллий тилда ўқитилган бўлса,1999йилга келиб республикамизда9та миллий тилдаги мактаблар очилган. Бундан ташқари республикамиз олий ўқув юртларида ёшлар ўзбек, рус, тожик, қорақалпоқ, қозоқ, корейс тилларида билим олмоқдалар. Мустақиллик шарофати билан Ўзбекистонда яшовчи қозоқлар, тожиклар, қирғизлар, туркманлар, украинлар, корейслар, грузинлар, озарбайжонлар, арманлар, белоруслар, руслар ва бошқалар ўз маданияти, урф-одатлари,она тилини чуқурроқ билиш мақсадида хилма-хил уюшмалар ташкил қила бошладилар.Ҳаёт жараёнида улар ичидан миллий гуруҳларнинг талабига тўлароқ жавоб берадиган уюшмалар миллий-маданий марказлар ажралиб чиқди. Сиёсий ташкилотлар бўлмаган ҳолда,биринчи миллий- маданий марказлар Тошкент шаҳрида ва айрим вилоят марказларида ташкил топди. 1991йили мамлакатимизда 12 та миллий-маданий марказ мавжуд бўлган бўлса, 1999йилнинг бошида Ўзбекистонда 100 дан ортиқ миллий-маданий марказ фаолият кўрсатарди. Миллатлараро тотувлик ғояси – умумбашарий қадрият бўлиб,турли халқлар биргаликда яшайдиган минтақа ва давлатлар миллий тараққиётини

белгилайди,шу жойдаги тинчлик ва барқарорликнинг кафолати бўлиб хизмат қилади.Мазкур ғоя – жамиятда яшаб,ягона мақсад йўлида меҳнат қилаётган турли миллат ва элатларга мансуб кишилар ўртасидаги ўзаро ҳурмат,дўстлик ва ҳамжиҳатликнинг маънавий асосидир. Миллий истиқлол ғоясида таъкидланганидек, муайян мамлакатга ном берган миллат билан унда яшайдиган бошқа халқлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик ижтимоий тараққиётнинг энг муҳим омилларидан биридир Ўзбекистон ҳудудида қадим-қадимдан кўплаб миллат ва элат вакиллари баҳамжиҳат яшаб келади. Улар ўртасида асрлар оша миллий низолар, келишмовчилик бўлмагани халқимизнинг азалий бағрикенглигини намоён этади. Тажовузкор миллатчилик ва шовинизм ҳамда миллий биқиқлик миллатлараро тотувликка, ўзаро ҳамжиҳатликка хавф солади. Агар ўз вақтида олди олинмаса, буларнинг ҳар бири ҳам салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. ХХ асрда Европа халқларини асоратга солган ҳамда қатор давлатларнинг инқирозга юз тутишига сабаб бўлган фашизм ғояси,кейинги пайтларда дунёнинг айрим нуқталарида у ёки бу кўринишда пайдо бўлаётган неофашизмдек иллатларни бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ўз миллатини ўзга миллатлардан узоқлаштириш, унинг ўзига хослигини ҳимоя этишни тор тушуниб, миллий худбинликни жорийқилиш, ўз миллатининг ўзга миллатлар билан эркин алоқада бўлишига путур етказиш миллий биқиқлик деб таърифланади. Эътиборли жиҳати шундаки, бугунги кунда мамлакатимизда яшаб келаётган турли миллатларни ўзаро ҳамжиҳатлик, бирбирини ҳурмат қилиш руҳида тарбиялаш истиқлол мафкурасининг асосий мақсадларидан бири ҳисобланиб, у халқимизга хос бўлган олижаноблик ва инсонпарварлик фазилатларига таянади. Бағрикенглик ёки толерантлик ғоясининг амал қилишида бир миллатнинг иккинчи бир миллат ёки бошқа миллатларнинг тили, урф-одати,

ўзига хос маданиятини, турмуш-тарзини ўзлигича эътироф этиши,унга эътиборли,тоқатли, бардошли бўлиши ва ҳурмат қилиши муҳим ролъ ўйнайди ҳамда миллий қадриятлар ва умумбашарий қадриятларнинг узвийлик, ушқоқлик асосида ривожланиб боришига замин яратади Президентимиз “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида таъкидлаганидек, “Халқимиз маънавиятини юксалтиришда миллий урф- одатларимиз ва уларнинг замирида мужассам бўлган меҳр-оқибат, инсонни улуғлаш,тинч ва осойишта ҳаёт, дўстлик ва тотувликни қадрлаш турли муаммоларни биргаликда ҳал қилиш каби ибратли қадриятлар тобора муҳим аҳамият касб этмоқда”. Масалан, ҳар йили Наврўз ва Мустақиллик байрамлари арафасида ўтказиладиган умумхалқ ҳашари бунинг ёрқин тасдиғидир. Бундай оммавий тадбирлар кўп миллатли халқимизни эзгу мақсадлар йўлида янада жипслаштиришга хизмат қилади. Миллатлараро тотувлик ғояси умумбашарий қадрият ҳисобланиб, тинчлик ва барқарорликнинг кафолати бўлиб хизмат қилмоқда Мамлакатимизда миллатлараро тотувликнинг қуйидаги тамойилларига амал қилинмоқда: - барча миллатларнинг тенг ҳуқуқлилиги; - миллатлараро ҳамкорлик ва ҳамжиҳатликка таяниш; - турли миллий маданиятлар ривожи учун йўл очиб бериш; - бошқа миллат ва элат вакилларига ҳурмат билан қараш; - миллий ва умумбашарий қадриятларнинг ўзаро уйғунлиги ва бирлигини таъминлаш. Мустақиллик йилларида демократик, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этишда, одамлар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлашда тарихий анъаналаримиз, миллий хусусиятларимиз ҳамда миллий қадриятларимиз янада бойиббормоқда ва ҳаётимизга кенг жорий этилмоқда. Ўзбекистонда давлат томонидан турли миллат ва этник гуруҳларнинг ривожига мустақилликнинг биринчи кунларидан бошлаб катта эътибор

берилмоқда. Бу йўналишдаги миллий сиёсат қуйидаги принциплар асосида олиб борилмоқда: - Ўзбекистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилувчи миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналарига нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиб, уларнинг ривожи учун шароит яратилди; - миллатидан қатъи назар барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги таъминланди. (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддаси); - давлат ва жамият бошқарувининг барча бўғинларида этник ўзига хосликлар ҳисобга олинди; - миллатчиликнинг ҳар қандай кўринишларига нисбатан муросасозлик муҳити шаклланди; - ижтимоий ва сиёсий ҳаётда барча миллат ва элат вакилларининг ҳар томонлама иштироки таъминланди; - мамлакатимизда ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қиладиган партиялар ва жамоат бирлашмалари тузилишига, уларнинг фаолиятига йўл қўйилмади. Ўзбекистонда 137 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари истиқомат қилади. Ўзбекистонда жамиятни тубдан янгилаш, бир ҳолатдан иккинчи бир ҳолатга ўтказиш осонлик билан кўчмади. Мустақиллик қўлга киритилган дастлабки кунлардаёқ миллатларарототувликни таъминлаш асосий масалалардан бири бўлиб турарди. Мамлакат раҳбарияти миллий масалани миллатлараро муаммоларни оқилона, қонуний йўл билан ҳал қилиш чоратадбирларни кўрди. Бу борада ҳукумат энг аввало конституциявий талаблар асосида иш тутди. Аҳолининг барча табақаси ва турли миллат вакиллари диққати бир нуқтага қаратилди, қонун олдида ҳамма тенг қилиб қўйилди. Ҳар бир фуқаро қалбига ягона замин,ягона макон,ягона ватан учун жавобгарлик ҳисси сингдирила борилди Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 8-моддасида “Ўзбекистон халқини миллатидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари

ташкил этади,” – дейилади. Бундай қоида жаҳондаги бирор-бир конституцияда учрамайди. Конституциямизда “Ўзбекистон халқи” тушунчасининг таърифи баён этилган.Ўзбекистонда яшаб,меҳнат қилаётган ҳар бир фуқаро,миллати ва ирқий мансублигидан, диний эътиқодидан қатъий назар,Ўзбекистон халқига мансубдир. Ўзбекистон фуқаролари миллий тенглиги тамойили инсон ҳуқуқларига оид барча халқаро ҳужжатларга,жумладан, Ўзбекистон Республикаси номидан унинг Президенти имзолаган Париж хартияси талабларига тўла мос келади. Тенг ҳуқуқлилик тамойили мамлакатимиздаги тинчлик,сиёсий барқарорлик ва миллатлараро тотувликнинг ҳуқуқий кафолати бўлиб хизмат қилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни республиканинг барча фуқароларига“Ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий мавқеи, ирқий ва миллий мансублиги, жинси, маълумоти, тили, динга муносабати, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатъий назар”тенг сайлов ҳуқуқини беради. Ўзбекистон ҳудудида яшайдиган этник озчиликнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўзбекистонда истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари қонунан ҳимоя этилади, уларнинг ривожланиши учун барча шароитлар яратилган. Ўзбекистондадавлатнинг этник сиёсати шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг устивор бўлишига асосланади. Ўзбекистонда юритилаётган ижтимоий ҳимоялаш сиёсати республика ҳудудида яшаётган барча миллатларга мансуб аҳолининг манфаатларига мосдир. Ўзбекистонда миллатлараро тотувликнинг таъминланиши республика ижтимоий ва сиёсий барқарорлигини муҳим омили бўлиб хизмат қилмоқда. Халқнинг бирлиги, жипслиги ва осойишталиги Ўзбекистоннинг бебаҳо бойлигидир

Ҳозирги пайтда мамлакатимиздаги миллатлараро аҳиллик ва тотувликни таъминлашда хизматлари катта бўлган 27миллат вакиллари томонидан тузилган 150 га яқин миллий-маданий марказ фаолият олиб бормоқда. Уларнинг 14 таси эса республика миллий маданий маркази мақомига эга. Ўзбекистондаги миллиймаданий марказларнинг 31 таси корейс, 23 таси рус, 10 таси тожик, 9 таси татар, 8 таси озарбайжон, 7 таси туркман, 6 таси украин, 6 таси қиргиз, 5 таси турк, 5 таси Европа яҳудийлари, 4 таси немис, 4 таси арман, 4 таси поляк, 3 таси уйғур, 3 таси Бухоро яҳудийлари, 2 таси белорус, 2 таси қрим-татар миллатлари вакилларига тегишлидир. Шу жумладан, Бухоро вилоятида қуйидаги миллий-маданий марказлар фаолият кўрсатмоқда: Озарбайжон миллий-маданий маркази; Бухоро Яҳудийлари “Шалом” маданий маркази; Ўзбекистон немислари “Видергбург” маданий маркази; Республика “Светлана Полъска” поляк маданий марказининг вилоят филиали;рус миллий-маданий маркази; татар-бошқирд миллий-маданий маркази; “Офтоби Сўдиён” тожик-форс миллий-маданий маркази;туркман миллий-маданий маркази;Бухоро корейс миллий маданиймаркази; Бухоро турк миллий маданий маркази. Ўзбекистон Республикасида яшовчи турли миллат вакилларининг республика ижтимоий, маънавий-маърифий ҳаётида фаол иштирок этишини таъминлаш миллий-маданий марказлар фаолиятининг муҳим йўналишларидан биридир. Шунингдек,хорижий мамлакатлардаги турдош ташкилотлар билан дўстлик,ҳамкорлик,маданий-маърифий алоқалар ўрнатиш ва ҳамдўстлик алоқаларини ривожлантириш, республика Байналмилал маданият маркази, манфаатдор вазирликлар,идоралар,давлат ва жаомат ташкилотлари ҳамда ижодий уюшмалар билан ҳамкорликда фуқаролар ҳамжиҳатлиги ва миллатлараро тотувликни мустаҳкамлашга кўмаклашиш марказнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Миллий маданий марказлар муайян миллатга хос бўлган миллий маданият, тил, урф-одат,анъана ва таомилларни ўрганиш,сақлаб қолиш ва

ривожлантиришдан манфаатдор Ўзбекистон фуқароларини ихтиёрий равишда бирлаштиради ва Ўзбекистон Республикасининг “Нодавлат ва нотижорат ташкилотлар тўғрисида” ги(1999йил14апрелъ) Қонунига асосан ташкил этилади. Мустақиллик йилларида Республика байналминалмаданият маркази ва фаолларидан 71 киши юксак давлат мукофотлари билан тақдирланган. Шу жумладан, 32 киши “Дўстлик” ордени билан, 2 киши “Меҳнат шуҳрати” ордени билан, 13 киши “Шуҳрат” медали билан мукофотланган. 7 кишига фахрий унвонлар, 17 кишига Ўзбекистон Республикасининг Фахрий ёрлиқлари берилган. Мукофотланганлар орасида 24 миллат вакиллари бор. Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг телерадиоканаллари орқали 10 та тилда (ўзбек,қорақалпоқ, рус, уйғур ва озарбайжон тилларида) кўрсатув ва эшиттиришлар олиб борилмоқда.Мамлакатимиздаги газеталар10 та тилда(ўзбек, қорақалпоқ, рус, тожик, қозоқ, қирғиз, туркман, корейс, украин ва инглиз тилларида), журналлар эса 8 та тилда (ўзбек, қорақалпоқ, рус, тожик, қозоқ, қирғиз, туркман ва инглиз тилларида) босилмоқда.Шу билан бирга, юртимизда ўрта ва олий таълим 7тилда:ўзбек, қорақалпоқ, рус, қозоқ, қирғиз, тожик, туркман тилларида амалга оширилмоқда Миллатлараро тотувлик ғояси азал-азалдан эзгу умумбашарий қадриятлардан бири бўлиб,турли халқлар биргаликда ,ёнма-ён истиқомат қиладиган минтақа ва давлатлар ривожланишида ҳал қилувчи ўринтутади,уларнинг барчаси бирдай ҳуқуқ ва имкониятларга эгалиги учун зарур мустаҳкам қонуний кафолатлар яратилганлиги тинчлик ва барқарорликнинг муҳим шарти бўлиб хизмат қилиб келади.Бугунги Ўзбекистон мисолида бу ҳақиқат яна бир бор ўз исботини топаётгани хорижлик мутахассислар томонидан ҳам ҳақли равишда эътироф этилмоқда. Этномаданий жараёнларда толерантликнинг ифодаси Бағрикенгликни ёритиш бўйича ижтимоий-гуманитар фанларда турлича ёндашувлар мавжуд. Бу ҳодисага берилган таърифларда умумийлик билан

бир қаторда тафовутлар, баъзан эса жиддий зиддиятлар ҳам кўзга ташланади. Ижтимоийгуманитар фанлар бағрикенгликнинг турли жиҳатларини ўрганади. Масалан, бағрикенгликни талқин қилишда педагоколимлар ўз нуқтаи назаридан ёндашадилар. Шунингдек, файласуфлар, психологлар, сиёсатшунослар ва диншуносларнинг ҳам бу ҳодисага ўз қарашлари мавжуд. Турли фанларда бағрикенгликка ёндашувнинг турличалиги унга берилган таърифларда хам ўз аксини топган. Биз бу таърифларнинг қайси бири ҳақиқатга яқинроғу, қайси бири узоқроқ экани тўғрисида ҳакамлик қилмокчи эмасмиз.Бизнинг фикримизча, бу фанларнинг бағрикенгликка берилган таърифларида зиддиятга қараганда умумий жиҳатлар кўпроқ. Бу фанлар бағрикенгликни турли жиҳатдан ёритар эканлар,сиртдан қараганда бир- бирига мос келмайдиган фикрлар билдиришаётганга ўхшаса ҳам аслида улар бир-бирларини тўлдиришади. Назаримизда бағрикенгликнинг энг умумий жиҳатлари унга фалсафа фанида берилган таърифларда акс этган. Шуни ҳам афсус билан қайд этиш керакки,мамлакатимиздафалсафа бўйича чиқарилган қомусий ва қомусий бўлмаган луғатларда бу тушунчага ўрин берилмаган. Россияда ва бошқа хорижий мамлакатларда чиқарилган луғатларда бағрикенглик ўзгаларнинг манфаатларига, эътиқодлари ва урф-одатларига сабр-тоқат биланмуносабатда бўлиш экани баён қилинади. Бундай таърифларга, умуман олганда, қўшилиш мумкин. Мамлакатимиздаги ва хорижий адабиётларда бағрикенгликнинг турларини тасниф қилишга махсус бағишланган тадқиқотларни биз учрата олмадик.Бағрикенгликнинг моҳиятини чуқурроқ англаш учун,аввало унинг турлари мавжудлиги ва бу турлар ўртасида қандай боғлиқлик борлигини ўрганиш лозим. Бизнингча,бағрикенгликнинг қуйидаги асосий турлари бор: А) диний бағрикенглик ; Б) сиёсий бағрикенглик; В) ирқий бағрикенглик; С) этник бағрикенглик.

Бағрикенгликнинг зидди муросасизликдир. Ўзбек тилида ишлаётганимиз «бағрикенглик” атамаси илмий адабиётлардан “толерантлик” сўзининг таржимаси орқали кириб келди. “Толерантлик” сўзининг луғавий маъноси, лотин тилидан tolerantia – чидамлилик маъносини бериб, ўзгача турмуш тарзи, хатти-ҳаракат, урф-одат, ҳиссиёт, фикр, ғоя, эътиқод каби туйғуларга нисбатан чидамли, янада аниқроқ айтиладиган бўлинса, бағрикенг бўлишликни билдиради . Шунингдек, толерантлик кишидан салбий ҳиссий (эмоционал) омилларга нисбатан имкон қадар чидамли, бағрикенглик ҳолатида бўлишни, мабодо ўзгача ноқулай жараёнлар юзага келган тақдирда ҳиссиётларга берилиш ёки мойиллик сезишдан ўзини чегаралашни таклиф этади. Баъзи муаллифлар, бағрикенглик ҳолатининг ижтимоий турмуш тарзимизда қуйидаги кенг тарқалган турларга хам бўладилар: • этник (миллий) бағрикенглик; • диний бағрикенглик; • гендер бағрикенглик; • маданиятлараро бағрикенглик; • тиллараро бағрикенглик; • демографик, ёшга оид бағрикенглик; • ижтимоий ҳолатига оид (маълумоти, туғилган жойи, ижтимоий аҳволи) бағрикенглик. Ушбу санаб ўтилган омилларга нисбатан киши ўзида ақлий ва ҳиссий жиҳатдан куч топа олса, замонавий жамиятга нисбатан унда ижтимоийлашув (социализация) суръати юқори даражада бўлади. Энди бевосита этномаданий бағрикенглик муносабатлари ва унинг тарихий ва замонавий асосларига тўхталиб ўтсак. Мутахассисларнинг эътироф этишларига кўра, бугунга келиб ер юзида 1600 дан ортиқ миллат ва элатларнинг вакиллари истиқомат қиладилар. Географик харитага диққат билан назар ташлайдиган бўлсак, унда бор-йўғи 250 та атрофидагина

давлатларнинг рўйхати келтирилганлигини кўриш мумкин. Агарда, улардаги диний эътиқод ҳолатини кузатадиган бўлсак, рақамлар янада қисқаради, балки у бор-йўғи бир неча ўнтани ё ташкил қилади, ёки йўқ. Бағрикенглик қоидалари бирданига пайдо бўлмаган, балки ҳар бир халқ тарихий тажрибасининг маҳсули ўлароқ, ворислик асосида авлоддан-авлодга ўтиб келган ички юксак маданият шакли саналади. Бағрикенгликшахс ва миллатнинг маънавияти ва тамаддун даражасини билдирувчи мезон, кўрсаткичдир. Шу сабабли ҳам фанда бағрикенгликни инсон фазилатининг таркибий қисми сифатида олиб ўрганилади. Лекин айтиш мумкинки, бағрикенглик – бу ён бериш, андиша ёки хушомад эмас. У, энг аввало, инсоннинг барча ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини тан олиш асосида шаклланган фаол муносабатдир. Ҳар қандай вазиятда ҳам бағрикенглик туйғуси жамият ҳаётидаги асосий қадриятларга тажовузларнинг баҳонаси бўлиб хизмат қилмайди. Маданий савия даражасидан келиб чиқиб, бағрикенгликни юксак дидли алоҳида шахслар, гуруҳлар вадавлатлар намоён қилиши лозим. Марказий Осиё, хусусан, Ўзбекистон ҳудуди қадим замонлардан бошлаб турли маданият, тил, урф-одат, хилма-хил турмуш тарзи ва динларга амал қилган этнослар, халқлар ва миллатлар яшаб келган ўлка ҳисобланади. Ўзбекистонда маданий, диний ва миллий хилма-хилликнинг табиий ҳолат ва инсоний бойлик эканлиги ижтимоий онгда устувор мавқе касб этади. Шунинг учун ҳам миллий ва диний мансублигидан қатъий назар, ҳар бир инсон ўзини Ўзбекистон фуқароси деб билиб, жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётида бир хил тенг имкониятларга эгадирлар. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида бу ҳолат аниқ ва ифодали қилиб битиб қўйилган. Унга кўра, «Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар қонун олдида тенгдирлар”. БМТ Бош Ассамблеясининг қарорига мувофиқ 1997 йил 16 ноябрдан бошлаб бутун

дунёда «Халқаро бағрикенглик” куни нишонланади. Бағрикенглик принциплари декларациясида «бағрикенглик – бу бизнинг дунёмизни, бизнинг ўзимизни ифодалаш шаклларимизни ва инсон индивидуаллиги намоён бўлиш усулларини ҳурмат қилиш, қабул қилиш” – дейилади . Айни пайтда республикамизда маънавий-маърифий тадбирлар, жумладан, узлуксиз таълим тизимида этник, гендер ва диний бағрикенглик ҳақида маълумот берувчи дарсларнинг киритилиши, фуқароларда бағрикенглик маданиятини камол топтириш соҳасидаги устувор вазифалар тадқиқ қилиб борилмоқда. Ўзбекистон заминида этномаданий бағрикенглик масалаларини ёритиш жараёнида ўзбек менталитети ва ўзбек халқи турмуш тарзига социологик ёндашув муҳим аҳамият касб этади. Ўзбек халқининг ақлий-руҳий қиёфаси, яъни миллий менталитети ўзига хос тарихий, этник, табиий-иқлимий шартшароитлар доирасида шаклланганлиги боис, унинг жамиятда содир бўлаётган ижтимоий-сиёсий ҳодисалар, тарихий жараёнларга бўлган муносабати ҳам турлича бўлиши, шубҳасиз. Зеро, миллий ўзига хосликлар узоқ тарихий даврдаги ижтимоийиқтисодий, сиёсий жараёнлар, табиий географик ўрнашув, ўзаро этномаданий алоқалар, диний мансубликлар асосида қарор топади ва айнан мана шулар ҳамда халқнинг руҳий- психологик қарашлари негизида қадимий анъаналар, урф-одатлар ва маросимлар шаклланади. Табиийки, менталитет биз санаб келтирган хусусиятлардан ташқари миллатларнинг ақлийинтеллектуал имкониятлари ва руҳий-психологик ўзига хосликларини қамраб олади. Характердаги ўзига хосликларнинг негизини эса шу халқнинг тарихий тажрибалари, урф- одатлари, маросим ва маракаларининг яхлит тизими ташкил этади. Бошқача қилиб айтганда, улар менталитетнинг ҳаракатлантирувчи кучлари вазифасини ўтайди. Ўзбек халқидаги этномаданий бағрикенгликни бевосита унинг ўз ижтимоий тарихий ривожланиш босқичидаги тўртта катта диний- мафкуравий босқични кечирганлигида кузатиш мумкин. Булар, буддавийлик, зардуштийлик, ислом ва коммунистик . Бу ҳолат эса ушбу халқнинг

тадрижан ташкил топишида тўрт ўзакли маданият туркумини ўзида мужассамлаштирган десак, балки хато қилмаган бўламиз. Демак, булар: •қадимий ва ўрта асрлар туркий маданияти; •араб ислом маданияти; •мумтоз форс маданияти; •советлар даврида европа турмуш тарзини ўзида мужассамлаштирган маданият. Ўзбек халқи менталитетига хос қотар фазилатлар борки, уларни миллий қадриятлар сифатида эъзозлаймиз. Ўзбек этномаданий бағрикенглигидаги ўзликни англаш ва ҳис этиш омилининг бир илдизини халқимизнинг мазкур ҳудудда яшаган туб ерли этнослардан томир олган ва иккинчи илдизини эса қадимий туркий халқлардан бошланган тарихий гувоҳлик билан якунлашни лозим деб топдик. Ҳар иккала асосий илдизларнинг бирикиши – ўзаро синтези ўзбек элатини ва кейинчалик ўзбек миллатини ташкил этди.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг“Таълим тўғрисида”ги Қонуни. 1997 йил 29 август. / “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” – Т.: “Шарқ” нашриёти, 1998 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг“Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни. 1997 йил 29 август. / “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” – Т.: “Шарқ” нашриёти, 1998 йил. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”(Янги таҳрирда)ги Қонуни. – Т.: “Адолат” нашриёти 1998 йил 4. Ш.М.Мирзиёев Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак Т. Ўзбекистон. 2017. 5. Ш.М.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Парламентига Мурожаатномаси. (2017-йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018-йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган мурожаатнома).Халқ сўзи.2017.23 декабр Дарслик ва қўшимча адабиётлар 1. Имомназаров М. Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.: 1996 йил. 2. Абдуллаев М. Маданиятшунослик. Фарғона,1998 йил. 3. Абдуллаев М. Абдуллаев А. Маънавият ва маданият тарихи. Фарғона, 1998 йил. 4. Этномаданиятфанидан маърузалар матни. 1-қисм. Фарғона, 2001 йил.

Похожие

Маданиятлараро мулоқот минтақавий конфликтларни ечиш омили. Этноэтикетда ахлоқий тасаввурларнинг ифодаланиши

Этномаданият ва миллий ғоя муштараклиги

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос

Мустақиллик шароитида ўзбек миллий маданияти ривожланишининг назарий масалалари