Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholash - Горное дело - Рефераты

Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholash

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

195.5 KB

Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholash Reja: 1. Neft va gaz konlarini sanoatidagi qiymatini aniqlovchi asosiy omillar 2. Izlov-qidiruv ishlarini baholash tamoyillari va iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari 3. Izlov-qidiruv ishlarini loyihalashda geologo-iqtisodiy samaradorlikni iqtisodiy asoslash va baholash 4. Quduq qurilishining loyihaviy davomiyligini asoslash 5. Quduqlarni qurishning smeta narxini hisoblash 6. Neft va gaz konlarini geologik-iqtisodiy baholash 7. Geologik-qidiruv ishlarining geologik-iqtisodiy samaradorligini baholash 8. Konditsiyalar haqida tushuncha va ularni konni geologik- iqtisodiy baholashdagi ahamiyati

Neft va gaz konlarini sanoatidagi qiymatini aniqlovchi asosiy omillar Mineral xomashyolarni istalgan turining tabiiy to’plamini sanoat ahamiyatida baholash geologik-qidiruv ishlarining yakuniy bosqichi hisoblanadi va konni ishlatishni loyihalash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Neft va gaz konlarini geologik-iqtisodiy baholashning asosiy vazifalari zaxiralarning miqdori va sifati, ularning yotish sharoitlari va qazib chiqirishni aniqlash asosida sanoat bahosini belgilashdan iborat. Natijada baholanadigan konning tarmoq iqtisodidagi ahamiyati, uni o’rganish va ishga tushirishning tartibi va ketma-ketligi aniqlanadi. Geologik-iqtisodiy baholash konni o’zlashtirish sharoitlarining butun geologik-texnik-iqtisodiy kompleksiga, konni ishlatishning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini unga o’xshash konlarning ko’rsatkichlari bilan solishtirishga asoslanadi va geologik ma’lumotlar aniqlanmagan sharoitlarda yechiladi, ya’ni muvofiq ravishda baholanadi, bashoratlanadi va hisobga olinadi. Neft va gaz konlarini sanoat ahamiyatida baholash konlarni har tomonlama o’rganishga yo’naltirilgan regional va mukammal geologik, geofizik, fizikkimyoviy, gidrogeologik va tadqiqotlarni boshqa turlarining keng kompleksiga asoslagan. Sanoat ahamiyatida baholash asosida konlarni ishga tushirishni maqsadga muvofiqligi aniqlanadi, ularni o’zlashtirish navbati belgilanadi, ishlatish loyihasi tuziladi va amalga oshiriladi. Baholash qanchalik to’g’ri amalga oshirilganiga bog’liq holda neft va gaz sanoatini rivojlantirishga kapital mablag’larning hajmi va taqsimoti belgilanadi. Shuning uchun sanoat ahamiyatida baholashning asosini neft va gaz konlarini izlash, qidirish va ishlatish jarayonida olinadigan har tomonlama o’rganilgan va sifatli birlamchi materiallar tashkil etishi lozim. Neft va gaz konlarini sanoat ahamiyatida baholashning ishonchliligi baholash ko’rsatkichlarini asoslash bo’yicha masalalarni to’g’ri metodik va texnik yechimi qo’llanilganda ishlarning amalga oshirish bosqichlariga bog’liq bo’ladi. Boshlang’ich bosqichda konlarning qidirilganligi va o’rganilganligi ularning zaxiralarini quyi toifalarga kiritish imkonini beradi. Ishlatishning yakunida, ya’ni

olinadigan zaxiralar to’liq qazib chiqarilgan va dala sharoitlarida o’lchanganda ishonchli bo’ladi. Konda birorta quduq burg’ilanmagan, ishlarning birinchi davrida shu neftgazli hududda joylashgan konlarga o’xshashligiga asoslangan holda umumiy baholash mumkin. Bu davrda zaxiralar konning maydon birligiga baholanadi. Konning sanoat bahosi shartli ravishda uch guruhga bo’linadigan omillar bilan aniqlanadi: 1) sotsial-iqtisodiy; 2) tog’-geologik; 3) iqtisodiy-geografik. Sotsial-iqtisodiy omillarga quyidagilar kiradi: konning xalq xo’jaligidagi va mudofadagi ahamiyati, shu hudud va butun davlatning neft va gaz zaxiralari bilan ta’minlanganlik holati, davlatning issiqlik-energetika balansining istiqbollari. Bunda quyidagilar nazarda tutiladi: shu turdagi mineral xomashyo ishlab chiqarishning zamonaviy darajasi; uni kompleks konlardan yo’ldosh olish imkoniyati yoki xomashyoning nisbatan tejamkor va ekologik toza turi bilan almashtirish. Konning sanoat ahamiyatini aniqlovchi tog’-geologik omillardan eng muhimlari konning o’lchamlari, zaxiralarning konsentratsiyasi, neft va gazning tovar sifati va uyumlarni ishlatish sharoitlarini belgilovchi geologik tuzilishining murakkabligi hisoblanadi. Tog’-geologik va texnologik omillar mineral xomashyoning miqdori va sifatini, uni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan qazib olish va qayta ishlash imkoniyatini belgilaydi. Zaxiralar balansi holatini sotsial-iqtisodiy omillarni hisobga olgan holda tahlil qilish konni birinchi navbatda ishga tushirish uchun ajratish imkonini beradi. Iqtisodiy-geografik omillar joyining rel’yefi va iqlimi, tashkilotlarning sharoitlari, qurilish materiallari bilan ta’minlanganligi, qazib chiqarilgan neft va gazni tashish va uzatish sharoitlari, hududning iqtisodiy o’zlashtirilganligi, ish resurslarining mavjudligi, transport magistrallari, elektr ta’minoti tizimi va boshqalarni hisobga olishi lozim. Konning sanoat ahamiyati odatda foydali qazilmalarning zaxiralari va sifatini ifodalovchi pul ko’rinishidagi baholovchi ko’rsatkichlar tizimi orqali, konni ishlatishning imkoniy iqtisodiy samaradorligi

(qazib chiqarish darajasi, neft va gazni olish koeffitsiyenti, mahsulotning tannarxi va ishlatishning rentabelligi) va kapital xarajatlar samaradorligi (kapital xarajatlarning miqdori, ularni o’zini qoplash muddati, solishtirma kapital xarajatlari va boshqalar) bilan belgilanadi. Baholash ko’rsatkichlari zaxiralar yoki qazib chiqariladigan mahsulot birligiga hamda konni ishlatishning belgilangan muddatiga (bir, besh, o’n yil) hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan omillar bilan muvofiq ravishda konni geologik-sanoat baholashda navbati bilan uyumlarning asosiy parametrlari aniqlanishi, neft, gaz va yo’ldosh komponentlarning zaxiralari hisoblangan, zaxiralarining konditsionligi asoslangan, ularning ishonchliligini miqdoriy va sifat shakllari belgilangan, ishlatishning taxminiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichchlari aniqlangan bo’lishi lozim. Izlov-qidiruv ishlarini baholash tamoyillari va iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari Har qanday maqsadga muvofiq ishning iqtisodiy samaradorligi yakuniy natijaning unga erishishga sarflangan mablag’iga nisbati bilan o’lchanadi. Geologik-qidiruv ishlarida ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlaridan farqli ravishda, mehnat sarflari va yakuniy natija olish orasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud emas. Ish va xarajatlarning ma’lum qismi umuman natijasiz bo’lishi mumkin. Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligiga tashqi, tabiiy omillar katta ta’sir ko’rsatadi. Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligi ko’p omillar bilan bog’liq, ularga konning tabiiy sharoiti, izlash va qidirishning ilmiy - metodik ta’minoti, burg’ilash va yerni o’rganish usullarida hamda neft va gaz konlarini ishlatishda texnik taraqqiyot, ishlab chiqarish ishlarini tashkil etishni takomillashtirish va yakuniy natija mehnat unumdoligining o’sishida namoyon bo’lishi kiradi. U alohida konlarda hamda butun tuman va tarmoq bo’yicha aniqlanadi va alohida davrlar, bosqichlar va butun izlov-qidiruv ishlari siklini tavsiflaydi.

Geologik-qidiruv ishlarining iqtisodiy samaradorligini miqdoriy ifodalash uchun to’g’ri va hisob kitobli hamda natural va narxli turlarga bo’linadigan baho ko’rsatkichlarining butun tizimidan foydalaniladi. Hisoblash ko’rsatkichlari xarajatlarni olingan natijalarga nisbati bilan yoki bosqich natijalarini sarflangan xarajatlarga bo’lish yo’li bilan hosil qilinadi. Geologik-qidiruv ishlariga xarajatlar tarmoq ichi va xalq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligiga ajratiladi. Tormoq ichi iqtisodiy samaradorligi alohida bosqichlar, davrlar va butun sikl bo’yicha ishlarni tavsiflaydi, u ma’lum bosqichlarda yechiladigan vazifalarni hajmi va sifati hamda olinadigan natijalarni ishonchliligi bilan aniqlanadi. Alohida konda izlov davrining samaradorligi tuzilmani chuqur burg’ilashga tayyorlashning davomiyligi, bu bosqich ishlarining hajmi va narxi, izlov burg’ilashning davomiyligi, izlov quduqlari soni, bir metr izlov qudug’iga va pul ifodasida xarajatlar, mahsuldor quduqlarning soni yoki umumiy quduqlardan ulushi, С 1 v а С 2 toifa zaxiralarining o’sishi bilan baholanadi. Izlov bosqichi va butun izlov-qidiruv ishlari siklining samaradorligi o’xshash ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Ammo bundan tashqari, bitta quduqqa va 1 metr burg’ilashga to’g’ri keladigan neft va gaz zaxiralari, А + В + С 1 toifalar bo’yicha balans va olinadigan 1 tonna neft zaxirasini va ming m 3 gaz zaxiralarini tayyorlash narxi kabilar qo’shiladi. Tarmoq ichi samaradorligini baholash taqqoslash xarakteriga ega, samaradorlik aniq obyektlarda bajarilgan ishlarning haqiqiy va loyihaviy yoki normativ ko’rsatkichlarini solishtirishdan aniqlanadi. U geologik-qidiruv ishlarining ilmiy-texnik, metodik va tashkiliy darajasini ifodalashi kerak, lekin uning ko’rsatkichlarida ish rayonlarining va ularda ochiladigan konlarning tabiiy xususiyatlarini ifoda etishi lozim. Shuning uchun turli konlarda ishlarning samaradorligini tavsiflashda taqqoslanadigan obyektlarning tabiiy xususiyatlarini solishtiruvchanlik sharoitini saqlash lozim. Geologik-qidiruv ishlarining samaradorligini baholashda bosqich yoki ishlab chiqarish siklining geologik vazifalarini bajarish sifatini hisobga olish muhim

ahamiyatga ega. Bunga amaliyotda qo’llaniladiganlardan bir nechta ko’rsatkichlarga yo’naltirilgan, masalan izlov davrining samaradorligini baholash uchun konni samaradorlik koeffitsiyenti, umumiy qidiruv quduqlari sonidan mahsuldor quduqlar foizi, qidiruv bosqichi va butun izlov-qidiruv siklini tavsiflash uchun turli toifadagi zaxiralarning ma’lum nisbatlarini olish va boshqalar. Bunday takomillashtirishning yo’llaridan biri izlov-qidiruv ishlarining tamoyili sifatida R.A.Yegorov tomonidan taklif qilingan ko’rsatkichdan foydalanish hisoblanadi: W = C p + R = min (11.1) bu yerda, С р -1 tonna olinadigan zaxiralarni tayyorlash narxi, so’m/t. R- 1 tonna neft zaxirasini ishlatishga tayyorlash narxini yoki tannarxini o’sishi mumkinligi, so’m/t. Bu ko’rsatkich funksiya minimum bo’lganda uyum yoki konning optimal qidirilganligini aniqlaydi. Unda quyidagilar ifodalanadi: izlov-qidiruv ishlarining geologik sharoiti va uslubi; kelajakda ishlatish tizimiga ta’siri; ishni amalga oshirish muddatlari, ya’ni tarmoq ichi samaradorligini hisobga olishning asosiy omillari. Geologik-qidiruv ishlariga xarajatlarning xalq xo’jaligi samaradorligi aniqlangan va ishlatishga tayyorlangan zaxiralarni sanoatda foydalanilishini hisobga olgan holda, ularni amalga oshirishdan jamiyat oladigan yakuniy ishlab chiqarish natijasini aniqlaydi. U asosan iqtisodiyotni qidirilgan zaxiralar bilan ta’minlanganlik darajasi va geologik-qidiruv ishlariga pul xarajatlarini narxli baho ko’rinishida joylashtirish bilan tavsiflanadi. Uni miqdoriy ifodalash uchun neft va gaz konlarini iqtisodiy baholash ko’rsatkichlaridan foydalaniladi, bunda neft va gazning narxlarini obyektiv aniqlash muhim rol o’ynaydi. Samaradorlikni hisoblashda shuni nazarda tutish lozimki, geologik va geofizik ishlarning barcha turlariga xarajatlarni neft va gaz zaxiralarini tayyorlash narxiga kiritish mumkin emas. Bunday ishlarning bir qismi umum davlat ahamiyatiga ega, masalan, regional geologik, geofizik va geokimyoviy suratga olish, umum nazariy tadqiqotlar va boshqalar. Hisoblashlarga faqatgina ma’lum

davr, bosqich yoki butun izlov-qidiruv ishlari sikli vazifalarini bajarishga ketgan xarajatlar kiritiladi. Izlash va qidirish xarajatlari - regional geologik-geofizik tadqiqotlarga, yakka strukturalarni chuqur burg’ilashga tayyorlashga, izlov va qidiruv burg’ilashga sarf bo’lgan xarajatlardan tarkib topadi. Izlash va qidirish xarajatlari bir necha belgilarga ko’ra tasniflanadi: iqtisodiy mazmuni va vazifasiga ko’ra asosiy va ustama xarajatlar; taqsimlanish xarajatiga ko’ra bevosita va bilvosita xarajatlar; ishlab chiqarish hajmiga ko’ra nisbatan o’zgaruvchan va nisbatan doimiy xarajatlar; tarkibiga ko’ra oddiy va mujassam xarajatlar. Asosiy xarajatlar geologik-qidiruv ishlarini o’sishi bilan bog’liq. Ularga asosiy va qo’shimcha ish haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratilgan mablag’, dala ta’minoti, ashyo va elektroenergiya narxi, amortizatsiyaga ajratish, kam narxli va tez ishdan chiqadigan asbob va uskunalar narxi, tashqi korxonalar va yordamchi xo’jaliklarning xizmat haqi, ishlab chiqarish transportiga sarflanadigan xarajatlar kiradi. Ustama xarajatlarga geologik-qidiruv ishlarini boshqarishga, tashkil etishga va xizmat qilishga sarflanadigan mablag’lar kiradi. Ma’lum bir ko’rinishdagi ishlarga sarflangan mablag’lar bevosita, har xil ko’rinishdagi, ikkinchi darajali ishlarga sarf bo’lganlari bilvosita xarajatlar deb ataladi. Nisbatan doimiy xarajatlarga ish hajmi (amortizatsion chegirmalar asbobuskunalarning eskirishiga, ustama xarajatlarga, dala ta’minotiga sarflanadigan xarajatlar) o’zgarganida ham o’zgarmaydigan xarajatlar kiradi. Nisbatan o’zgaruvchan xarajatlarga ishlab chiqarish hajmini ortishiga yoki kamayishiga (ish haqi, ashyolar narxi va boshqalar) qarab o’zgaradigan xarajatlar kiradi. Oddiy xarajatlarga tarkibiy qismlariga bo’linmaydigan (amortizatsion va asbob-uskunalar, inshootlarning eskirishiga sarflanadigan) mablag’lar kiradi. Bir necha elementlardan tarkib topgan, lekin bitta chiqim moddasida hisobga olinadigan mablag’lar (xizmat, transport, elektroenergiya narxi, ustama xarajatlar) mujassam xarajatlar deb ataladi. Solishtirma xarajatlar - bajarilgan ishlar yoki tayyor mahsulotlar hajmi bilan o’lchanadigan xarajatlarining iqtisodiy ko’rsatkichi. Geologik-qidiruv ishlari

sohasida ko’pincha zaxiralarni tayyorlashda solishtirma xarajatlar ko’rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko’rsatkich ma’lum bir davrda regional tadqiqotlarga, strukturalarni tayyorlashga va konlarni izlash va qidirishga sarflangan xarajatlarni sanoat miqyosi (toifasi) dagi neft va gaz zaxiralarini shu davrdagi o’sish qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Resurslarning qidirilganligi - neft va gaz manbalari va zaxiralari strukturasi va nisbatini tavsiflaydigan miqdoriy ko’rsatkichlardan biri. Boshlang’ich manbalar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti ma’lum vaqtda neft va gazning A, B va C 1 toifali joriy va olingan zaxiralarini huddi shu vaqtda hamma toifada baholangan manbalari va zaxiralari nisbati orqali aniqlanadi, ya’ni (2) Bunda, A + B + C 1 + C 2 + C 3 + Д 1 + Д 2 - mos keluvchi toifalardagi joriy manbalarni baholash; Q - konni ishlatish boshlangandan buyon zaxiralar baholangan vaqtgacha olingan neft va gaz debiti. Geologik-qidiruv ishlari rejasi ko’rsatkichlari - yuqori tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan hamda ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil qilish uchun foydalaniladigan ko’rsatkichlar. Ko’rsatkichlar quyidagilarga bo’linadi: 1) geologik-qidiruv ishlari bo’yicha; 2) mehnat bo’yicha (ish haqqining umumiy fondi); 3) mablag’ bo’yicha (foyda, byudjetga to’lov, byudjetdan ajratilgan pul); 4) iqtisodiy rag’batlantirish; 5) kapital qurilish bo’yicha; 6) yangi texnikani tadbiq etish bo’yicha; 7) moddiy texnika ta’minoti bo’yicha. Geologik-qidiruv ishlarini samaradorligi ko’rsatkichlari - bajariladigan geologik-qidiruv ishlari ahamiyatini va sarflanadigan mablag’lar hisobiga olingan natijalar samaradorlini aks etuvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar sistemasi. Quyidagi ko’rsatkich turlari ajratiladi: a) geologik tashkilot faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichi; b) geologik-qidiruv ishlarining umumiy iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichi; v) geologik-qidiruv ishlarini qiyosiy iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichi.

Izlov-qidiruv ishlarini loyihalashda geologo-iqtisodiy samaradorlikni iqtisodiy asoslash va baholash Izlov-qidiruv burg’ilash maqsadli komplekslarni ochish va ularning geologik- fizikaviy xossalarini (parametrlarini) o’rganish; neftgazli qatlamlar va gorizontlarni ajratish va oqimga sinash; uyumlarning zaxiralarini baholash; mufassal geofizik va qidirish ishlarini uchun obyektlarni ajratish maqsadida amalga oshiriladi. Izlov-qidiruv ishlarini bajarishni zarurligini asoslash izlov ishlari natijasida geologik-iqtisodiy tavsiyalar asosida amalga oshiriladi. Quduq qurilishining loyihaviy davomiyligini asoslash Quduqlarni burg’ilash va mustahkamlashning davomiyligi me’yoriy xarita tuzish asosida aniqlanadi. Bu hisoblashlar uchun burg’ining me’yoriy ish ko’rsatkichlari alohida stratigrafik gorizontlar bo’yicha, neft va gaz hamda boshqa foydali qazilmalarga quqduqlar burg’ilashga yagona vaqt me’yorlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Loyihalangan mexanik burg’ilash ma’lumotlari va alohida oraliqlarni burg’ilab o’tish bo’yicha amaldagi me’yorlar asosida quyidagilarning me’yoriy davomiyligi hisoblanadi: - mexanik burg’ilash; - burg’ilash instrumentini tushirish va ko’tarish; - burg’i va turboburni almashtirish; - tayyorgarlik-yakuniy va boshqa ishlar; - ta’mirlash ishlari. Mexanik burg’ilash vaqti alohida oraliqlar bo’yicha bir metrni burg’ilashga loyihalangan vaqtni oraliqning qalinligiga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Ko’tarib-tushirish operatsiyalar vaqti har bir burg’ilash oralig’i uchun instrumentni reyslar soni, svechalarni ko’tarish va tushirishlar soni, instrumentni ko’tarish va tushirishning vaqt me’yorlari yo’riqnomadan olingan hisoblari asosida belgilanadi.

Tayyorgarlik-yordamchi ishlarning vaqti yagona va mahalliy vaqt me’yorlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ta’mirlash ishlarining hajmi har bir oraliq uchun burg’ilashning unumdor (foydali) vaqtiga ma’lum bir foiz bo’yicha belgilanadi. Ayrim hollarda quduqlarning chuqurligi katta bo’lgan konlarni burg’ilash yoki qidirishda ko’tarib-tushirish va tayyorgarlik-yordamchi ishlari vaqtini aniqlash uchun u yoki bu gorizontning yotish chuqurligiga bog’liq holda instrumentning bir reysiga mo’ljallangan yiriklashtirilgan (kompleks) me’yorlardan foydalanish mumkin. Me’yoriy xaritani hisoblash natijasida quduqni burg’ilab o’tishning me’yoriy davomiyligi soatlarda (kunlarda) - T bk n aniqlanadi. Normativ davomiylikdan kelib chiqib burg’ilash va mustahkamlashning rejaviy vaqti belgilanadi: T bk r = T bk n K (11.3) bu yerda, К - avariyalar, murakkabliklar va burg’ilash hamda mustahkamlash jarayonida tashkiliy-texnik to’xtalishlarni hisobga oluvchi loyihaviy koeffitsiyent. K = K f К sam (11.4) bu yerda, К f - burg’ilash va mustahkamlashning haqiqiy kalendar vaqtini avariyalar va to’xtalishlarni hisobga olmagan vaqtiga nisbatini aniqlovchi koeffitsiyent; К sam - tashkiliy-texnik tadbirlarni tadbiq qilish hisobiga kalendar vaqtdan loyihalangan samarali foydalanishni hisobga oluvchi koeffitsiyent: К sam = K a K п (11.5) bu yerda, К а , К n - muvofiq ravishda avariyalar va to’xtalishlar vaqtini qisqartirish kattaligini hisobga oluvchi koeffitsiyent. Ular quyidagicha aniqlanadi (masalan, avariya vaqti bo’yicha): (11.6) bu yerda, ΔТ А - avariyalarni bartaraf qilishda vaqtni rejali qisqartirish.

Burg’ilash va mustahkamlashning haqiqiy kalendar vaqti oxirgi 3 yildagi kalendar vaqti balansi asosida belgilanadi. Bunda aniqlash uchun oxirgi yildagi yoki 3 yildagi o’rtacha ko’rsatkich ma’lumotlaridan foydalanish mumkin. Quduqlarni burg’ilash davomiyligini aniqlash asosida muvofiq ravishda burg’ilashning me’yoriy va rejaviy tezligi hisoblanadi. (11.7) (11.8) bu yerda, H- namunaviy quduqning loyihadagi chuqurligi, m. Minora qurish va quduqlarni sinash davomiyligi bu ishlarni amalga oshirish uchun belgilangan vaqt me’yorlari (minora qurish ishlariga yagona vaqt me’yorlari va qidiruv va ishlatish quduqlarini sinashga yagona vaqt me’yorlari) dan foydalanib tuzilgan naryadlar asosida qabul qilinadi. Quduqlarni burg’ilash va mustahkamlashning rejali davomiyligi geologiktexnik naryadda aks etadi va smeta tuzish jarayonida foydalaniladi. Quduqlarni qurishning smeta narxini hisoblash Quduqlarni qurish narxini asoslash uchun ishlarning turi bo’yicha smetamablag’ hisoblar tuziladi va quduqlarning qurishning yig’ma (jamlama) smeta narxi hisobi tuziladi. Smeta tuzish natijasida quduqlarning smetadagi tannarxi va smeta narxi aniqlanadi. Quduqlarni qurishning smeta tannarxi smeta me’yorlari va narxlari bo’yicha texnik loyihalar asosida hisoblangan xarajatlar so’mmasidan iborat bo’ladi. Smeta narxlari sifatida chakana, shartnomaviy va bozor narxlaridan foydalaniladi. Smeta narxi, smeta tannarxi va burg’ilash tashkilotining foydasi hisoblangan, ya’ni

korxonaning quduq qurilishini yakunlab topshirilishi natijasida olinadigan rejali foydani o’z ichiga oladi. Smeta tuzilishi natijasida aniqlangan quduqning umumiy narxi quyidagini tashkil etadi: S = C + P = ( R + H + D + п ) + p (9) bu yerda, C- quduqning smeta tannarxi, so’m; P- korxonaning foydasi, to’g’ridan-to’g’ri xarajatlar va nakladnoy sarflar so’mmasidan foizda aniqlanadi, so’m; R- to’g’ridan-to’g’ri xarajatlar, so’m; H- nakladnoy xarajatlar ( H = R z ) , so’m; z- nakladnoy xarajatlarning rayondagi normasi, %; D- qo’shimcha xarajatlar (mehnatlari uchun taqdirlash, dalada sharoitlarni yaratish, ish haqiga qo’shimcha va boshqalar), so’m; n- boshqa xarajatlar (topografik-geodeziya, laboratoriya ishlari, loyiha-smeta hujjatlarini tuzishga xarajatlar), so’m. Quduqlarni qurishning yig’ma smeta hisoblash vaqti ishlar bo’yicha xarajatlardan iborat bo’ladi va 11 bobdan tashkil topadi. 1 bob. Quduqlarni qurishga tayyorgarlik ishlari. 2 bob. Minora oldidagi qurilmalarni qurish va buzish, burg’ilash jihozlarini montaj va demontaj qilish; quduqlarni sinash uchun uskunalarni montaj va demontaj qilish. 3 bob. Quduqlarni burg’ilash va mustahkamlash. 4 bob. Quduqlarni mahsuldorlikka sinash. 5 bob. Kon geofizika ishlari. 6 bob. Qishki vaqtda quduqlarni qurishga qo’shimcha xarajatlar. 7 bob. Nakladnoy xarajatlar. 8 bob. Korxonaning foydasi. 9 bob. Boshqa ishlar va xarajatlar. 10 bob. Mualliflik nazorati. 11 bob. Loyihaviy taqdirlash ishlari.

1-bobdan 6-bobgacha xarajatlar so’mmasi to’g’ridan-to’g’ri xarajatlar deb yuritiladi. Neft va gaz konlarini geologik-iqtisodiy baholash Neft va gaz konlarini geologik-iqtisodiy baholash geologik-qidiruv jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi - aniqlangan va qidirilgan uglevodorod to’plamlarining sanoat ahamiyatini, ya’ni ishlatilganda sof foyda olish mumkinligini aniqlashdan iborat. Bu baholar asosida izlash va qidirishning bir qator metodik vazifalari yechiladi - izlash va qidirish ishlarining yo’nalishlari hamda birinchi navbat obyektlarni tanlashdan toki izlash va qidirishning alternativ variantlarini taqqoslash hamda zaxiralarning parametrlarini va kattaligini konditsion ko’rsatkichlarini aniqlashgacha. Konning sanoat ahamiyatini baholash uchun undan neftning qancha qismini olish mumkinligini, yillik qazib chiqarish kattaligi va qabul qilingan ishlatish sistemasida ishlatish muddati qanday bo’lishi mumkinligi, bu konni o’zlashtirish uchun qanday xarajatlar talab qilinadi va natijada qancha daromad olish mumkinligini aniqlash lozim. Geologik-iqtisodiy baholash quyidagi uchta elementni o’z ichiga oladi: - geologik baholash - uyumning yotish sharoitlari, o’lchamlari va zaxiralarini hamda uglevodorod xomashyolari va ular tarkibidagi yo’ldosh komponentlarning fizik-kimyoviy xossalarini aniqlash; - texnik-texnologik baholash - qazib olish texnologiyasi, uyumning qazib olish imkoniyatlari, ishlatish muddatlarini aniqlash; - iqtisodiy baholash - konni o’zlashtirishga sarflanishi mumkin bo’lgan xarajatlar va qazib chiqariladigan neft va gazdan kutiladigan daromad va sof foydani aniqlash. Geologik baholashda konning sanoat ahamiyatidagi qiymatini asosiy ko’rsatkichlaridan biri konning zaxiralarini kattaligi hisoblanadi.

Uyumlarning zaxiralari ularni o’rganish va o’zlashtirishning turli bosqichlarida baholanadi - izlash ishlari boshlanishidan ishlatishgacha. Uyumning xossalarini o’lchash va parametrlarini aniqlash xatoliklar bilan boradi, shuning uchun zaxiralarni baholash ma’lum bir miqdorda haqiqatga yaqin bo’ladi. Bu yaqinlashish darajasi boshlang’ich ma’lumotlarning hajmi va ishonchliligi bilan aniqlanadi. Konni o’rganish jarayonida tobora axborotlar to’planadi va shunga muvofiq ularni baholash ishonchliligi oshadi. Maydonda izlash burg’ilash boshlangunga qadar zaxiralarni baholash yondosh uyumlar va maydonlar bilan o’xshashligi bo’yicha amalga oshiriladi. Bir yoki bir nechta quduqlar burg’ilangandan keyin o’rganilayotgan uyum uchun bevosita hisoblash parametrlarini aniqlash imkonini beradigan axborot olinadi va zaxiralarni nisbatan aniq baholash amalga oshiriladi. Ishlatilayotgan konlarda, ular ishlatish quduqlarining zich to’ri bilan burg’ilangan va ularni ishlatish tajribasi to’planganda neft va gaz zaxiralari yanada katta aniqlik bilan hisoblanadi. Neft va gaz konlarining texnik-texnologik xarakteristikasi uchun asosiy sifatida quyidagi ko’rsatkichlaridan foydalaniladi - olish koeffitsiyenti va qazib chiqarish koeffitsiyenti. Neft, gaz va kondensat olish koeffitsiyenti uyumni optimal ishlatish rejimida qazib chiqarishning ilg’or texnika va texnologiyalarini qo’llagan hamda yer osti va atrof muhit muxofazasi talablariga rioya qilgan holda yer qa’rida joylashgan uglevodorodlarning qancha qazib olinishi mumkinligini ko’rsatadi. Neft olish koeffitsiyenti - bu texnik-iqtisodiy xarakteristika bo’lib, uning kattaligi qatlamning geologik (g’ovaklik, o’tkazuvchanlik, har turlilik va boshq.) va uni to’yintirgan flyuidlarning xossalari, neft qazib chiqarish texnika va texnologiyasi, ishlatish samaradorligining iqtisodiy me’yorlari va mezonlariga bog’liq. Neftli obyektlarni qazib chiqarish imkoniyatlarining nisbatan keng tarqalgan ko’rsatkichi - quduqning boshlang’ich debiti . O’rganilayotgan obyekt uchun bitta quduqqa boshlang’ich debit sifatida oqimni jadallashtirish usullarini hisobga olgan holda birinchi ishlatish yili mobaynidagi taxmin qilingan yoki haqiqiy o’rtacha kunlik debit qabul qilinadi. U sinash va quduqlarni ishlatish amalga oshiriladigan

depressiyada quduqlarni sinov ishlatishni haqiqiy ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi. Neft uyumining texnologik ko’rsatkichlari bo’yicha quyidagilar ajratiladi: yuqori mahsuldor - o’tkazuvchanligi 0,05 mkm dan katta bo’lgan qatlamlardagi me’yordagi qovushqoqlikka (30 MPa*s dam kichik) ega bo’lgan neft uyumi, odatda ular quduqlarning bir kecha-kunduzda 20 tonnadan yuqori debiti bilan xarakterlanadi, boshlang’ich olinadigan zaxiralarni o’rtacha olish jadalligi 3,5% ni tashkil etadi, bunday uyumlar uchun neft olishning yakuniy koeffitsiyenti o’rtacha 0,4 - 0,5 ni tashkil etadi. Kam mahsuldor (qazib olish qiyin bo’lgan) konlarga qovushqoqligi 30 MPa*s dan katta, kam o’tkazuvchan (0,05 mkm dan past) qatlamlardagi hamda gazneft va neftgaz konlarining gaz osti zonalaridagi neft uyumlarining zaxiralari kiradi. Neft va gaz konlarining iqtisodiy bahosini sonli tavsiflash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: (10) bu yerda, T - konni (uyumni) baholashning hisoblash davri; Э t = Ц t Q t - t yillar qazib chiqarilgan mahsulotning bahosi; З t = K t + З э - t yilda jami kapital va ishlatish xarajatlari; Е kel. - turli vaqtdagi xarajatlar va natijalarni keltirish uchun me’yor. Ochilgan va qidirilgan konlarning iqtisodiy baholash xarakteristikalarini taqqoslab, ularning sanoat ahamiyatini baholash mumkin, ularni o’rganish va ishga tushirish navbatini aniqlash, o’rganish va o’zlashtirish variantlarini taqqoslash mumkin. Geologik-qidiruv ishlarining geologik-iqtisodiy samaradorligini baholash Korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini qiyosiy tahlil qilish uchun geologik-qidiruv ishlarining har bir bosqichida bir qator ko’rsatkichlardan foydalaniladi.

Obyektlarni aniqlash va izlov burg’ilashga tayyorlash bosqichida samaradorlik quyidagilar bo’yicha baholanadi: - D 1 toifa lokallashtirilgan resurslarning miqdori va ta’minlanganlik darajasi hamda zaxiralarning rejalashtirilgan o’sishi; - Izlov obyektlarining tasdiqlanganlik koeffitsiyenti (K T ) – bitta litologikstratigrafik kompleksning tasdiqlangan obyektlari (N tas ) sonini burg’ilash bilan baholangan barcha obyektlarga (N bah ) nisbati: (11) - bitta lokal obyektni tayyorlash davomiyligi. Davomiylik shu maydonda izlov geologik-geofizik ishlarning boshlanishidan toki tayyorlanganlar fondiga kiritilgunga qadar qayd qilinadi; - bitta tutqichni tayyorlash tannarxi, ya’ni ishlarning barcha turlari (geodezik, seysmik, geokimyoviy, burg’ilash, dala, kameral ishlar) bo’yicha jami haqiqiy xarajatlar bo’yicha; Samaradorlikning bu ko’rsatkichlari oldingi davr mobaynidagi o’xshash ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Konlarni izlash va baholash bosqichida samaradorlikning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilar sanaladi: - izlashning muvaffaqiyatlilik koeffitsiyenti (K muv ), ochilgan uyumlar sonini (M) burg’ilash bilan baholangan obyektlarning umumiy soniga (N bah ) nisbati: (11.12) - izlash-baholash quduqlarining mahsuldorlik ulushi, uglevodorodlarning sanoat miqyosidagi oqimi olingan izlov quduqlari sonini hisobot davri mobaynida burg’ilangan quduqlarning umumiy soniga nisbati, foizlarda ifodalanadi: (11.13)

- bitta konni (uyumni) ochishga sarflangan quduqlarning o’rtacha soni va burg’ilashning o’rtacha hajmi. Bu ko’rsatkich izlash usullarining samaradorligini va lokal obyektlarni burg’ilashga tayyorlash sifatini xarakterlaydi. Bu yerda ochgan quduq va sanoat ahamiyatidagi uglevodorodlar oqimi bergan quduqqacha burg’ilangan barcha nomahsuldor quduqlar va ularni burg’ilash hajmi hisobga olinadi; - bitta konni ochishga o’rtacha xarajatlar. Bu barcha konlarni ochish, maydonlarni jihozlashga jami xarajatlarning ma’lum davr mobaynida ochilgan konlarning soniga nisbatidan iborat; - burg’ilash baholangan bitta konga to’g’ri keladigan С 1 + С 2 toifa zaxiralarning o’rtacha kattaligi. Bu ko’rsatkich barcha konlar bo’yicha С 1 + С 2 toifa zaxiralar hajmini ularning soniga nisbati bilan aniqlanadi; - bitta konni ochishga izlash ishlarining o’rtacha davomiyligi. Bu ko’rsatkich quduqda birinchi sanoat ahamiyatidagi uglevodorodlar oqimini olishga qadar sarflangan kalendar vaqt bilan hisoblanadi. Geologik-iqtisodiy samaradorlikni baholash geologik-qidiruv ishlarini natijalarini xarakterlovchi ko’rsatkichlar asosida amalga oshiriladi: - burg’ilangan yoki loyihalangan quduqlarning soni; - С 1 , С 2 toifa zaxiralarini o’sishi, t; - izlov-qidiruv burg’ilash hajmi, m; - izlov ishlariga xarajatlar, mln.so’m; Izlov-qidiruv burg’ilash hajmi - bu konda barcha burg’ilangan yoki loyihalangan izlov-qidiruv quduqlarining jami metraji. Zaxiralarni o’sishi haqiqiy yoki bashoratlangan olinadi. Izlash ishlariga xarajatlar geologik-qidiruv ishlarini barcha xarajatlarini o’z ichiga oladi: tuzilmalarni burg’ilashga tayyorlash, burg’ilash va boshqa ishlarga xarajatlar. Burg’ilashga xarajatlarda yig’ma smeta hisobi bo’yicha quduqni qurishning umumiy narxi hisobga olinadi. Tuzilmalarni izlov burg’ilashga tayyorlashga xarajatlar va geofizik ishlarga xarajatlar obyektni tayyorlash haqida geofizik hisobotlar ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi.

Geologik-qidiruv ishlarini umumiy ko’rsatkichlaridan kelib chiqib geologikiqtisodiy samaradorlikni quyidagi solishtirma ko’rsatkichlari hisoblanadi: - 1 mert o’tishga zaxiralarni o’sishi, tn/m; - 1 ta quduqqa zaxiralarni o’sishi, tn/qud.; - 1 ming so’m xarajatga zaxiralarni o’sishi, tn/1000 so’m; - 1 tonna zaxiralarni tayyorlashga xarajatlar, so’m/tn; 1 m o’tishga zaxiralarning o’sishi (P z/m ) zaxiralarning o’sishini burg’ilash hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: (11.14) bu yerda, Q z - С 1 + С 2 toifa olinadigan zaxiralarining o’sishi. 1 ta quduqqa zaxiralarni o’sishi (P z/qud. ) zaxiralarning o’sishini burg’ilangan izlov-qidiruv quduqlarini soniga nisbati bilan aniqlanadi. (11.15) bu yerda, n- loyihalangan izlov-qidiruv quduqlarning soni. Ming so’m xarajatga zaxiralarni o’sishi ( P z /1000 so ' m ) zaxiralarning o’sishini izlov ishlariga xarajatlarga nisbati bilan aniqlanadi. (11.16) Zaxiralarni bir tonna o’sishiga tayyorlashga xarajatlar izlov-qidiruv ishlariga jami xarajatlarni olingan zaxiralarning kattaligiga nisbati bilan aniqlanadi: (11.17) 1 metr burg’ilashning narxi (C m ) izlov-qidiruv burg’ilashga xarajatlar summasini burg’ilab o’tishga nisbati bilan aniqlanadi: (11.18)

Yuqorida keltirilgan formulalar asosida aniqlangan ko’rsatkichlardan foydalanib izlov ishlarining asosiy geologik-iqtisodiy ko’rsatkichlari jadvali shakllantiriladi (jadval). jadval Izlov ishlarining geologik-iqtisodiy ko’rsatkichlari № t/r Ko’rsatkichlar O’lchov birligi Miqdori 1 Loyihalangan izlov quduqlari soni dona 1 2 Izlov qudug’ini loyihadagi chuqurligi m 3500 3 Burg’ilab o’tish hajmi m 3500 4 Burg’ilashning loyihadagi tezligi m/st.-kun. 410 5 Burg’ilashning davomiyligi kun 639,1 6 Tayyorlangan tuzilmaning maydoni km 2 20,8 7 Tuzilmani izlov burg’ilashga tayyorlashga xarajatlar ming so’m 38126,4 8 Tayyorlangan tuzilmaning 1 km 2 maydonini tayyorlash narxi ming so’m/km 2 1833 9 Izlov burg’ilashga xarajatlar ming so’m 96833 10 Izlov ishlariga xarajatlar ming so’m 1349599,4 11 1 metr burg’ilash narxi ming so’m 27,66 12 С 3 toifadagi olinadigan zaxiralarning kutiladigan o’sishi tonna 487500 13 Kutiladigan resurslarning o’sishi: - 1 m burg’ilab o’tishga - 1 ta quduqqa - ming so’m xarajatga t/m t/qud. t/1000 so’m 139,3 487500 3,61 14 1 tonna zaxirani tayyorlashga xarajatlar so’m/t 276,84

Konditsiyalar haqida tushuncha va ularni konni geologik - iqtisodiy baholashdagi ahamiyati Konditsiyalar (lotincha condicio ) - yer qa’ridagi zaxiralarning sifatiga va ularni ishlatishni tog’-geologik sharoitlariga qo’yiladigan talablar majmuidir. Konditsiyalarning asosiy vazifasi sanoatning zamonaviy talablarini hisobga olgan holda uyumdagi uglevodorodlarning umumiy hajmidan o’zlashtirish mumkin bo’lgan zaxiralarni aniqlash yo’li bilan konning to’g’ri bahosini berishdan iborat. Konditsiyalar - vaqtinchalik toifa hisoblanadi. Ular tarmoqning texnikiqtisodiy rivojlanish darajasi, neft va gazga talab va ular bilan ta’minlanganlik holatidan kelib chiqib o’zgaradi. Uyumni o’rganish jarayonida alohida parametrlar va butun zaxiralarni turli maqsadlarda konditsionlilik bahosiga bir necha bor murojat qilishga to’g’ri keladi. Birinchi marta konditsionlilik tushunchasi alohida quduqlardan olingan ma’lumotlar bo’yicha hisoblanadigan ko’rsatkichlarni aniqlash va asoslashda foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar yordamida hisoblanadigan kattaliklar kollektor va nokollektorlarning tarqalishini, o’tish zonalarida uyumning chegaralarini va sanoat ahamiyatidagi zaxiralarni ajratishni ta’minlaydi. So’ngra odatda izlov bosqichining yakunida konni geologik-iqtisodiy baholash jarayonida butun zaxiralarning konditsionliligi tekshiriladi, ya’ni texnikiqtisodiy hisoblashlar asosida ma’lum sharoitlar uchun ishga tushirishga yaroqli bo’lgan zaxiralarning jami miqdori aniqlanadi. Uning natijalari bo’yicha konni o’rganishni davom ettirish yoki geologik-qidiruv ishlarini tugallash haqida qaror qilinadi. Neft konlarida neft va unda erigan gaz zaxiralarini hisoblash uchun quyidagi konditsiyalar mavjud: - neftlilik maydonining o’lchami; - o’rtacha nefga to’yingan qalinlik; - neftga to’yingan jinslarning hajmi;

- ochiq g’ovaklik va neftga to’yinganlik koeffitsiyenti; - neftning zichligi; - neftning boshlang’ich balans zaxiralari; - neft olish koeffitsiyenti; - neftning boshlang’ich olinadigan zaxiralari; - zaxiralarni hisoblash sanasida neft qazib chiqarish; - hisoblash sanasida neftning qoldiq zaxiralari; - qatlam neftidagi gazning miqdori; - neftda erigan gazlarning boshlang’ich zaxiralari; - zaxiralarni hisoblash sanasida erigan gaz qazib chiqarish, - hisoblash sanasida erigan gazning qoldiq zaxiralari; - neftdagi komponentlarning boshlang’ich zaxiralari; - hisoblash sanasida qazib chiqarish; - hisoblash sanasida erigan komponentlarning qoldiq zaxiralari. Gaz konlarida erkin gaz zaxiralari va ulardagi komponentlarni hisoblash uchun quyidagi konditsiyalar mavjud: - gazlilik maydoni; - o’rtacha gazga to’yingan qalinlik; - gazga to’yingan jinslarning hajmi; - ochiq g’ovaklik koeffitsiyenti; - gazga to’yinganlik koeffitsiyenti; - boshlang’ich qatlam bosimi; - hisoblash sanasidagi qatlam bosimi; - haroratga va Boyl-Mariott qonunidan og’ishga tuzatma; - gazning boshlang’ich balans zaxiralari; - zaxiralarni hisoblash sanasida gaz qazib chiqarish; - zaxiralarni hisoblash sanasida gazning qoldiq balans zaxiralari, shu jumladan gazdagi komponentlarning zaxiralari.

A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000.

Похожие

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining izlash-baholash davri

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining regional davri

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining rivojlanish tarixi

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining qidirish-ishlatish davri