Умумий тушунчалар ва холат тенгламалари - Химия - Рефераты

Умумий тушунчалар ва холат тенгламалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Умумий тушунчалар ва холат тенгламалари Режа: 1. Система. Системанинг холати. 2. Холат тенгламаси. 3. Парциал моляр катталиклар. 4. Кимёвий ўзгарувчилар. 5. Энергия, иш, иссиқлик.

Термодинамиканинг ўрганиш объекти термодинамик система ҳисобланади. Система деб амалда ёки фаразан атроф муҳитдан ажратилган алоҳида жисм ёки жисмлар гуруҳига айтилади. Реакция кетаётган идиш, галваник элемент каби объектларни ситема деб ҳисоблаш мумкин. Агар системанинг таркибий қисмлари бўлган жисмлар ва модда ўртасида иссиқлик алмашиниши кечаётган бўлса, ҳамда система тўла термодинамик параметрлар билан тавсифланадиган бўлса система термодинамик система дейилади. Система билан бевосита ёки билвосита таъсирлашадиган ҳар қандай нарса атроф муҳит бўлади. Атроф муҳит шундай катта ўлчамга эгаки, иссиқлик берилиши ёки иссиқлик олиниши натижасида унинг температураси ўзгармайди деб ҳисобланади. Атроф муҳит билан ўзаро муносабатига кўра системалар очиқ, ёпиқ ва изоляцияланган системаларга бўлинади. Очиқ системалар атроф муҳит билан модда ва энергия алмашина олади. Мисол учун эритма солинган очиқ колбадан эритувчи буғланиши, колба атроф муҳит таъсирида исиши ёки совуши мумкин. Ёпиқ системалар атроф муҳит билан модда алмашмайди, лекин энергия ва иш алмашиниши мумкин. Масалан зич ёпилган колбадан эритувчи буғланиб чиқиб кетмайди, лекин атроф муҳит таъсирида исиши ёки совуши мумкин. Изоляцияланган системалар атроф муҳит билан модда ҳам, энергия ҳам алмашмайдиган системалардир. Системанинг ичида унинг иссиқроқ ва совуқроқ қисмлари орасида иссиқлик алмашинуви, энергиянинг ўзаро ички айланиши, концентрацияларнинг тенглашуви содир бўлиши мумкин, лекин системанинг ички энергияси доимий бўлади. Айрим системаларни изоляцияланган ҳолатга ўтказиш мумкин. Масалан реакцион колбани термостатга жойлаштириб, кимёвий реакция давомида энергия ўзгаришини қиздириш

ускунасини ёқиб ёки ўчириб бошқариш мумкин, бунда системанинг умумий энергияси доимий бўлади. Система бир хил фазадан ташкил топса гомоген , ҳар хил фазалардан ташкил топса гетероген дейилади. Фаза гетероген системанинг бўлиниш сиртлари билан ажратилган ва барча нуқталарида бир хил физик хоссаларга эга бўлган қисмидир. Ҳар қандай системанинг ҳолати алоҳида хоссаларининг йиғиндиси ва термодинамик параметрларнинг қийматлари билан характерланади. Системанинг барча кимёвий ва физик хоссалари йиғиндиси системанинг ҳолати дейилади. Системанинг ҳолати системанинг тажриба йўли билан ўлчанадиган интенсив хоссалари орқали ифодаланадиган термодинамик параметрлар ёрдамида характерланади. Системанинг интенсив хоссалари деб, массага боғлиқ бўлмаган ва системалар ўзаро туташганда тенглашадиган хоссаларига айтилади. Бунга температура, босим, зичлик, концентрация, кимёвий потенциал киради. Системанинг массага боғлиқ хоссалари экстенсив хоссалар дейилади. Бунга масса, ҳажм, иссиқлик сиғими, ички энергия, энталпия, энтропия, термодинамик потенциаллар киради. Интенсив хоссалар системанинг табиатига боғлиқ ва аддитив хоссага эга эмас. Экстенсив хоссалар эса системанинг таркибий қисмларини экстенсив хоссалари йиғиндисига тенг, яъни аддитив хоссага эга. Бевосита ўлчаш мумкин бўлган параметрлар ҳолатнинг асосий параметрлари дейилади. Бевосита ўлчаб бўлмайдиган параметрлар (ички энергия, энталпия, энтропия, термодинамик потенциаллар) ҳолатнинг асосий параметрлари функциялари (ҳолат функциялари) дейилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, термодинамик параметрлар системанинг аввалги ҳолатларини эмас, балки айни вақтдаги ҳолатини характерлайди. Шунинг учун система бир ҳолатдан иккинчисига ўтганда унинг хоссаларини ўзгариши ўтиш йўлига (жараён) боғлиқ бўлмайди, балки, бошланғич ва

охирги ҳолатлари билан, яъни мазкур икки ҳолатнинг термодинамик параметрлари қийматлари билан ифодаланади. Аксарият системалар бажарадиган бирдан-бир иш-кенгайиш ишидир. Газларнинг кенгайиш иши амалий аҳамиятга эга. Бинобарин, кўплаб газлар нисбатан паст босим шароитида ва юқори температураларда идеал яқинлаштирилган ҳолда газ қонунларига бўйсунадилар. Идеал газнинг ҳажми ва босимни ўзаро боғлиқлигини ифодаловчи тенглама Меделеев-Клапейрон тенгламаси ҳисобланади.nRT PV  Реал газларнинг ҳолат тенгламалари бошқача шаклда ифодаланади. Масалан,   RT b V V a P        2 а -молекулаларни нг ўзаро тортишувини ифодаловчи катталик; b - молекулаларнинг ўлчамларига боғлиқ доимий катталик, b =4 NV m , V m =  d 3 /6- битта молекуланинг ҳажми. Ушбу тенглама Ван-дер Ваальс тенгламаси ҳам дейилади. Ван-дер Ваальс тенгламасини температура ва босимнинг катта оралиғида қўллаш мумкин. Бундан ташқари, тенглама ёрдамида газнинг суюқликка конденсатланишини ҳам ифодалаш мумкин. Атроф муҳит ҳам система каби тегишли хоссаларга, яъни параметрларга эга. Фарқи шундаки, атроф муҳит параметрлари ташқи параметрлар ҳисобланади. Кўпинча ташқи параметрлардан фақат иккитаси-босим ва температура ҳисобга олинади. Босим система бажарадиган, ёки система устида бажариладиган иш билан боғлиқ, температура эса иссиқлик алмашинувини белгилайди. Агар вақт давомида системада термодинамик параметрлардан бирортаси ўзгарса, бу термодинамик жараён борганлигини билдиради. Агар жараён вақтида системанинг кимёвий таркиби ўзгарса, бундай жараён кимёвий реакция дейилади.

Ички энергия. Ҳар қандай термодинамик система доимий ҳаракатда бўлган атомлар ва молеклалардан иборат. Энергия ҳаракатнинг миқдорий характеристикаси ҳисобланади. Ички энергия U ҳарфи билан белгиланади ва системанинг умумий энергия запасини ифодалайди. U системани ташкил қилувчи заррачаларнинг барча турдаги ҳаракат ва ўзаро таъсирлашув энергияларини: молекуляр ҳаракатнинг (илгарланма ва айланма) кинетик энергиясини, молекулалараро ўзаро тортишув ва итарилиш энергияси, ичкимолекуляр ёки кимёвий энергияни, электронни қўзғолиш энергиясини, ичкиядровий ва нур энергияларини ўз ичига олади. U нинг қиймати модданинг табиати, массаси ва системанинг ҳолат параметрларига боғлиқ. Одатда U 1 мол моддага нисбатан ҳисобланади (моляр ички энергия) ва Ж/мол да ифодаланади. Модда тўлиқ энергия заҳирасини аниқлаш мумкин эмас, чунки системани ички энергиясиз ҳолатга ўтказиб бўлмайди. Шунинг учун термодинамикада системанинг охирги ва бошланғич ҳолатлардаги ички энергиялари қийматларининг фарқи (  U ) ҳисобга олинади:áîøë îõèð U U U    (1) Ички энергиянинг чексиз кичик ўзгариши dU билан белгиланади. Ички энергиҳолат функцияси бўлганлиги ва унинг ўзгариши жараён йўлига боғлиқ бўлмаганлиги ҳамда системанинг бошланғич ва охирги ҳолатлари билан аниқланганлиги учун, dU тўлиқ дифференциал бўлади. Агар жараён бориши давомида ички энергия ортса (  U ) ва dU катталиклари мусбат, камайса манфий ҳисобланади. Энталпия. Термодинамикада энталпия тушунчаси ҳам кенг қўлланилади. Энталпия- доимий босимда турган системанинг энергиясидир. Энталпия сон жиҳатдан ички энергия ва потенциал энергия йиғиндисига тенг: pV U H   (2)

Энталпия ҳам ички энергия каби ҳолат функцияси ҳисобланади. Тенгламадаги U , p ва V системанинг хоссаларидир. Энталпиянинг ўзгариши жараён йўлига эмас, балки бошланғич ва охирги ҳолатларга боғлиқ. Энталпия кимёда катта аҳамиятга эга, чунки кимёвий реакция давомида иссиқлик доимий босимда ўтказилади. Шунинг учун кимёвий жараёнларда ички энергияни эмас, энталпияни аниқлаш зарурроқ, чунки ички энергия система ҳажмини ўзгаришига сарф бўлган энергияни ҳисобга олмайди. Газларда ички энергия ва энталпия орасидаги фарқ суюқликлар ва қаттиқ моддалардагига қараганда каттароқ, чунки суюқликлар ва қаттиқ моддалар қиздирилган уларнинг ҳажми кам ўзгаради. Энталпия ҳолат функцияси бўлганлиги учун dH тўлиқ дифференциал ҳисобланади. Термодинамикада асосан энталпия ўзгариши ҳисобга олинади. бошл охир H H H    ( 3 )  H нинг қиймати Ж/мол да ифодаланади. Жараён давомида энталпия ортса унинг қиймати мусбат деб олинади. Иссиқлик ва бажарилган иш. Система ва атроф муҳит ўртасидаги энергия алмашинуви иссиқлик Q ва бажарилган иш W шаклида содир бўлади. Молекулаларнинг тартибсиз (хаотик) ҳаракати натижасида системани бир қисмидан иккинчи қисмига энергиянинг ўтказилиш шакли иссиқлик дейилади. Иссиқликнинг миқдори деб, бир системани иккинчисидан ажратиб турган тўсиққа молекулаларнинг урилиши натижасида ўтказилган энергия миқдорига айтилади. Бундан кўринадики, иссиқлик системанинг ҳолати билан эмас, жараён билан боғлиқ. Шунинг учун иссиқлик ҳолат функцияси ҳисобланмайди ва жараён йўлига боғлиқ. Иссиқликнинг якуний миқдори Q билан, чексиз кичик миқдори  Q билан ифодаланади. Система атроф муҳитдан олган иссииқлик миқдори шартли равишда мусбат (эндотермик жараён), атроф муҳитга берган иссиқлик миқдори эса

манфий (экзотермик жараён) ҳисобланади. Одатда иссиқлик миқдори Жоулларда ифодаланади. Бажарилган иш ички ва ташқи босимлар орасидаги фарқдан ва гбунинг натижасида газ ҳажмининг ўзгаришидан келиб чиқади. Физика курсидан маълумки, бажарилган иш d W=-F d x ( F –куч, d x- масофа) кўринишда ифодаланади. Газ бажарган иш d W=-pA d x ( p- ташқи босим , A- поршен юзаси) бўлади. Adx=dV бўлганлиги учун d W = p d V. Ушбу тенглама система бажарган ишни ифодалайди. Агар система устида иш бажарилса d W’ = -p d V ёки W = -p d V бўлади ва бажарилган иш манфий ҳисобланади. Агар p ташқи =0 бўлса, газ кенгайиш билан иш бажармайди. Иссиқлик ва бажарилган орасидаги фарқ шуки, иш бажарилишида энергия ўтказилиши муайян куч таъсирида молекулаларнинг тартибланган ҳаракатланиш йўли билан амалга ошади. Агар бажарилган иш иссиқликка айланса, молекулаларнинг тартибли ҳаракати тартибсиз ҳаракатга айланади. Бажарилган иш кимёвий жараёнларга татбиқ қилиниши мумкин. Мисол. Биологик материалдаги мишякни аниқлаш реакциясида бажарилган ишни ҳисобланг. Na 3 AsO 3 + 3Zn + 9HCl = AsH 3 + 3NaCl + 3ZnCl 3 + 3H 2 O Ечиш. Реакцияда 1 мол Na 3 AsO 3 дан 1 мол газсимон AsH 3 ҳосил бўлади. Газ атроф муҳитдаги газларни сиқиб чиқаради ва p d V га тенг иш бажаради. Агар газ идеал газ деб қабул қилинса, p d V=pV=nRT бўлади. Агар 1 мол Na 3 AsO 3 реакцияга киришса бажарилган иш W=nRT =1 мол  8,31 Ж/(мол  К)  298 К= 2496 Ж  2,5 кЖ. Агар реакция зич беркитилган идишда ўтказилса W= 0 бўлади, чунки ҳажм ўзгармайди. Система ҳажми ўзгаргандагина иш бажарилган бўлади.

Адабиётлар 1. Е.Н.Еремин. “Основ ы химической термодинамики”. М.: “В ы сшая школа”, 1978, 391 с. 2. О.М.Полторак. «Термодинамика в физической химии». М.: «Высшая школа», 1991, 319 с. 3. М.Х.Карапетьяц. «Химическая термодинамика». М.: «Госхимиздат», 1953. 4. Х.У.Усманов, Х.Р.Рустамов, Х.Р.Рахимов. «Физик химия». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1974. 5. Х.Р.Рустамов. «Физик кимё». Тошкент: “Ўқитувчи» , 1980.

Похожие

Полимерлар тўғрисидаги умумий тушунчалар

Мотор ёқилғи турлари. Ёқилғининг умумий характерланиши, синфланиши ва таркиби. Ички ёниш двигателлари учун ишлатиладиган ёқилғи ва мойлар олишнинг умумий тушунчаси

Иссикликнинг конвекция усулида таркалиши

Термодинамикани номувозанат жараёнларга қўллаш

Кимё таълим методикасининг умумий масалалари