Uglevodorodlarning bir va ko’p galogenli hosilalari - Химия - Рефераты

Uglevodorodlarning bir va ko’p galogenli hosilalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

232.19140625 KB

Uglevodorod larning bir va ko’p galogenli hosilalari Reja: 1. Nukleofil almashinish reaksiyalarining mexanizmi. 2. Galogenalkanlarni degidrogalogenlash 3. Galoidalkillar izomerlanishi, olish usullari

Alkanlardagi bir yoki bir necha vodorod atomlarining galogenlarga almashinishidan hosil bo‘ladigan birikmalarga ularning galogenli hosilalari deyiladi. Alkanlarning galogenli hosilalari molekulasidagi galogen atomlarining soniga qarab mono-, di- va poligalogenli hosilalarga bo‘linadi. Monogalogenalkanlarning umumiy formulasi C n H 2n+1 X (X  F, Cl, Br, I). Galogen atomining birlamchi, ikkilamchi yoki uchlamchi uglerod atomi bilan bog‘langanligiga qarab, monogalogenalkanlar birlamchi RCH 2 X, ikkilamchi R 2 CHX va uchlamchi R 3 CX bo‘lishi mumkin. Galogenalkanlarning nomlanishi quyidagi misollarda keltirilgan:CH 2 H 3C CH 2 ClH3C CH Br CH3 1- xlorpropan (S * ) 2- brompropan (S) propil xlorid (R ** ) izo prop il bromid (R) Sistematik nomenklaturada bosh zanjirni raqamlash alifbo tartibida birinchi aytiladigan o‘rinbosar yaqin tomondan boshlanadi: CH H3C Cl CH2 CH CH3 CH3 CH H3C Br CH2 CH CH3 CH3 2 - metil - 4 - xlorpentan 2 - brom - 4 - metilpentan CH H3C Br CH CH CH 3 CH CH 3 F Cl 2-brom-5-ftor-4-metil-3-xlorgeksan Monogalogenalkanlarda uglerod skeletining va galogenning holat izomeriyasi uchraydi. Masalan, C 4 H 9 Cl tarkibli monoxloralkanning to‘rtta strukturaviy izomeri (1-xlorbutan, 2-xlorbutan, 2-metil-1-xlorpropan, 2-metil- 2-xlorpropan) bor. Bu izomerlarning tuzilish formulalarini o‘zingiz yozing. * * S- sistematik ** ** R-ratsional

Galogen alkan larning asosiy olinish usullari quyidagi sxemada keltirilgan:CnH 2n+1X CnH 2n+2 CnH 2n+1OH HX (H X=H I, HBr, H Cl);  PX 5 (PX5=PCl5, PBr5) -H2O -PO X3, -H X SO X 2 (SOX2 = SO Cl2, SOBr2) -SO 2, -H X -HX +X 2 (X2 = Cl2, Br2); h yoki  CnH 2n H X (H X=H I, HBr, H Cl) alken alkanol alkan monogalogen- alkan Galogen atomining elektromanfiyligi katta bo‘lgani uchun galogenalkanlarda uglerod-galogen bog‘i elektron bulutining zichligi galogenga tomon siljigan (galogen atomining –I - effekti). C–F, C–Cl, C–Br, C–I qatorida kimyoviy bog‘ning energiyasi kamayib, uzunligi va qutblanuvchanligi esa ortib boradi. C–I bog‘ining energiyasi eng kichik, qutblanuvchanligi eng katta bo‘lganligi bois yodalkanlar nukleofil almashinish reaksiyalariga eng oson, ftoralkanlar esa, aksincha eng qiyin kirishadi (amalda kirishmaydi). Monogalogenalkanlar reaksiyaga kirishish qobiliyati kuchli bo‘lgan organik moddalar jumlasiga kiradi. U lar kirishadigan ayrim reaksiyalar quyidagi sxemada keltirilgan:

R X C R' C Na M g (efir) -2NaX -NH4 X 2N H 3 NaSH 2Na NaOH,  R'-O Na K CN R'COONa AgNO 2 KOH (spirt),  NH2 R SH R R R M gX R C R C R' birlamchi amin tiol alkan magniy organik birikma dialkil- atsetilen AgX KX; H 2 O O H R spirt O R oddiy efir R' CN R nitril alken nitroalkan NO 2 R C R' O OR murakkab efir -NaX -NaX NaX K X N aX NaX Reaksiyalar sxemasidan ko‘rinib turibdiki, galogenalkanlar yordamida organik birikmalarning deyarli barcha sinflariga mansub bo‘lgan moddalarni sintez qilish mumkin. Nukleofil almashinish reaksiyalarining mexanizmi. Monogalogenalkanlar uchun xarakterli bo‘lgan nukleofil almashinish reaksiyalari, galogen atomi bilan bog‘langan alkil guruhlarining tuzilishiga qarab S N 1-(monomolekulyar nukleofil almashinish) va S N 2-(bimolekulyar nukleofil almashinish) mexanizmlari bo‘yicha boradi. Bu mexanizmlarni monogalogenalkanlarning ishqor bilan reaksiyasi misolida ko‘rib chiqamiz: R–Br + NaOH  R– OH + NaBr Metil bromidning ishqoriy muhitda gidrolizlanishi asosan S N 2– mexanizm bo‘yicha boradi: HO + H C Br H H sekin C H H H 1200 1200 1200 HO Br     tez H C HO H H Br + nukleofil reagent o'tish holati metanol Bu reaksiyaning tezligi ikkita zarracha (HO: - va CH 3 Br) ning konsentratsiyasiga bog‘liq. V  K  CH 3 Br   :OH - 

Shuning uchun bu mexanizm S N 2–(bimolekulyar nukleofil almashinish) deyiladi. Uchlamchi galogenalkanlarning gidrolizlanishi S N 2–mexanizmda bormaydi. Chunki uchta hajmli alkil guruhlari molekulaning galogenga qarama-qarshi bo‘lgan tomonini to‘sib, ˉ:OHning qisman musbat zaryadlangan uglerod atomiga yaqinlashuvini qiyinlashtiradi. Shuning uchun uchlamchi galogenalkanlarning, (masalan, uchlamchi butil bromidning) ishqoriy muhitda gidrolizlanishi S N 1–mexanizmda ikki bosqichda boradi. Birinchi (sekin boradigan) bosqichda faqat bitta modda (uchlamchi butil bromidi) molekulasida kovalent bog‘ uzilgani uchun bunday mexanizm monomolekulyar deyiladi:     CH3 C C H 3 C H 3 B r s e k i n q u t b l i e r i t u v c h i CH 3 C C H 3 C H 3 B r. . . CH 3 C C H 3 C H 3 + + B r o‘tish solvatlangan holati ionlar Tez boradigan ikkinchi bosqichda karbokation nukleofil bilan reaksiyaga kirishib, uchlamchi butil spirtni hosil qiladi: H O C H3C CH 3 CH 3 + tez O H H (H3C)3C OH (H3C)3C O H H -H + (H 3C)3C O H Bu ikki bosqichli reaksiyaning tezligi faqat uchlamchi butil bromidning konsentratsiyasiga (uning ionlanish tezligiga) bog‘liqbo‘lib, :OH - ionlarining konsentratsiyasiga bog‘liq emas: V  K  (CH 3 ) 3 CBr  Galogenalkanlarni degidrogalogenlash. Galogenalkanlar KOH yoki NaOH ning spirtdagi eritmasi bilan qizdirilganda, vodorod galogenid ajralib, alkenlar hosil bo‘ladi:

CH R H CH 2 X KO H (spirt) CH R CH2 + KX + H2OAgar bir necha izomer alkenlarning hosil bo‘lishi kutilsa, degidrogalogenlanish A.M.Zaysev qoidasiga muvofiq boradi, ya’ni vodorod, asosan, galogen bilan bog‘langan uglerod atomiga qo‘shni bo‘lgan va eng kam vodorod saqlagan uglerod atomidan ajraladi: KOH (spirt);  CH H3C H CH Br CH 2 H I II I II H 3C CH CH CH3 H3C CH2 CH CH 2 (unum i 81 % ) (unum i 19 % ) -K Br; -H 2O Galoidalkillar izomerlanishi, olish usullari Uglevodorodlarning galogenli hosilalari. Alifatik qator uglevodorodlarining monogalogenli hosilalari. Nomlanishi, sinflanishi, izomerlanishi. Galoidalkillarni sanoat, laboratoriyada olish usullari Uglevodorodlarning galogenli birikmalarini klassifikatsiya qilishda uglerod atomining gibridlanishi asos qilib olinadi. Gibridlanish sp3, sp2, sp bo‘lganligi uchun uglerod atomining atrofida o‘rinbosarlarning fazoviy joylashishi tetraedrik, trigonal, diagonal bo‘ladi. I. C(sp3)-X bog‘li galoidbirikmalar: RCH2-X, RCHXR, R3CX, RCX3, RCHX2, CX4 II. C(sp2)-X bog‘li galoidbirikmalar: R2CqCRX III. C(sp)-X bog‘li galoidbirikmalar: R-CºC-X Bu birikmalar bir-biridan o‘zlarining fizikaviy va kimyoviy xossalari bilan keskin farq qiladi.

Birinchi tur C(sp3)-X galoid birikmalari. To‘yingan uglevodorodlarning bitta yoki bir necha vodorodlarining galogenga almashishidan galogenli birikmalar hosil bo‘ladi. CH3Br, CH2Br2, CHBr3, CBr4, CH3CH2I, CH2ClCH2Cl, CCl3CCl3 . Galogenli birikmalarda izomerlanish uglevodorod skeletining tuzilishiga va zanjirdagi galogen atomining holatiga bog‘liq. Izomerlanish qatorning uchinchi a’zosidan boshlanadi. Oddiy galogenli birikmalarni nomlash uchun radikalning nomiga galoidning nomi qo‘shib aytiladi: CH3Cl - metil xlorid, CH3CH2Cl - etil xlorid, CH3CH2CH2Br - propil bromid, CH3(CH3)CHBr - izopropil bromid va hokozo. Ayrim galogenli birikmalrni tasodifiy nomda nomlash mumkin: CHCl3 - xloroform, CHBr3 - bromoform, CHJ3 - yodoform. To‘la galogenlangan uglevodorodlarni nomlash uchun per - qo‘shimchasi qo‘shiladi. C2F6-perftoretan, C3Cl8-perxlorpropan, C5F12-perftorpentan. Galogenuglevodorodlarni nomlash uchun eng uzun zanjir tanlab olinadi va uglerod atomlari nomerlanadi. So‘ngra alfavit tartibida o‘rinbosarlarning nomi yoziladi: Galogenbirikmalar tabiatda sof holda uchramaydi. Ular turli usullar bilan bilan sintez qilinadi. Sanoat usullari. Sanoatda alkanlarni yuqori haroratda xlorlash olib boriladi:

Reaksiya natijasida xlorli birikmalarning aralashmasi hosil bo‘ladi. Bu aralashmani haydab toza moddalar ajratib olinadi yoki aralshmaning o‘zi ishlatiladi. Texnik jihatdan muhim galogenli birikmalar atsetilendan va etilendan olinadi: Ftorli birikmalar esa xlormetan va tetraxlormetandan ftorning metall tuzlaridan quyidagicha olinadi: 2CH3Cl + Hg2F2 ® 2CH3F + Hg2Cl2 qilinadi: C7H16 + 32CoF3  C7F16 + 16HF + 32CoF2 Galogenli birikmalar laboratoriyada quyidagi usullar bilan sintez qilinadi: 1.Ayrim alkanlardan olinadi: CnH2n+2 + X2 ® CnH2n+1X + HX 2.Spirtlardan olish: RCH 2 OH + HX  RCH 2 X + H2O HI>HBr>HCl>HF Spirtlardan PCl 3 , POCl 3 , PCl 5 va boshqalar yordamida olish mumkin: 6RCH 2 OH + 2P + 3Br 2  6RCH 2 Br + 2P(OH) 3 6CH3CH 2 OH + 2P + 3J 2  6CH 3 CH 2 J + 2P(OH) 3 Reaksiya spirtning tuzilishiga qarab, CN1 yoki CN2 mexanizmida ketadi. Spirtlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati quyidagi qatorda kamayib boradi: R3COH>R2CHOH>RCH2OH Toza holdagi alkil xloridlarni olishning eng yaxshi usuli spirtlarni tionilxlorid bilan reaksiyasi hisoblanadi. Reaksiya tez va qo‘shimcha mahsulot hosil qilmasdan boradi: Bu reaksiya Sni mexanizmda boradi. 3. Alkenlardan H-elektrofillar yordamida olish:

4.Karbon kislota tuzlaridan galogen ta’sir ettirib olish: RCOONa + AgNO3 ® RCOOAg + HNO3 RCOOAg + Br 2 ® RCOOBr + AgBr RCOOBr ® RBr + CO2 Galoidbirikmalar gaz yoki suyuq moddalardir. Ular suvdan og‘ir va unda erimaydi. Yodli birikmalardan ftorli birikmalarga o‘tgan sari qaynash harorati kamayadi: RI>RBr> RCl> RF Birlamchi galoidalkillarning fizik konstantalari Galoidbirikmalarning uglerod-galogen bog‘i qutblangan bo‘lganligi uchun turli reaksiyalarga oson kirishadi. Bu reaksiyalar nukleofil mexanizmda boradi. Nukleofil almashinish reaksiyasida nukleofil reagent-Nu: o‘zining taqsimlanmagan elektron jufti bilan substrat (Rd+-Xd-) molekulasining elektron buluti zichligi nisbatan kamaygan reaksiya markaziga hujum qilib, p- bog‘ni geterolitik uzadi va uglerod bilan bog‘langan X : ni elektron jufti bilan siqib chiqaradi:

Nu : + R X Nu R + X : _ d+ d _ _ Nukleofil ning hujumi bilan boradigan reaksiyalarga nukleofil almashinish reaksiyalari deyiladi. Nukleofil reagentlar deb, taqsimlanmagan elektron juftini yoki qutbli bog‘ning ikkita bog‘lovchi elektronini reaksiyalarda oson berib, elektrofil bilan bog‘ hosil qiladigan elektronodonor xossaga ega bo‘lgan zarrachalarga aytiladi. Bularga taqsimlanmagan elektron jufti tutgan anionlar, ion juftlari va kuchli ionlanishga miol bo‘lgan qutbli neytral molekula kiradi. Atomlari taqsimlanmagan elektron juftlari tutgan yoki nisbatan kichik ionlanish energiyasiga ega bo‘lgan neytral birikmalar ham nukleofil birikmalarga kiradi. Nukleofil almashinish reaksiyasining ikki xil mexanizmi bor: 1. Monomolekulyar nukleofil almashinish reaksiyalari, belgisi SN 1; 2. Bimolekulyar nukleofil almashinish reaksiyalari, belgisi SN2; 1 soni monomolekulyar, 2 soni esa bimolekulyar reaksiya ekanligini bildiradi. Uchlamchi radikal tutgan galogenalkanlarning reaksiyasi SN 1 mexanizmda ikki bosqichda Ikkinchi bosqichda karbokation nukleofil reagent bilan reaksiyaga kirishadi: Reaksiyaning tezligi R3CX ning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi. u = k [ R3CX ] Birlamchi galogenalkanlarning nukleofil almashinish reaksiyasi CH2 mexanizmda boradi. Bunga metil yodidning reaksiyasi misol bo‘ladi:

Reaksiyaning tezligi metil yodid va ishqorning konsentratsiyasiga to‘g‘ri proporsionaldir: u = k [CH3I ] [ OH-] Galoidbirikmalarning reaksiyaga kirishish qobiliyati xlorli birikmalardan bromli birikmalarga va iodli birikmalarga o‘tgan sari ortib boradi. Galoidbirikmalarni reaksiyaga kirishish qobiliyatiga qarab uch turga bo‘linadi: 1. Normal reatsiyaga kirishadigan galoid birikmalar: CH3I, CH3CH2Br, (CH3)2CHCl, (CH3)3CBr; 2. Reaksiyaga kirishish qobiliyati yuqori bo‘lgan galoid birikmalar: CH2=CH-CH2Cl, CH3CH=CHCH2Cl, C6H5CH2Cl, (C6H5)2CHBr, (C6H5)3CBr; 3. Reaksiyaga kirishish qobiliyati yomon bo‘lgan galoidbirikmalar: CH2=CHCl, CH2=CHBr, C6H5Cl, C6H5Br. Galoidbirikmalarni reaksiyaga kirishishdagi farqini sezish uchun bir xil sharoitda ularni gidroliz reaksiyasi olib boriladi. Birinchi tur galoidbirikmalari reaksiyaga normal kirishadi. Ikkinchi tur birikmalari esa juda oson va uchinchi tur galoidbirikmalar yomon reaksiyaga kirishadi. Galogenalkanlardan nitrobirikmalar yoki efir olish mumkin. Agar galogenalkan bilan reaksiyaga kiritilsa asosan efir hosil bo‘ladi: RCH2I + Ag+ [ O-N=O ]-® RCH2ON=O SN 1 Reaksiya SN1 mexanizmda boradi. Kumush ioni galoidbirikmadan galoidni tortib oladi va karbokation hosil bo‘ladi. Nitrat anion elektron zichligi yuqori bo‘lgan kislorod atomi bilan karbkationga hujum qiladi: Nitrit anion ambident ion bo‘lib, u ikki xil reaksiyaga kirishadi:

Bu reaksiya uchun NaNO2, va DMFA ishlatilsa nitrobirikma hosil bo‘ladi: Reaksiya SN2 mexanizmda boradi va nukleofil faolligi yuqori bo‘lgan azot atomining taqsimlanmagan elektron juftining hujumi bilan boshlanadi:

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari

Bir va ko’p atomli spirtlar

Uglevodorodlarni galoidli birikmalari

Eritmalar. Turli temperaturalarda modda eruvchanligini aniqlash. Qayta kristallash usuli bilan moddalarni tozalash

To`yingan uglevodorodlar. Alkanlar. Gomologik qatori. Nomlanishi