Termodinamikaning ikkinchi va uchinchi qonunlari

Termodinamikaning ikkinchi va uchinchi qonunlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133.5 KB

Termodinamikaning ikkinchi va uchinchi qonunlari Reja 1. Termodinamikaning ikkinchi qonuni 2. Protsesslarning qaytarligi va asosiy termodinamik tsikl Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsienti 4. Entropiya 5. Termodinamikaning uchinchi qonuni

1. TERMODINAMIKANING IKKINCHI QONUNI Tabiatda sodir bo’ladigan hodisalarni kuzatish natijasida ular ma‘lum yo’nalishda bo’ladi degan xulosa chiqarish mumkin. Masalan, issiqlik hamma vaqt issiqroq jismdan sovuqroq jismga o’tadi; suv baland joydan past joyga oqadi; bir gazga boshqa gaz qo’shilsa, bu gazlar o’zaro aralashib ketadi; elektr yuqori potentsi-aldan past potentsialga ko’chadi. Ish issiqlikka bevosita aylanadi (masalan, ishqalanish), lekin issiqlikni ishga aylantirish uchun qo’shimcha mexanizm kerak, shunda ham issiqlikning bir qismi ishga aylanmay qoladi va hokazo. Bu hodisalarning xammasi ham o’z-o’zicha sodir bo’ladi, lekin ular teskari tomonga bormaydi. Bu ho-disalarning hammasi qaytmas hodisalardir. Masalan, suv pastdan balandga oqmaydi, issiqlik sovuq jismdan issiq jismga o’tmaydi; vaholanki, issiqlikning sovuq jismdan issiq jismga o’tishi ter- modinamikaning birinchi qonuniga xilof emas, chunki bu hodisa energiyaning saqlanish qonuniga zid kelmaydi. Demak, termodinamikaning birinchi qonuniga asoslanib, hodisalarning yo’nalishi haqida fikr yuritib bo’lmaydi. Bu masalani termodinamikaning ikkinchi qonunigina hal qila oladi. Bu qonunni bayon qilishda energiyaning hamma xillari ham ikki ko’paytiruvchidan iborat: ko’paytma orqali ifodalana olishini nazarda tutish kerak. Bu ko’paytuvchilardan biri intensivlik faktori, ikkinchisi sig’im faktoridir. Masalan, mexanikaviy energiya A = F · S bilan; ifodalanishi mumkin. Bu yerda intensnvlik faktori kuch — F va sig’im faktori masofa — S dir. Elektr energiyasining intensivlik faktori kuchlanish, ya‘ni potentsiallar -ayrimasi, issiqlik energiyasining intensivlik faktori esa temperaturadir. Issiqlik hamma vaqt yuqori temperaturali jismdan past temperaturali jismga o’tadi va bu protsess ikkala jismning temperaturasi baravarlashguncha davom etadi. Energiyaning boshqa turlarida ham shu hodisaning xuddi o’zini ko’rish mumkin; bu hollarda jismlardagi energiyaning intensivlik faktorlari bir-biriga tenglashadi. Shundan so’ng sistema termodinamik muvozanatga keladi. Demak, izolyatsiyalangan har qanday sistema o’z-o’zicha muvozanat holatiga o’tish uchun intiladi.

Bu xulosa termodinamikaning ikkinchi qonuni uchun umumiy ta‘rif bo’la oladi. Muvozanatga kelgan sistema o’z-o’zicha harakat qila olmaydi, shu sababli, undan ish olish uchun (boshqa energiya sarf qilmay turib) foydalanib bo’lmaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, o’z-o’zicha abadiy ishlaydigan mashina (birinchi xil abadiy dvigapgel) kurshi mumkin bo’lmaganidek, ikkinchi qonuniga muvofiq, bir xil temperaturaga' egabo’lgan muhit issiqligi hisobiga uzluksiz ishlaydigan mashina (ikkinchi xil abadiy dvigatel) qurish ham mumkin emas. 2. PROTSESSLARNING QAYTARLIGI VA ASOSIY TERMODINAMIK TSIKL Termodinamikaning ikkinchi qonuniga matematik ta‘rif berish uchun avval qaytar protsess va termodinamik tsikl tushunchalari bilan tanishamiz. 1. Agar ayni protsess bosib o’tayotgan ketma-ket oraliq holatlarning har biri muvozanat holatdan iborat bo’lsa (yoki bu holatga cheksiz yaqin bo’lsa), bunday protsess tsaytar protsess deb ataladi. Protsess teskari yo’nalganda, ya‘ni orqaga qaytganida, avval bosib o’tgan barcha holatlarning aynan o’zini bosib o’tadi. Buni ideal gazning izotermik kengayish va siqilish protsessi misolida ko’rib chiqamiz. Gazning bosimi Р 1 dan Р 2 gacha kamaytirilganda uning hajmi – V 1 дан V 2 gacha kengayadi deb faraz qilaylik. Gaz porshenli tsilindrga joylangan bo’lib, porshenda yuk.bor deylik. Bu yukni ketma-ket olish bilan gazni kengaytirib brramiz. Har safar yukning bir qismini olganimizda bosim kamayib, gaz ma‘lum tezlikbilan kengayadi va yangi muvozanat hajmni egallaydi. Endi yukni por- shenga qo’yib borish bilan gaz siqiladi. Porshenga har safar oz-ozdan yuk qo’yib, gazni dastlabki holatga qaytarganimizda, u kengayayotganda bosib o’tgan barcha ketma-ket oraliq holatlarni bosib o’tmaydi. Gazning kengayish protsessida bosib o’tgan barcha oraliq holatlarni siqilish protsessida qaytadan bosib o’tishi uchun por-shendagi yuk ketma-ket cheksiz kichik qismlarda olib boriladi va so’ngra ketma-ket cheksiz kichiq yuk qo’yib boriladi. Bunday holda protsess cheksiz kichiq tezlik bilan sodir bo’ladi. Shu sababli bosim cheksiz kichiq o’zgarganida

hajm ham cheksiz kichiq o’zgaradi; bosim cheksiz kichik miqdor ortganida hajm cheksiz kichiq miqdor kamaya-di, bosim cheksiz kichik miqdor kamayganida hajm cheksiz kichiq miq-dor ortadi, boshqacha aytganda, gazning o’zgarayotgan oraliq hajmi o’zgarayotgan bosim bilan muvozanatda bo’ladi. Buning natijasida protsess qaytar tarzda sodir bo’ladi. Gaz kaytmas tarzda kengayganida uning bajaradigan ishi bosqichli grafik ostidagi yuzaning kattaligi bilan o’lchanadi; gaz qaytar tarzda kengayganida bajaradigan ishi Av chizig’i ostidagi yuzaning kattaligiga teng. Gaz siqilganida, aksincha, qaytmas protsess uchun sarflangan ish qaytar protsess uchun sarflangan ishdan ortiq bo’ladi. 2. Sistema o’zining dastlabki holatiga qaytib keladigan har qanday aylanma protsess tsikl deb ataladi. Agar sistema bir necha ketma-ket qaytar protsesslarni bosib o’tib, o’zining dastlabki xolatiga qaytsa, bunday tsikl qaytar tsikl deb yuritiladi. To’rtta ketma-ket qaytar protsessni, ya‘ni: a)ideal gazning izotermik kengayishi, b)ideal gazning adiabatik kengayishi, v)gazning izotermik siqilishi va g)uning adiabatik siqilishidan iborat qaytar tsiklni ko’rib chiqamiz. 1 protsess. Isitgich bilan kontaktda bo’lgan 1 mol ideal gazni isitgich temperaturasi Т 1 da v 1 dan v 2 ga qadar AV izoterma bo’ylab qaytar tarzda kengaytiraylik. Bu vaqtda ideal gaz bajargan ish uning isitgichdan olgan issiqligi Q l ga teng bo’lib, quyidagi formula bilan ifodalanadi: 1 2 1 1 1 ln   RT A Q   2 protsess. Endi o’sha gazni v 2 dan v 3 gacha qaytar tarzda adiabatik (ya‘ni unga issiq .bermasdan yoki undan issiq olmasdan) kengaytiramiz. Bu vaqtda gaz T 1 dan Т 2 gacha soviydi, chunki u adiabatik kengayganida faqat o’zining ichki energiyasi hisobyga ish bajaradi. Adiabatik kengayish vaqtida gaz bajargan ish quyidagi formula bilan ifodalanadi: ) ( 2 1 2 T T C A v   Bu formulani yozishda gazning issiklik sig’imi adiabatik protsess davomida (temperaturalar ayirmasi katta bo’lmagani uchun) o’zgarmay qoladi deb qabul qilingan. Bu protsess vaqtida tempera-tura bilan hajm orasidagi bog’lanish

quyidagicha yoziladi:2 3 2 1 ln ln   R T T Cv   3 protsess. Bundan keyin gazni sovitgich temperaturasi Т 2 da qaytar tarzda v 3 dan v 4 gacha izotermik siqamiz. Bu protsess vaqtida gazning ichki energiyasi o’zgarmaydi; bunda sistema ustidan bajarilgan ishning hammasi sovitgich tomonidan qabul qilinadigan issiqlik Q 2 ga aylanadi. Demak: 2 3 2 2 2 ln   RT A Q    4 protsess. Tsiklning oxirida gaz v 4 dan o’zining dastlabki xajmi v 1 gacha kaytar tarzda adiabatik siqiladi. Bu vaqtda gazni siqish uchun sarflangan ish hisobiga uning temperaturasi T 2 dan Т 1 gacha ko’tariladi. Shuning uchun: ) ( 2 1 4 T T C A v    bo’ladi. Bu adiabatik protsess vaqtida gazning hajmi bilan uning bosimi orasida quyidagi borlanish bo’ladi: 1 4 2 1 ln ln   R T T Cv  Ko’rib o’tilgan tsikl qaytar tsikl bo’lganligi uchun bunda bajarilgan ish maksimal qiymatga ega. Tsiklning umumiy maksimal ishi A to’rtala qaytar bosqichda bajarilgan ishning algebraik yig’indisiga teng. Bu ish isitgichdan sovitgichga o’tgan issiqlikning bir qismi, ya‘ni Q l — Q 2 hisobiga bajariladi. Bu protsesslarda bajarilgan ishlarnyng algebraik yig’indisini olishda А 2 va А 4 o’zaro teng bo’lgani uchun qisqarib ketadi. Demak: 4 3 2 1 2 1 3 1 2 1 ln ln     RT RT A A A Q Q       Grafikda maksimal ishning qiymati AB v 2 v 1 va CD v 4 v 3 yuzalarning ayirmasiga teng bo’lib, ABCD yuzasi bilan ifodalanadi. II va IV adiabatik protsesslarda temperatura bilan hajm orasidagi: 1 4 2 3 2 1 ln ln ln     R R T T Cv    bog’lanishdan

4 3 1 2     nisbat kelib chiqadi. SHuning uchun tsiklning maksimal ishi A quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 1 2 2 1 2 1 ln) (   T T R Q Q A     Isitgichdan berilgan issiqlikning ishga aylangan qismi qaytar tsiklning foydali ish koeffitsienti deb yuritiladi va η harfi bilan belgilanadi. η ni topish uchun maksimal ish A ni Q l ga bo’lish kerak: 1 2 1 1 2 1 2 1 1 2 1 1 ln ) ( T T T RT T T R Q Q Q Q A           Qaytar tsikl bilan ishlaydigan issiqlik mashinasining foy-dali ish koeffitsienti maksimal qiymatga ega, chunki gaz qaytar tarzda kengayganda maksimal ish bajaradi, gazni siqish uchun esa minimal miqdorda ish sarf qilinadi. Shuning uchun tsaytar tsikl amalga oshirilganda hosil bo’ladigan foydali ish maksimal qiymatga ega bo’ladi. ISSIQLIK MASHINASINING FOYDALI ISH KOEFFITSIENTI Issiqlikni ishga aylantiruvchi, ishqalanishsiz va qaytar protsess bilan ishlaydigan mashina uchun, albatta, ham isitgich, ham sovitgich bo’lishi kerak. Agar mashinaning isitgichdan oladigan issiqligini Q 1 sovitgichga beradigan issiqligini Q 2 desak, u vaqtidagi Q 1 —Q 2 ishga aylanishi mumkin bo’lgan issiqlikni ko’rsatadi. Bu ayirma mashinaning foydali ishi (A) ni tashkil qiladi. Mashina-ning foydali ish koeffitsienti, yuqorida ko’rib o’tilganidek, quyidagicha bo’ladi: 1 2 1 1 2 1 1 T T T Q Q Q Q A       1824 yilda S. Karno qaytar protsess (Karno tsikli) bilan ish-laydigan issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsienti mashinada ishlatilayotgan modda xiliga bog’liq bo’lmay, faqat qizdirgich bilan sovitgichning absolyut temperaturalari Т 1

va Т 2 ga bog’liq ekanligini isbotladi. Isitgich va sovitgich temperaturalari orasidagi ayirma qancha katta bo’lsa, mashinaning foydali ish koeffitsienti ham shuncha katta bo’lishi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Agar Т 2 =0 bo’lsa, η=1 bo’ladi. Biroq T2 nol bo’lmaydi, chunki absolyut nolga erishish mumkin emas; shuning uchun, har kanday mashinada ham η hamma vaqt 1 dan kichiq. Demak, hatto mutlaqo ishqalanmay ishlaydigan Chadeal mashinada ham issiqlikni mexanikaviy ishga batamom aylantirish mumkin emas. Shuni ham aytib o’tish kerakki, mashinadan sovitgichga beriladigan issiqlik ishga aylanish nuqtai nazaridan tamomila foydasizdir. Bu energiya go’yo yo’qolgan, tarqalib ketgan, ishga aylana olmaydigan, bog’lanib qolgan energiyadir.1 2 1 1 2 1 T T T Q Q Q    tenglamadan: 2 1 1 1 T Q T Q  kelib chiqadi. Bu tenglamada: 1 1 2 2 Q T T Q  sovitgichga o’tgan foydasiz.issiqlik. Agar Т 1 va T2 bir-biriga yaqin bo’lsa, foydali issiqlik (Q 1 — Q 2 ) juda kam bo’ladi. Foydali ish (Q 1 — Q 2 = А) quyidagi formula bilan ifodalanadi: . T T Q A yoki T T T Q Q Q A       1 1 2 1 1 2 1

4. ENTROPIYA Issiqlik mashinalarida issiqlikning ancha qismi bekorga sarflanadi. Boshqa turdagi energiyalardan foydalanilganda ham energiyaning ma‘lum qismi issiqlikka aylanib, bir qismi bekorga isrof bo’ladi. Masalan, elektromagnit, transformator va boshqa mashinalar ishlayotganda elektr energiyasining bir qismi issiqlikka aylanadi. Shuningdek, elektr lampasida elektr energiyasining faqat ozgina qismi yorug’likka, qolgan kismi esa issiqlikka aylanadi. Issiqlikka aylangan energiya atrofdagi muhitga tarqalib ketadi va undan foydali ish olib bo’lmaydi; demak, energiyaning miqdori o’zgarmasa ham, ammo uning sifada o’zgaradi. Demak, ener-giya o’z qiymatini yo’kotadi. Tabiiy hodisalarda energiyaning shu kabi tarqalishi energiyaning «degradatsiyasi» deyiladi. Qiymatini yo’qotgan bunday energiya mikdorini harakterlash uchun termodinamikaga «entropiya» degan tushuncha kiritilgan. Izotermik protsessda jismga yutilgan issiqliklar yigindisining okism absolyut tempe-raturasiga nisbati shu jismning entropiyasi deb ataladi:T Q S   Agar sistema A holatdan V holatga o’tsa, entropiyaning o’zgarishi:   B A A B T dQ S S yoki    2 1 T T A B T dT Cp n S S bo’ladi, chunki dQ = nC p dT. Agar protsess o’zgarmas temperaturada olib borilsa, bunday izotermik protsessda modda entropiyasining o’zgarishi shu prstsess issiqlik effektining modda absolyut temperaturasiga bo’lgan nisbatiga teng: T Q S   bu yerda: Δ S — izotermik protsessda modda entropiyasining o’zgarishi; Q — o’sha protsessning issiqlik effekti; T—moddaning absolyut temperaturasi.

Entropiya jismda qancha foydasiz energiya borligini ko’rsatadigan kattalik bo’lib, jismning holatiga bog’liq funktsiyadir. Jismning holati o’zgarganda uning entropiyasi ham o’zgaradi. Lekin ideal qaytar protsessda (Karno protsessida) ishtirok etgan moddaning entropiyasi o’zgarmay qoladi, chunki bu protsessda moddaning isitgichdan olgan issiqligining isitgich absolyut temperaturasiga bo’lgan nisbati o’sha moddaning sovitgichga bergan issiqligining sovitgich absolyut temperaturasiga bo’lgan nisbatiga tengdir:2 2 1 1 T Q T Q  Demak, qaytar protsessda modda entropiyasining o’zgarishi D5=0 bo’ladi. Qaytmas protsesslarda moddaning entropiyasi ortadi, ya‘ni ΔS > 0 Tabiatdagi ko’pchilik protsesslar qaytmas protsesslar bo’lgani . uchun, ularda ishtirok etgan moddalarning entropiyasi (agar tabiat izolyatsiya qilingan sistema deb qaralsa) borgan sari ortishi kerak. Klauzius bunga asoslanib, termodinamikaning I va II qonunla-rini tubandagicha ta‘rifladi: I qonun: «Olamning energiyasi o’zgarmasdir». II qonun: «Olamning entropiyasi doimo ortishga intiladi». Klauzius II qonunni ta‘riflashda masalaning faqat bir tomonini nazarda tutdi. Uolamni izolyatsiya qilingan sistema deb qara-di. Uning fikricha, olamning entropiyasi ortib borib, juda uzoq vaqt o’tgandan keyin, olamdagi barcha jismlarning temperaturasi baravarlashib qoladi; u vaqtda, barcha jismlarning temperaturasi bir-biriga teng bo’lganligy uchun olamda issiqlikning ishga ayla- nish protsessi sodir bo’la olmaydi va olam «issiqlik halokatiga» uchraydi; shundan keyin, tabiatda barcha hayot go’yo to’xtab qolishi kerak.

Klauziusning fikri tamomila idealistik fikr bo’lib, marks-cha-lenincha dunyoqarashga butunlay ziddir. Agar Klauziusning «is-•siklik halokati» bo’ladi, degan fikri to’g’ri bo’lsa, olamning «oxi-ri» va, demak, uning «boshi» bor — materiya bir vaqtlar yaratilgan, «so’ngra u yo’qolib ketishi kerak, degan fikrlar ham bo’lishi lozim. Ammo bizga ma‘lumki, materiya abadiy mavjud; u hech qachon yaratil-gan emas va hech qachon tamom bo’lmaydi. Qlauziusning «issiklik halokati» bo’ladi degan xulosasini juda ko’p olimlar ilmiy ji-xatdan rad etdilar. F. Engels o’zining «Tabiat dialektikasi» degan asarida Klauziusning idealistik kontseptsiyasi noto’g’ri zkan-ligini filosofik nuqtai nazardan isbotladi. Bu yerda shu holni nazarda tutish kerakki, «issiqlik halokati» bo’lishi kerak, degan fikr termodinamikaning ikkinchi qonunini noto’g’ri tatbiq etishdan kelib chiqadi. Termodinamikaning ikkin-chi konuniga ko’ra, qaytmas protsesslarda entropiyaning ortish prin-tsipi faqat izolyatsiyalangan sistemalarga oid bo’lib, izolyatsiyalan-magan sistemalar uchun tatbiq etilmaydi. Klauzius esa olamni izolyatsiyalangan sistema deb qaradi, lekin olam izolyatsiyalangan sistema emas, u cheksiz va bepoyondir. Shuning uchun olamda entro-piya kamayadigan protsesslar bo’lishi mumkin. Klauzius fikrining xato ekanligi yana shundaki, termodinamikaning ikkinchi qonuni, birinchi qonuniga qarama-qarshi o’laroq, statistik harakterga ega bo’lib, ayni protsessning sodir bo’lish yoki sodir bo’lmaslik ehtimoliny ko’rsatadi. Hozirgi zamon statistik termodinamikaning ma‘lumotlariga ko’ra, entropiyaning ortishi protsesslarning ehtimoli eng ko’p bo’lgan yo’llarini ko’rsatadi. Demak, entropiya ortib boradigan hodisalarga qarama-qarshi hodisalar sodir bo’lishi ham extimoldan xoli emas. Masalan, muvozanatdagi gazda ayrim zarrachalarning Broun harakati entropiya kamayadigan protsesslar uchun misol bo’ladi. Modda holatining sodir bo’lish extimoli bilan uning entropiya-si orasidagi bog’lanishni dastlab nemis olimi Boltsman o’zining issiqlik fluktuatsiyasi nazariyasida bayon etgan edi. Uning ko’rsati-shicha, entropiya modda holati ehtimolligining logarifmiga proportsional funktsiyadir:

S= k ln w bu yerda: S — entropiya; k — Boltsman konstantasi; w — holatning termodinamik ehtimolligi. Bu miqdor katta butun sonlar bilan ifodalanib, ayni holat mavjud bo’ladigan ijobiy hollarni ko’rsatadi. 5. TERMODINAMIKANING UCHINCHI QONUNI Yuqorida entropiya haqida so’zlanganda jismdagi entropiyaning absolyut qiymatini termodinamikaning II qonuni asosida aniqlab bo’lmasligi, entropiyaning protsess vaqtida o’zgarishingina aniqlash mumkinligi to’g’risida gapirilgan edi. Entropiya va boshqa termodinamik funktsiyalarning absolyut qiymatini aniqlashda termodinamikaning uchinchi qonunidan foydalaniladi. Nernst jismlarning issiqlik sig’imini past temperaturalarda tekshirish natijasida (1906 yilda) termodinamikaning uchinchi qonunini ta‘rifladi: temperatura absolyut nolgacha pasaytirilganda ximiyaviy jihatdan bir jinsli har qanday moddaning entropiyasi nolga yaqinlashadi. Buni quyidagicha yozish mumkin: lim S → 0 T→0 Uchinchi qonundan kelib chiqadigan natijalardan biri shundaki, jismning hamma issiqligini tortib olishga qobil, ya‘ni jismni absolyut nolgacha sovita oladigan mashina ko’rish mumkin emas. Lekin bu fikrni bundan 200 yil ilgari M.V.Lomonosov ham aytgan edi. bu qonun ximiyaviy muvozanatlarni hisoblashda juda katta ahamiyatga ega. Absolyut nolga yaqin temperaturalarda ximiyaviy reaktsiyalarning issiqlik effekti amalda ximiyaviy protsessning maksimal ishiga teng bo’ladi .

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ктрелев В.А. Краткий курс физической химии. М. 1989 Г. 2. Стромберг А.Г. Семченко Д.П. Физическая химии. М. 1973 Г. Воюцкий С.Е. Курс коллоидной химии. М. 1973 Г. 3. Усмонов Х.У. Рустамов Х.Р. Рахимов Х.Р. «Физик кимё» Тошкент Ўқитувчи. 1963-1975 йил. 4. Рахимов Х.Р. «Физик ва коллоид химия» Тошкент. Ўқитувчи 1978 йил. 5. Герасимов Я.И. «Курс физической химии» Москва 1970 Г. 6. Эмануэл Н.М. «Кнорре» Курс химической кинетики. Москва 1974 Г . 7. Физическая химия. Под. П.В.никольского М.: Химия. 1988 школа, 1984. 8. Эммануэль Н.М., Д.Г. Курс химической кинетики. М.: Высщая школа, 1984. 9. Статистик термодинамика: Ўқув қўлланма. Тузувчи Б.У.Сагдуллаев, Тошкент, 1990. 10. Дамаскин Б.Б., петрий О.А. Электрохимия: Учеб. Пособие М: Высшая школа, 1978.296 с. 11. Смирнова Е.А. Курс статистической термодинамики и физической химии: Учеб. Пособие 2-е изд. М: Высшая школа, 1982. 456 с. 12. Еримин Е.Н. Основы химической термодинамик: Учеб.пособие М: Высшая школа, 1978. 383 с. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Termodinamikaning uchinchi qonuni

Termodinamikaning uchinchi qonuni

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Termodinamikaning birinchi qonuni