Termodinamikaning birinchi qonuni - Химия - Рефераты

Termodinamikaning birinchi qonuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Termodinamikaning birinchi qonuni REJA: 1. Energiya va uning mavjud bo’lish shakllari. 2. Termodinamika fani. 3. Ichki energiya. 4. Termodinamikaning birinchi qonuni va asosiy tushunchalar. 5. Birinchi bosh qonunning matematik ifodasi. Tayanch iboralar va tushunchalar Termodinamika, jarayon, issiqlik, ish, energiya, sistema, gomogen sistema, geterogen sistema, izolyatsiyalangan sistema, izoxorik jarayon, izobarik jarayon, izotermik jarayon, adiabatik jarayon, termodinamikannig birinchi qonuni.

1. ENERGIYA VA UNING MAVJUD BO’LISH SHAKLLARI Har qanday jismda molekula va atomlar to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Ularning kinetik enegiyalari yig’indisi jismning issiqlik energiyasini tashkil etadi. Molekulalardagi yoki jismning kristall panjarasidagi o’zaro ta‘sirlashuv potentsial energiyasi uning kimyoviy energiya zapasidir. Umuman, sodda qilib aytganda, kinetik energiya – jismning harakatdagi ish bajarish energiyasi, deyish mumkin. Energiyaning bu ikki turi – kinetikaviy va potentsial energiya bir – biriga o’tib turishi mumkin. Masalan, biror jism yuqoriga ko’tarilganda uning kinetikaviy energiyasi kamayib, potentsial energiyasi ortadi. Bunda yerning tortish kuchiga qarshi ish bajarilgan sari, kinetikaviy energiya potentsial energiyaga aylana boradi. Biz kundalik turmushda doim bir turdagi energiyaning boshqa turdagi enegiyaga aylanishiga duch kelamiz. Masalan, metall parmalanganda parma qiziydi – mexanik energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi, elektr oqimi motorni haraqatga keltiradi. – elektr energiyasi mexanikaviy enegiyaga aylanadi va hokazolar. Ammo, bunday o’zgarishlarda, bir turdagi energiyaning qancha miqdori ikkinchi turdagi energiyaga aylanganini bila olmaymiz. Buni bilishda bizga termodinamika yordam beradi. 2. TERMODINAMIKA FANI Termodinamika turli jarayonlarda energiyaning bir turdan ikkinchi turga va sistemaning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tishini, shuningdek, berilgan sharoitda jarayonlarning o’z – o’zicha borish yo’nalishi va chegarasini o’rganadigan fandir. Termodinamikaviy sistemaning bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi termodinamikada protsess yoki jarayon deyiladi. Termodinamika yunoncha «termi» va «dinamis», ya‘ni «issiqlik» va «ish» so’zlaridan olingan bo’lib, issiqlik va ishning bir – biriga aylanishi haqidagi fandir. Demak, biz termodinamikani o’rganish uchun issiqlik va ishning o’zi nima ekanligini bilib olmog’imiz kerak.

Uzoq vaqtlarga qadar issiqlikning tabiati haqida ikki xil fikr hukm surib keladi. Birinchi gipotezaga ko’ra jism qizdirilganda u issiqlik oladi. Sovitilganda esa issiqlik beradi, ya‘ni qizigan jism shu jism moddasi bilan issiqlik aralashmasidan iborat. Boshqacha aytganda, issiqlik ham modda. U istalgan jismga kira oladi va undan chiqa oladi. Bu fikrni 1613 yilda ilgari surgan Galiley issiqlik moddasiga flogiston, ya‘ni teplorod deb nom berdi. Uning fikriga ko’ra flogiston jismlar orasida turlicha taqsimlanadi. Jismda u qancha ko’p bo’lsa, jism harorati shuncha ko’p bo’ladi. Ikkinchi gipotezani 1620 yilda ingliz faylasufi F. Bekon ilgari surdi. Uningcha, issiqlik jismdagi nihoyatda mayda zarrachalarning ichki harakatidan iborat va jism harorati undagi zarrachalarning harakat tezligigi bilan aniqlanadi, degan xulosaga keldi. Bu nazariya fanda issiqlikning mexanikaviy nazariyasi degan nom oldi. Keyinchalik bu nazariya ko’pchilik olimlar tomonidan tajriba yo’llari bilan tasdiqlandi. Ish deganda nimani tushinish kerak? Mexanik ish bajarish – qarshilikni, molekulyar kuchlarni, og’irlik kuchini va boshqa kuchlarni yengish demakdir. Jismni qismlarga bo’lish, yukni ko’tarish, relslardan poezdlarni tortish, prujinani siqish – bularning hammasi ish bajarish, ma‘lum vaqt oralig’ida qarshilikni yengish demakdir. Gazni, suyuqlikni, qattiq jismni siqish – ish bajarishdir. Bu ishlar bir – biriga o’xshamasa ham, ularda birta umumiylik bor, ish harakat bilan bog’liqdir; yuk ko’tariladi, poezd siljiydi va hokazo. Harakatsiz ish yo’q, lekin ish tartibili harakat bilan bog’liq. Demak, ish tartibli harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. Issiqlik ham harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. Shu jihatdan ular bir – biriga o’xshaydi. Lekin ular orasida muhim farq bor. Issiqlik – molekulalarning tartibsiz harakatining uzatilishi. Ish – tartibli, bir tomonga yo’nalgan harakatning uzatilishidir.

Tartibsiz harakatning iloji boricha ko’p qismini qanday qilib tartibli harakatga aylantirish, issiqlik yordamida qanday qilib eng ko’p ish bajarish mumkin – termodinamikaning muhim vazifasi ana shu masalani hal etishdan iborat. ICHKI ENERGIYA VA ENTALPIYA Turli xil termodinamikaviy jarayonlarda jism ichidagi energiya o’zgarishlari uning ichki energiyasining o’zgarishi bilan bog’lab tushuntiriladi. Ichki energiya moddaning to’liq zapas energiyasini ifodalaydi. Ichki energiya harakatlanayotgan molekulalarning kinetikaviy energiyasi, ularning potentsial energiyasi, elektronlar energiyasi, atom yadrolari energiyasi va nur energiyasining yig’indisidan iborat, lekin bunga umuman jismning kinetikaviy energiyasi va jism holatining potentsial energiyasi kirmaydi. Ichki energiya moddaning tabiati va miqdoriga, shuningdek, uning mavjud bo’lish sharoitlariga bog’liq. Ichki energiya odatda U harfi bilan ifodalanadi. Kimyoviy jarayonlarda ichki energiyaning hammasi to’liq namoyon bo’lmaydi, shuning uchun bir real jarayonlarda ichki energiya zaxirasining o’zgarishinigina o’rganamiz. Ichki energiya jismning holati bilan aniqlanadi, ya‘ni u holat funktsiyasidir, shu jihatdan u ish bilan issiqlikdan farqlanadi. Ish bilan issiqlik jarayoning qanday o’tganligiga bog’liq, ichki energiyaning o’zgarshi esa moddaning bir holatdan ikkinchi holatga qanday yo’l bilan o’tganligidan qat‘iy nazar ana shu holatlarning o’ziga bog’liq. Masalan, moddaning boshlang’ich holatida ichki energiyasi U 1 , oxirgi holatida U 2 bo’lsa, ichki energiyaning o’zgarishi Δ U = U 2 – U 1 bo’ladi. SHunday qilib, moddaning har qaysi holatiga muayyan ichki energiya muvofiq keladi. Sistema bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda uning ichki energiyasi ortishi yoki kamayishi mumkin, shunga ko’ra ichki energiyaning o’zgarishi Δ U musbat yoki manfiy ishorali bo’ladi. Δ U musbat bo’lsa sistemaga issiqlik yutilgan, manfiy bo’lsa sistemadan issiqlik olingan deyiladi.

4. TERMODINAMIKANING BIRINCHI QONUNI. ASOSIY TUSHUNCHALAR Birinchi qonun 1842 yilda nemis olimi R. Meyer tomonidan kashf etilgan va ta‘riflangan. Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning saqlanish qonunining xususiy holi bo’lib, energiya va issiqlik tarzida bir – biriga aylanadigan jarayonlarda energiyaning o’zgarishini ifodalaydi. Energiyaning saqlanish qonuni termodinamikaviy sistemalarga tatbiq qilinsa shunday ifodalanadi: izolyatsiyalangan sistemaning energiyasi o’zgarmaydi, faqat ekvivalent nisbatlarda bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin. Termodinamikaning birinchi qonuni matematikaviy tarzda qo’yidagicha ifodalanadi: Q = ΔU + A yoki ΔU = Q – A ya‘ni Har qanday jarayonda sistemaga berilgan issiqlik (Q) ichki energiyaning o’zgarishiga (ΔU) va tashqi kuchlarga qarshi ish (A) bajarishga sarflanadi yoki har qanday jarayonda sistema ichki energiyasining o’zgarishi sistemaga berilgan issiqlik bilan sistemaning bajargan ishi orasidagi ayirmaga teng. Termodinamikaning birinchi qonunidan muhim xulosa kelib chiqadi: issiqlik sarflamay turib ish bajarib bo’lmaydi. Bu qonunning boshqacha ta‘rifi ham bor: izolyatsiyalangan sistemada barcha turdagi energiyalar yig’indisi o’zgarmas miqdordir. Bir – biri bilan o’zaro ta‘sirlashib turadigan, atrof muhitdan fikran ajratilgan jismlar guruhi yoki alohida jism sistema deyiladi. Ichida ajralish sirti bo’lmagan va hamma nuqtalaridagi xossalari o’zaro farq qilmaydigan sistema gomogen, ichida ajralish sirti bo’lgan sistema esa geterogen sistema deyiladi. Masalan, suyuq suv va muzdan iborat sistema geterogen sistema bo’ladi, chunki u ikki fazadan – muz (qattiq) va suvdan (suyuq faza) tarkib topgan. Gomogen sistema faqat bitta fazadan iborat bo’ladi (havo, sut va hokazo). Tashqi muhit bilan modda va energiya almashina olmaydigan va hajmi o’zgarmaydigan sistema izolyatsiyalangan sistema deb qaraladi.

O’zgarmas hajmda boradigan jarayonlar izoxorik jarayon, o’zgarmas bosimdagisi izobarik, o’zgarmas haroratda boradiganlari izotermik jarayon deyiladi. Jarayon vaqtida sistema tashqi muhit bilan issiqlik almashinmasa, bunday jarayon adiabatik jarayon deyiladi. Izoxorik jarayonda boshqa har qanday termodinamikaviy jarayonda energiyaning bir qismi kengayish ishiga sarflanadi. Izobarik jarayonlarni harakterlash uchun entalpiya (H) degan funktsiya kiritilgan. H = U + PV Bunday jarayonlarda berilgan issiqlik ichki energiyaning o’zgarishi bilan kengayish ishiga sarflanadi. Entalpiya ham ichki energiya kabi holat funktsiyasidir, uning o’zgarishi sistemaning faqat boshlang’ich va oxirgi holatlariga bog’liq. Demak, ichki energiya va entalpiyaning qiymati qanday o’zgarishiga qarab sistemaning kimyoviy energiyasi ortadi yoki kamayadi. 5. BIRINCHI BOSH QONUNNING MATEMATIK IFODASI Termodinamikaning 1 qonuniga muvofiq, sistemaga issiqlik (Q) berilsa, u sistemaning ichki energiyasini oshirishga va foydali ish bajarishga sarf bo’ladi: Q = Δ U + A (1.) yoki ΔU = Q – A (2.) Ya‘ni ichki energiya sistemaga tashqaridan issiqlik berilganda yoki olinganda va sistema ustidan ish bajarilganda (yoki sistema ish bajarganda) o’zgaradi. Ichki energiyaning o’zgarishini bevosita o’lchash mumkin bo’lmaganligi uchun, berilgan (olingan) issiqlik va bajarilgan ishlar yig’indisini o’lchab ichki energiyaning o’zgarishi aniqlanadi. Δ U – to’liq funksiya, issiqlik va ish (A) noto’liq funksiyalardir. Odatda bajarilgan ish va sarf qilingan issiqlik differensial holda beriladi: δ Q = dU + δ A () bu yerda d – to’liq funksiyaning, δ – noto’liq funksiyaning cheksiz kichik o’zgarishidir.

Demak, issiqlik va ish noto’liq funksiyalardir, lekin ularning yig’indisi to’liq funksiyadir. Agar ish faqatgina gazning kengayishi (torayishi) jarayonida bajarilgan ish bo’lsa, (, 6.) tenglamalaridan: δ Q = dU + PdV (4.) (, 4) tenglamalarga muvofiq, sistemaga tashqaridan berilgan issiqlik, uning ichki energiyasini oshirishga va sistemaning ish bajarishiga sarflanadi. (1., 2., ) va (4) tenglamalar termodinamikaning 1 qonunining matematik ifodasidir. 1 qonunni – ichki energiyaning holat funksiyasi ekanligini, izolirlangan sistema ichki energiyasining o’zgarmasligini, ekvivalentlik qonunini, bir xil abadiy dvigatelning yaratish mumkin emasligini – umumiy qonun bo’lmish energiyaning saqlanish qonunidan va aksincha 1 qonunning qonun – postulatidan energiyaning saqlanish qonunini mantiqiy keltirib chiqarish mumkin, shunga ko’ra 1 qonun energiyaning saqlanish qonunining xususiy ko’rinishidir va uning miqdoriy ifodasidir.

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR 1. Дамаскин Б . Б ., Петрий О . А . Электрохимия : Учеб . пособиэ М : « Всшая школа », 1978. 296 с. 2.Смирнова Е.А. Курс статистической термодинамики и физической химии: Учеб.пособиэ 2-э изд. М: «Всшая школа», 1982. 456 с. 3. Statistik termodinamika : О‘ quv q о‘ llanma . Tuzuvchi B . U . Sagdullaev . Toshkent , 1990. 4. Usmonov X . U ., Rustamov X . R ., Raximov X . R . Fizik ximii . Toshkeng: "‘ O ’kituvchi", 1994. 5.Стромберг А.Г. Семченко Д.П. Физическая химия. М. "Химия": 2002.

Похожие

Termodinamikaning birinchi qonuni

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Termodinamikaning uchinchi qonuni

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Termodinamikaning uchinchi qonuni