Шафоат Сатторович Намозов - Химия - Рефераты

Шафоат Сатторович Намозов

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.1796875 KB

Шафоат Сатторович Намозов Шафоат Сатторович Намозов 1942 йил 10 декабрда Сурхондарё вилояти Шўрчи тумани Култепа қишлогида таваллуд топди. 1949 йилда 10-ўрта мактабга кириб, 1959 йилда тамомлади. 1959 — 1961 йиллар давомида ушбу мактабда ёшлар етакчиси бўлиб, шу билан биргаликда 6-7-синф ўқувчиларига физика ва математика фанларидан даре берди. 1461 йилда Тошкент Политехника институти кимё-технология факультетига ўқишга кириб, 1967 йилда уни муваффақиятли тамомлади. 1967 - 1968 йиллар давомида Самарканд суперфосфат заводила смена бошлиги лавозимида ишлаб, 1968 йилда ЎзР ФА Киме институти аспирантурасига қабул қилинди ва 1972 йилда «Қоратоғ фосфоритларини нитрат кислотали кайта ишлаш ва калий хлоридни фосфор кислотали парчалаш махсулотлари асосида комплекс ўғитлар» мавзусида номзодлик диссертация ишини ҳимоя қилди. Сўнг шу институтда кичик, катта, етакчи илмий ходим, кейин институтнинг Самарканд кимё заводи қошидаги тажриба - ишлаб чикариш лабораторияси ва Фосфорли ўгитлар лабораторияси мудири лавозимларида ишлади. 1988 йилда «Компонент таркиби бошқариладиган азот ва калий тутган полифосфатли ўғитлар технологиясини ишлаб чиқиш» мавзусида докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. 1992 йилда ўзр фада Ўғитлар институти ташкил этилди ва у Фосфорли ўғитлар лабораториясини бошқарди. 1998 йилда Кимё ва Ўғитлар институти Умумий ва ноорганик кимё инст1ггути сифатида бирлаштирилгандан сўнг, Ш. Намозов 1998 - 2000 йилларда директорнинг илмий ишлар, 2000 - 2002 йилларда эса инновация ишлари бўйича ўринбосари бўлиб ишлади. 2002 йилдан ҳозирга қадар Фосфорли ўғитлар лабораторияси мудири сифатида фаолият кўрсатиб келмовда. Ш. Намозов раҳбарлигида жахон амалиётида биринчи бўлиб экстракцион

фосфат кислота ишлаб чиқаришдаги фильтрлаш ускунаси ҳамда коммуникациялари юзасидаги туз чўкмаларини бартараф этиш усулини ишлаб чикишнинг илмий асослари яратилди ва амалиётга жорий қилинди. Туз чўкмаларини бартараф этиш усули республикамизнинг Олмалиқ «Аммофос» ОАЖ (ҳозирда Олмалиқ «Аммофос - Максам» ОАЖ), Самарканд кимё заводи, Туркманистоннинг Чоржўй кимё заводи ва Қозогистоннинг Жамбул суперфосфат заводларида кўлланилиши натижасида 1993 йилги нархлар бўйича 200 млн. сум иқтисодий фонда кўрилди. УФАКС сериясидаги ўғитлар ишлаб чикариш технологияси Олмалиқ «Аммофос» ОАЖда саноат микёсида ишлаб чиқйшга татбиқ этилди. Бунинг натижасида қимматбаҳо сульфат кислота ва аммиак сезиларли даражада тежалади ва ўғит ишлаб чиқариш чиқиндиси 65'лган фосфогипенинг миедори кескин даражада камаяди. Таркибида кальций ва олтингугурт борлиги ту файл и УФАКС фойдали таъсири жиҳатидан аммофосдан уступ туради. Бу технология асосида ишлаб чиқарилган 150 минг тонна УФАКС ўпггининг қишлок хўжалигида кўлланилиши туфайли 1998 йилги нархлар бўйича 250 млн. сум атрофида иқтисодий фойда кўрилди. Мамлакатимиз мустақилликка эришиб, фосфорли ўғитлар ишлаб чиқариш корхоналари маҳаллий хом ашё - Марказий Қизилқум фосфоритларини қайта ишлашга ўтгандан кейин Ш. Намозовнинг олиб бораётган илмий ва амалий тадқиқот ишлари янада мухимроқ аҳамият касб этди, чунки бу фосфоритлар фосфор миқдори бўйича паст навли ва жуда қийин бойитиладиган фосфоритлар турига киради. Бу паст навли фосфоритларни сифатли фосфорли ўғитларга қайта ишлаш учун кенг қамровли ишларнинг бажарилишига Ш.Намозов катта ҳисса қўшди. У Олмалиқ «Аммофос» ОАЖнинг етакчи мутахассислари билан биргаликда Марказий Қизилкум фосфоритлари асосида янги турдаги комплекс ўғитлар ишлаб чиқариш технологияларини яратди ва саноатга татбиқ этди. Бунинг натижасида аммонийсульфатфосфат ва таркибида азот, фосфор, олтингугурт ва кальций тутган «Супрефос» номли ўғитлар ишлаб чиқарила бошланди.

2005 йилдан ҳозиргача Олмалиқ «Аммофос» ОАЖда 250 минг тонна аммонийсульфатфосфат ва 1 648 минг тонна супрефос ўғити ишлаб чиқарилди. Супрефос ўғитини ишлаб чиқариш натижасида фосфогипс чиқиндиси ҳосил бўлиши 1 355 минг тоннага камайди ва 10 млрд. сўм қийматга эга бўлган 27, 1 минг тонна 100%ли Р 2 0 5 нинг чиқинди билан исроф бўлиши бартараф этилди. Супрефос ва аммонийсульфатфосфат ўғитлари нафақат республикамизда, балки чет мамлакатларда ҳам катта талаб билан ишлатилмоқда. Чет элга 45 млн. АҚШ доллари қийматига эга бўлган 267,2 минг тонна супрефос ва 88,8 минг тонна аммонийсульфатфосфат экспорт қилинди. Ш. Намозов томонидан олиб борилган илмий изланишлар натижасида қишлоқ хўжалигини сифатли ўғитлар билан таъминлашда катта ютуқларга эришилди. Хусусан, жаҳон амалиётида ўхшаши бўлмаган бойитилмаган Қизилкум фосфоритларини кам меъёрдаги нитрат кислота билан парчалаб нитрофос ўгити ишлаб чиқариш технологияси яратилди ва бу технология «Самарқандкимё» оажда саноат миқёсида татбиқ этилди. Бу технология асосида жуда паст навли фосфорит хом ашёси ҳам ишлатилади, ишчи кучи сарфи сезиларли даражада кискаради ҳамда энергия манбалари иктисод килинади. Бунда маҳсулот таркибидаги озуқа элементларининг миқдори оддий суперфосфатга нисбатан икки марта кўп бўлади. 2006 йил давомида ва ҳозиргача 80 млрд. сўм қийматга эга бўлган 300 минг тоннадан ортиқ нитрофос ўғити ишлаб чиқарилди, 3 млн. АҚШ доллари кийматига эга бўлган 24 минг тонна миқдордаги ўғит эса хорижга экспорт қилинди. Ш.Намозов томонидан аммофос ишлаб чиқаришдаги ҳозирги жиҳозлардан фойдаланиб, паст сифатли Марказий Қизилкум фосфоритларини иккиламчи хом ашё сифатида ишлатиб, юқори иқтисодий кўрсаткичларга эга бўлган концентрланган оддий фосфорли ўғитлар ишлаб чиқариш технологияси асослари яратилди. Ишлаб чиқариш технологиясининг асосий негизи шундан иборатки, супрефос ишлаб чиқариш технологиясидаги кислотали бўтқа қимматбаҳо синтетик аммиак билан эмас, балки юқори карбонатли Қизилқум

фосфорит уни билан нейтралланади. Таклиф этилган технология бўйича у Олмалиқ «Аммофос - Максам» ОАЖда тажрибадан ўгказилди ва 100 тонна ўғит олинди. Жараённинг асосий технологик кўрсаткичлари аниқланди. 150 минг тонна миқдордаги бойитилмаган Марказий Қизилқум фосфоритларидан 110 минг тонна миқдорда янги турдаги фосфорли ўғит ишлаб чиқариш ташкил этилса 9 млрд. сўм микдорда пул тежаб қолинади. Тайёр маҳсулотдаги 100% ли Р2О5 нинг таннархи эса 20 - 25% га арзонлашади. III . Намозовнинг бевосита раҳбарлиги остида турли навдаги Қизилқум фосфоритлари ва қисман нейтралланган экстракцион фосфат кислота асосида аммофосфат ўғитлари ишлаб чиқишнинг оригинал технологияси ишлаб чиқилди ва саноатга таклиф этилди. Бу таклиф этилган технология 100% Р 2 0 5 тутган ўғит ишлаб чикаришда сульфат кислота ва аммиак сарфини мое равишда 25 ва 50% га камайтиради. Айниқса, «Навоийазот» ОАЖ билан хамкорликда термик барқарорлашган аммиакли селитра ишлаб чиқариш технологияси катта илмий ва амалий аҳамият касб этади. Бундай турдаги аммиакли селитра ишлаб чикаришнинг негизи шундан иборатки, олинган ўғит таркибида N - 25,20-30,75 ва Р2О5 - 2-5% бўлгунга қадар аммиакли селитра суюқланмасига юқори карбонатли Қизилқум фосфорити қўшилади. Ишлаб чиқилган бу технология 2009 йилда «Навоийазот» ОАЖда татбиқ этилди. Ҳозиргача бу технология асосида 94,6 млрд. сўмлик 221 минг тонна азотфосфор ўғити (АФУ) ишлаб чиқарилди. Унинг 5,8 мль. АҚШ доллари кийматига эга бўлган 27.3 мингтоннаси чет мамлакатларга экспорт қилинди. Бундай турдаги аммиакли селитрани истеъмолчиларга етказиш ва далаларга солиш учун УзР И ИВ ходимлари томонидан қўриқлаб бориш жараёнини бартараф этиш натижасида 4 млрд. сўмдан зиёд маблағ тежаб қолинади. Бугунги кунда профессор Ш. Намозов асосий эътиборини янги иккита технологияни ишлаб чиқишга каратган. Биринчи технология, бу Марказий Қизилқум фосфоритлари ва Ангрен кўнгир кўмири асосида органик минерал ўғитлар олишдир. Органик минерал ўғитлар (ОМУ) уз таркибида 26,2% органик моддаларни, 13,61% гумин кислоталар, 9,67% азот, 7,76% P 2 Os ва

15,2% ўсимлик ўзлаштира оладиган ҳолатдаги СаО ни тутади. Бугунги кунда ОМЎни синаш бўйича пахта, буғдой ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирадиган экин ерларида агрокимёвий синовлар ва техиологик ишлар олиб борилмоқда. Ижобий натижалар олиниб, техник - иқтисодий асослангандан сўнг ОМЎни Ўзбекистонда ишлаб чиқариш йўлга қўйилади. ОМЎиинг кенг кўламда қўлланилиши ер агрокимёвий ҳолатининг яхшиланишига, ўғитларнинг фойдали иш коэффициентининг ортишига, тупроқдаги ҳаракатсиз ётган Р 2 ОзНинг ўзлашадиган ҳолатга ўтишига, пахта ва бугдой ҳосилдорлигининг гектаридан мувофиқ равишда 4 — 5 ва 7 — 8 центнерга кўтарилишига олиб келади. Иккинчи технология Марказий Қизилқум фосфоритларини кимёвий бойитишга багишланган. Масаланинг долзарблиги шундаки, бугунги кунда ишлаб чиқарилаётган 400 минг тонна (27 -28 % Р2О5) ва яқин 1,5-2 йилда ишлаб чиқаришни кенгайтириш ҳисобига режалаштирилган 716 минг тонна (26 % Р 2 0 5 ) ювиб куйдирилган фосфоконцентрат қишлоқ хўжалигининг фосфорли ўгитларга бўлган эҳтиёжини қондира олмайди. Бундай технология бўйича ювиб куйдирилган фосфорит концентрата кувватини оширишнинг бир неча камчиликлари мавжуд: фосфат рудасини саралашда ва ювиш жараёнларида катта ҳажмда нокондицион фосфоритлар чикиндига ташлаб юборилади, фосфоритни хлордан ювиш жараёни мураккаблиги, 1 тонна тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришда катта иссиқлик энергиясининг сарф бўлиши ва тайёр маҳсулотдаги кальцийли модулнинг қиймати 2,0-2,1 ни ташкил қилади. Бундай кальцийли модулга эга бўлган фосфоконцет рагни қайта ишлашда сульфат кислота микдоринииг сарфи кескин кўтарилади, фосфогипс чиқиндиси ва у билан бирга Р 2 0 5 нинг йўқолиши ортади. МДҲ ва хорижда чоп этилган илмий мақолалар таҳлили шуни кўрсатадики, Қизилқум фосфоритларига ўхшаган юқори карбонатли фосфоритларии флотацион ва куйдириш орқали бойитиш усуллари иқтисодий томондан самарасиздир. Юқоридагилардан келиб чиқйб, профессор Ш. Намозов ва лаборатория ходимлари томонидан Қизилқум фосфоритларини кимёвий бойитишнинг

янада тежамкор усули ишлаб чиқилмоқда. Бу усул фосфоритларии кам меъёрли нитрат кислотаси билан қайта ишлаш ва парчаланиш маҳсулотларидан кальций нитратни ажратиш билан амалга оширилади. Олинган фосфоконцентрат таркибида 25 - 26 % P 2 Os , кальцийли модуль қиймати эса 1,50 - 1,55 ни ташкил қилади. Кимёвий бойитилган фосфоконцентратни қайта ишлашда ювиб куйдирилган фосфоконцентратга нисбатан 25 - 30% сульфат кислота тежалади. Шу билан бир қаторда шунча миқцорда фосфогипс чиқиндисини хосил бўлиши ва у билан P 2 Os нинг исроф бўлиши бартараф этилади. Бойитишнинг янги усули- бўйича олиб борилаётган лаборатория ишлари тугалланиш арафасида турибди. Ш. Намозовнинг саноат ва қишлоқ хўжалигига жорий қилинган илмий ишланмалари Ўзбекистон Республикаси агросаноат комплексининг ривожланишида жуда катта аҳамият касб этади. Марказий Қизилқум фосфоритларини юқори сифатли ўғитларга қайта ишлаш ва ишлаб чиқаришга жорий қилишда қўшган катта ҳиссаси учун 2003 йилда ШНамозов «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ихтирочи ва рационализатор» унвонига сазовор бўлди. Ш.Намозов томонидан 500 дан ортиқ илмий мақолалар чоп этилган, шулар жумласидан 47 та муаллифлик гувоҳномалари ва патентлардир. Унинг раҳбарлигида 2 нафар фан доктори ва 27 нафар фан номзоди тайёрланган. Олим илмий изланишлар билан биргаликда, жамоат ишларида хам жуда фаол иштирок этади. У докторлик диссертацйяларини ҳимоя қилиш илмий кенгаши аъзоси, «Ўзбекистон кимё журнали» таҳрир хайъати аъзоси, илмий материалларни нашр этиш учун хулоса бериш эксперт комиссияси раисидир.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Абдулазиз Алиевич Намозов

Ғаффор Раҳмонбердиевич Раҳмонбердиев

Ҳамидилла Нигматович Арипов (1940-2000)

Анвар Кабирович Абдушукуров

Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев