Qaynar qatlamda ketadigan kimyoviy texnologik jarayonlar sulfat kislota olish texnologiyasi - Химия - Рефераты

Qaynar qatlamda ketadigan kimyoviy texnologik jarayonlar sulfat kislota olish texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Qaynar qatlamda ketadigan kimyoviy texnologik jarayonlar sulfat kislota olish texnologiyasi Reja: 1. Sulfat kislotasini ishlab chiqarish 2. Sulfat kislota ishlab chiqarish uchun xomashyo va undan sulfat angidridi ishlab chiqarish 3. Absorbsiya jarayoni Tayanch iboralar : Absorbsiya, katalizator, texnologik jarayon, nitroza usuli, kontakt usuli.

SULFAT KISLOTASINI ISHLAB CHIQARISH Sulfat kislota kimyo sanoatini ko‘p tonnalik asosiy mahsulotlaridan biridir. Sanoatda bir necha nav H 2 SO 4 chiqariladi va ular o‘zaro konsentratsiyasi va aralashmalari bilan farq qiladi. Asosiy qism – texnik kontakt kislota (H 2 SO 4 ning miqdori 92,5%), aralashmalarining miqdori kam bo‘lgan akkumulyator kislotasi (H 2 SO 4 92% - 94%), oleum (SO 3 – 19% - 24%) va minora usulda olingan kislota (H 2 SO 4 – 75%) ko‘rinishda chiqariladi. Ularning xossalari va undan kelib chiqqan ishlatish sohalari kengligi uchun sulfat kislotasini ishlab chiqarish yaxshi rivojlangan. Xossalari. Suvsiz sulfat kislota (monogidrat) H 2 SO 4 – og‘ir, moysimon qiyin qaynaydigan suyuqlik, suv bilan har qanday nisbatda aralashadi va bunda ko‘p miqdorda issiqlik chiqadi. Konsentrlangan H 2 SO 4 ning 0 0 С dagi solishtirma og‘irligi 1,85 г ғsm 3 ga teng, 304 0 С da qaynaydi va 10 0 da muzlaydi. Sulfat kislota moysimon bo‘lgani uchun u ba’zan kuporos moyi deb ham ataladi. Bu nom temir kuporosi qattiq qizdirilib, sulfat kislota hosil qilingan vaqtdan beri saqlanib kelinmoqda. Toza sulfat kislota rangsiz, texnikaviy sulfat kislota esa undagi turli qo‘shimchalar hisobiga qaramtir bo‘ladi. Ishlatilishi. Sulfat kislota xalq xo‘jaligida hamma tarmoqlarda keng qo‘llanilmoqda va uning ishlab chiqarish miqdori uzluksiz ortib bormoqda. Sulfat kislota mineral o‘g‘itlar – superfosfat va ammoniy sulfat ishlab chiqarishda ayniqsa ko‘p ishlatiladi. Masalan, suvsiz bir tonna superfosfat (ftorapatitdan) olish uchun 600 kg 65% li sulfat kislota sarflanadi. Suyuq yoqilg‘ilarni qayta ishlash, ya’ni kerosin, parafin, surkov moylari hamda, to‘yinmagan uglevodorodlarni oltingugurtli birikmalardan tozalashda ko‘p miqdorda sulfat kislota ishlatiladi. Sulfat kislota ko‘pgina organik sintezlarda keng qo‘llaniladi. Masalan, organik birikmalarni sulfatlab sulfokislotalar, ionitlar, turli bo‘yoqlar olinadi. Bundan tashqari, sulfat kislota nitrolash reaksiyasi bilan nitrobenzol,

nitrotsellyuloza va nitrolitserin olishda suvni tortib oluvchi birikma sifatida ishlatiladi. Olinish usullari. Sulfat kislota dastlab XIII asrlarda olina boshlangan. U vaqtda temir kuporosini ( Ғе SO 4 ) termik qayta ishlab H 2 SO 4 olingan. Xozirgi vaqtda sulfat kislota asosan, ikki usul: nitroza va kontakt usullar bilan olinadi. Nitroza usuli 200 yildan beri ma’lum, kontakt usuli esa XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida sanoat tomonidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, nitroza usulini siqib chiqarmoqda. Ikkala usulda ham avval oltingugurtdan yoki oltingugurtli birikmalardan sulfit angidrid – SO 2 olinadi, so‘ngra bu gaz sulfat kislotaga aylantiriladi. Buning uchun sulfit angidrid (SO 2 ) ni kislorod ishtirokida oksidlab sulfat angidridga (SO 3 ) o‘tkaziladi. Bu jarayonni tezlatish maqsadida katalizatorlardan foydalaniladi. Katalizator sifatida azot oksidlari (sulfat kislotadagi eritmasi) ishlatilsa nitroza usuli, qattiq katalizatorlar ishlatilsa kontakt usuli (SO 2 ning katalizator bilan kontakti) bo‘lib hisoblanadi. Nitroza usulida oksidlanish, asosan, suyuq muhitda va to‘ldirgichli minoralarda olib boriladi. Shuning uchun ko‘pincha bu usul minorali usul deb yuritiladi. Bunday usul bilan suyultirilgan 70 –77% li hamda turli qo‘shimchalar bilan aralashgan sulfat kislota olinadi, u asosan mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Kontakt usulda sulfat kislota olishda qattiq katalizatorlar ishlatiladi,hozir bunday usulda sulfat kislota ishlab chiqarish ancha takomillashgan bo‘lib, olinayotgan kislota juda toza va konsentratsiyasi kuchli bo‘ladi. Kontakt usulida ishlab chiqarilayotgan sulfat kislotaning tannarxi nitroza usulidagiga qaraganda bir oz qimmat bo‘lishiga qaramasdan, hozir ishlab chiqarilayotgan sulfat kislotaning 70% i kontakt usuli bilan olinadi. Demak, ikkala usul ham o‘z mohiyatiga ko‘ra bir xil bo‘lib, faqat SO 2 ni SO 3 ga o‘tkazish yo‘lining ikki xilligi bilan farq qiladi. Sulfat kislotasini ishlab chiqarishdagi asosiy jarayonlarni pog‘onama – pog‘ona ko‘rib chiqib, so‘ngida umumiy sxemasini muhokama qilamiz. Yo‘l –

yo‘lakay bu ishlab chiqarishning asosiy masalalari bo‘lgan xomashyo masalasi, reaksiyalar issiqlik effektidan umumiy foydalanish va tashqi muhitni muhofaza qilishdagi ko‘rilayotgan choralarga ham ahamiyat berishga harakat qilamiz. SULFAT KISLOTA ISHLAB CHIQARISH UCHUN XOMASHYO VA UNDAN SULFAT ANGIDRIDI ISHLAB CHIQARISH Sulfat kislotasini ishlab chiqarish uchun tug‘ma (yombi) oltingugurt, kolchedanlar, rangli metallurgiyaning chiqit gazlari, vodorod sulfid tutgan tabiiy gazlar, neft, toshko‘mir tarkibidagi oltingugurtli birikmalar, sulfat kislota tuzlari (sulfatlar) xomashyo bo‘lishi mumkin. Bulardan sulfit angidrid olish uchun eng yaxshi xomashyo oltingugurt bo‘lib, u tarkibidagi oltingurut bo‘lgan minerallarni termik qayta ishlash natijasida (S 113 0 С da suyuqlangan modda bo‘lgani uchun u tezda suyuqlanib minerallardan ajralib chiqadi) hosil bo‘ladi. Dunyodagi oltingugurtning eng ko‘p qismi, vulqonli oltingugurtdir (Chili, Yaponiya, Filippinlar) tug‘ma (yombi) oltingugurti bor bo‘lgan mamlakatlar – AQSH, Kanada, Polsha, Meksika, Iroq, Turkmaniston (Gaurdak). Oltingugurtni manbalari sifatida tabiiy gazlarni olsak, ularda oltingugurt vodorod sulfid ko‘rinishida mavjud. Neftlarda esa 1% dan 5% gacha erigan oltingugurt bo‘lishi mumkin. Bular og‘ir neftlar deb hisoblanadi. Tabiiy gazlar va neftlardan olingan oltingugurt tiklangan, qaytarilgan yoki regeneratsiya qilingan oltingugurt deb nomlanadi va juda katta tozalikka, kichik tannarxga ega bo‘lib, juda ham arzon hisoblanadi. SO 2 olish uchun ishlatiladigan asosiy xomashyo temir kolchedanidir. Bu mineral FeS 2 va turli birikmalar aralashmasidan iborat. Toza pirit (FeS 2 ) tarkibida 53,5% S va 46,5% Fe bo‘ladi. Bu kolchedandagi aralashma holidagi oltingugurt miqdori 35 –50% va temir 30 – 43% oralig‘ida bo‘lib, qolgan qismi rangli metallarning sulfidlari, karbonat kislota tuzlari, qum va loydan iboratdir. Rangli metallar sulfidlari, masalan, aldama rux ZnS, mis kolchedani FeCuS metallurgiya zavodlarida yoqilganida juda ko‘p miqdorda oltingugurt gzi hosil

bo‘ladi, bu gaz ham sulfat kislota olishda ishlatiladi. Masalan, Angren tog‘ – metallurgiya kombinati rangli metallar ishlab chiqarish bilan birga chiqindi gazlardan sulfat kislotasini ham chiqaradi. Temir kolchedanini kuydirish jarayonini turlicha tuzilgan pechlarda 500 – 1000 0 С da olib boriladi. Uning umumiy tenglamasi: 4ҒеS 2 Q 11O 2  2 Ғe 2 O 3 Q 8SO 2 Q 3400кЖ Aslida kuydirish jarayonida bir necha reaksiyalar sodir bo‘ladi. Harorat 500 0 С dan oshganda ҒеS 2 ni parchalanish reaksiyasi ketadi: ҒеS 2  2FS Q S 2 – 104 кЖ Oltingugurt gaz fazada jadallik bilan yonadi: S Q O 2  SO 2 Q Q Temir sulfidiesa oksidlanadi: 4 Ғе S Q 7O 2  2 Ғ e 2 O 3 Q 4SO 2 Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan temir (III) oksid «kolchedan kuyundisi» deb atalib, u cho‘yan olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Bunday kolchedan tarkibida oltingugurt va rangli metallar borligi xamda u ancha mayda bo‘lgani uchun undan cho‘yan olish jarayonini bir muncha qiyinlashadi(cho‘yan olish uchun uni yiriklashtirish kerak). Cho‘yan quyish jarayoni tez borishi va kuyindida mumkin qadar kam miqdorda oltingugurt qolishi, hosil bo‘layotgan gazlar aralashmasida SO2ning miqdori mumkin qadar ko‘p bo‘lishi uchun kolchedan bilan havo kislorodining to‘qnashuvi va yuqori harorat zarur. Buning uchun kolchedan nihoyatda maydalanib, havo oqimi bilan aralashtiriladi. Pechdagi 800 – 10000 S dan

ortmasligi kerak, chunki bunday yuqori haroratda kolchedan yumshab bir-biri bilan yopishib qoladi va quyish jarayoni yomon boradi. Havo oqimi esa qanchalik ko‘p bo‘lsa, oltingugurt shuncha yaxshi yonadi, lekin hosil bo‘layotgan gazlar aralashmasida SO 2 ning konsentratsiyasi kam bo‘ladi. Kislorod bilan boyitilgan havo ishlatilganda jarayonning jadalligi, hamda hosil bo‘layotgan gazlar aralashmasida SO 2 ning konsentratsiyasi yuqori bo‘ladi. Lekin kislorodning tannarxi bir muncha yuqori bo‘lgani uchun sanoatda bu jarayon kam qo‘llaniladi. Sanoatda qo‘llaniladigan kuydirish pechlari yuqoridagi talablarga javob beradi. Kolchedan uzluksiz ravishda pechlar to‘riga berilib turiladi, havo esa to‘rning pastidan ventilyator yordamida puflanadi. Havo to‘r teshikchalari orasidan katta tezlik bilan o‘tib, kolchedanni yuqoriga ko‘taradi va uni aralashtiradi, bunda kolchedan xuddi qaynayotgandek bo‘ladi (shuning uchun ham bu jarayon qaynar qatlamda kuydirish deyiladi). Kolchedan to‘r bo‘ylab harakat qilish davrida kuyadi. Pechlar harorati 650 – 800 0 С , hosil bo‘layotgan gazlar aralashmasining issiqligidan 15-16% gacha tegishli maqsadlarda foydalaniladi, lekin gazlar aralashmasidan juda changli bo‘ladi. Shuning uchun keyingi bosqich gazni kuyundi changlaridan tozalashdir. Odatda, bu gazlar sanoatning hamma tarmoqlaridan keng ishlatiladigan gaz tozalash apparatlarida siklonlar hamda elektr filterlarda tozalanadi. Oltingugurt (V) oksidni oksidlash jarayonida netroza usulini ahamiyati kamayib ketayotgani uchun eng ko‘p tarqalgan kontak usulini ustida to‘xtaymiz. Bu usulda sulfat kislota hosil qilish - SO 2 gazini SO 3 ga qattiq katalizatorlar yordamida o‘tkazishdan iborat bo‘lib, bu jarayonning mohiyati quyidagichadir. Ishlatilayotgan katalizatorda uncha mustahkam boglanmagan kislorod bo‘ladi va SO 2 bu qattiq sath bilan uchrashishi natijasida darhol oksidlanib oksidlanib SO 3 ga aylanadi; so‘ngra bu katalizator gaz aralashmasdan kislorodni tortib olib, yana boshlang‘ich holiga keladi va SO 2 ni SO 3 gacha oksidlaydi. Katalizatorni K harfi bilan ifodalab, yuqoridagi jarayonni quyidagicha yozish mumkin:

К Q О 2  КО 2 Q Q 2 КО 2 Q 2 SO 2  2 SO 3 Q К Q Q 1 Bu jarayonni olib borish uchun juda ko‘p katalizatorlar topilgan, lekin bularning hammasi ham yuqori temperaturada va nihoyatada tozalangan (gazdagi qo‘shimchalar katalizatorlarning faolligini pasaytiradi) holda ishlaydi. Eng yaxshi katalizator metall holidagi platina hisoblanadi, lekin platina juda oson zaharlanadi; 1 kecha – kunduzda 1 tonna kislota ishlab chiqarish uchun 1 kg platina metali kerak: bu esa sulfat kislotani qimmatlashtirib yuboradi. Hozirgi vaqtda aktivligi jihatidan platinaldan bir necha ming marta yuqori bo‘lgan vanadiy oksididan ( V 2 O 5 ) iborat katalizator topilgan va sanoatda keng qo‘llanilmoqda. Bu katalizatorda 8% V 2 O 5 bo‘ladi, katalizatorning boshqa qismi esa katalizatorni tashuvchi va faolligini oshiruvchi birikmalardan iborat. Bu katalizator yordamida SO 2 ni SO 3 ga aylantirish uchun tarkibida 7% SO 2 bo‘lgan gaz 440 0 С qizigan bo‘lishi kerak. Oksidlanish jarayoni natijasida ko‘p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, lekin reaksiya harorati 600 0 С dan ortib ketmasligi kerak, chunki, birinchidan harorat ortgan sari hosil bulgan SO 3 parchalanib SO 2 ga aylanadi, ikkinchidan, vanadiy katalizatori bu haroratda yumshab bir – biri bilan yopishadi va o‘z faolligini yo‘qotadi. Shuning uchun reaksiya vaqtida hosil bo‘layotgan issiqlikning o‘z vaqtida reaksiya zonasidan chiqarib olib amaliy maqsadlarda foydalanish zarur. Kontakt usuli bilan sulfat kislota ishlab chiqarishda kuyindi gaz pechdan chiqqandan so‘ng elektrofiltrda qisman tozalanadi, unda qolgan mishyak va selen oksidlari yuvgich minoradan o‘tkaziladi. Gazlar hosil bo‘lgan namlik tumani ho‘l elektrofildan o‘tkazilib tozalanadi, lekin qolgan ozroq namlik to‘ldirgichli hamda konsentrlangan sulfat kislotali imnoradan o‘tkaziladi. Qurigan va tozalangan gaz issiqlik almashtirgich orqali o‘tkazilib, SO 2 ni oksidlab SO 3 ga aylantirish uchun kontakt apparatiga kiritiladi va hosil bo‘lgan gaz (kislotada yutilishi yaxshi bo‘lishi uchun) yana suyuqlik almashtirgich orqali nayli havo sovitgichga o‘tkaziladi. Va nihocht yakunlovchi bosqich – oltingugurt (VI)

oksidini yuttirish minoralarida absorbsiya natijasida sulfat kislotasiga aylanish jarayonidir. ABSORBSIYA JARAYONI Birinchi navbatda SO 3 yuqoridan sachratib berilgan sulfat kislotasida eriydi, so‘ng kislota tarkibidagi suv bilan ta’sirlashadi. nSO 3 QH 2 O → H 2 SO 4 Q (n – 1)SO 3 n<1 bo‘lsa sulfat kislotasini suvli eritmasi hosil bo‘ladi. n=1 bo‘lsa monogidrat (100% li H 2 SO 4 ) n>1 da oleum hosil bo‘ladi. Eng yaxshi yutish qobilyatiga ega bo‘lgan sulfat kislotasini konsentratsiyasi 98,3%. Konsentratsiyasi undan pastroq yoki balandroq bo‘lsa yutish kamayadi va suv bilan SO 3 ni to‘qnashib gaz fazasida kislotali tuman hosil bo‘ladi. Sulfat kislotasini kontakt usulida olish kata masshtablib uzluksiz, mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarish. Bu tarmoqning eng muhim yo‘nalishlari: 1. Avtomatlashtirish hajmini ko‘tarish. 2. Jarayon samaradorligini oshirish. 3. Issiqlikdan iloji boricha to‘liqroq foydalanish. 4. Hamma bosqichlarda aylanish darajasini oshirish. 5. Chiqindi va texnologik gazlar ichidagi oltingugurt birikmalaridan foydalanish (S, SO 2 , SO 3 , H 2 S). 6. Chiqindi gazlarni va oqava suvlarni zararsizlantirish.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1. Мухленов И . П . Практикум по обќей химической технологии . М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Kimyoviy tехnоlоgik jarayonlar

Oltingugurtli xomashyolar

Mineral o‘g‘itlar olish texnologiyasi

Tabiiy suv havzalaridagi kimyoviy jarayonlar

Kimyoviy texnologiya fani, vazifalari, asosiy tushunchalari va ko‘rsatkichlari