Oksillar almashinuvi. Biosintez - Химия - Рефераты

Oksillar almashinuvi. Biosintez

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Oksillar almashinuvi. Biosintez Reja 1. Aminokislotalarning klassifikatsiyasi 2. Dezaminlanish 3. Aminoatsiladenilat kompleksi .

Butun organizm, uning xar bir tukima va organi, ayrim xujayra va xujayradan past darajada tuzilgan komponentlar xayoti uchun oksillar almashinuvi xal kiluvchi axamiyatga ega. Xujayraning Bioorganik viy faolligi va unda kechadigan barcha metabolik reaktsiyalar oksillar almashinuvi bilan boglik. Bu jarayonlarda oksillar yo substrat, yoki katalizator ferment shaklida ishtirok etadi. Bu ma‘noda oksillar almashinuvi, birinchi navbatda, organizm sturtura elementlari va biologik zarur komponentlarning uzgarishi, ularning yangilanishi bilan boglik extiyojlarni koplashga karatilgan. oksillar almashinuvi organizmlarning turli sinflarida uziga xos yullar bilan kechsa xam, bu almashinuvda ishtirok etadigan oksillarning struktura elementlari aminokislotalarning biosintezi uchun sarflanishi va boshka metabolik uzgarishlari muxim urin egallaydi. Avtograf organizm bulgan usimliklarda barcha organik moddalar katorida aminokislotalar va oksillar xam fotosintez jarayonida xosil bulgan uglevod birikmalari asosida anorganik azotning uzlashtirilishi yuli bilan yangidan sintezlanadi. Aminokislotalar paydo bulgach, ularning xujayra ichidagi almashinuvi va oksillar sintezidagi ishtiroki barcha organizmlar uchun deyarli bir xil umumiy yul va mexanizm buyicha utadi. Xayvon va odamlar GYeTYeROTROF organizm bulganidan ular tanasining tuzilishi uchun zarur bulgan ximiyaviy birikmalarni uzi sintezlay olmaydi, balki doimo ovkat bilan kiritib turilishini talab etadi. Tashkaridan usimlik va xayvon maxsulotlari shaklida kabul kilingan oksil moddalar oshkozon-ichak yulida xazmlanib, uzining tarkibiy kismi bulgan aminokislotalargacha parchalanadi. Xayvon organizmi oksil moddalarga bulgan extiyojini kundalik ovkat bilan ta‘minlab turadi. Tarkibida azot tutuvchi birdan bir ozika modda oksillar bulganidan,tarkibida deyarli azot bulmagan uglevod yoki yoglar uni koplay olmaydi. Organizmning xayot faoliyati jarayonida oksil moddalar doimo sarflanib, ular tarkibidagi azot tashkariga chikarilib turgach, ovkat bilan xam ma‘lum mikdor oksil kabul kilib turilishi zarur. Oksil modda tanada zaxira xolida saklanib turmaganidan soglom organizmda uning kundalik kirimi chikimiga teng bulishi shart. Azot ozik moddalar ichida deyarli fakat oksil tarkibida bulganidan va

organizmdan tashkariga chikariladigan azot xam tananing oksil moddalaridan kelib chikkanidan, mashxur nemis olimi Karl Foyt kontseptsiyasi buyicha, oksillar almashinuvining mikdoriy tomoni xakida kabul kilingan va chikarilgan azot mikdori, ya‘ni azot balansiga kkarab xulosa kilinsa buladi. Bunda oksillar tarkibida azot urta xisobda 16 % ni tashkil kilganidan ozik modda va chikindi maxsulotlardagi azot mikdori 6,25 (100:16==6.25) ga kupaytirilsa, kabul kilingan xamda parchalangan oksil mikdori ma‘lum buladi. Soglom organizmda kundalik ovkatdagi oksil mikdori organizmda parchalangan oksil mikdoriga teng, ya‘ni organizm AZOT MUVOZANATIDA buladi. Ammo kundalik ovkat bilan kabul kilinadigan oksil organizm extiyojini tula koplamasa u oriklaydi, ya‘ni uz tanasidagi oksillar parchalanishi xisobiga xayotiy extiyojini ta‘minlab turadi. Demak, AZOT BALANSI MANFIY buladi. Bunday xodisalar och kolganda, isitma bilan kechadigan kasalliklarda, ovkat yaxshi xazmlanmaganda kuzatiladi. Buning aksicha, yosh, usayotgan organizmda, isitmali kasalliklardan tuzalayotgan shaxslarda AZOT BALANSI musbat buladi, ular organizmda sarf kilinayotgan oksil mikdoriga karaganda ovkat bilan kuprok oksil iste‘mol kilib turadilar. Ammo, kundalik ovkatdagi oksil mikdori kancha bulishi kerak? Kup yillar davomida utkazilgan tadkikotlar organizmning oksillarga bulgan kundalik extiyoji oksilning tarkibiga boglik ekanligini kursatdi, ya‘ni ovkat bilan kabul kilinadigan oksillarning kimmati ularning aminokislota tarkibiga boglik, degan fikrni tasdikladi. Bu nuktai nazarga binoan, oksillarni TULA KIMMATLI va TULA KIMMATI YUK degan ikki gruppaga usishi va rivojlanishi uchun lozim bulgan barcha aminokislotalar yetarli mikdorda mavjud. Ular almashtirib bulmaydigan (essentsial) majburiy aminokislotalar deb ataladi. Tula kimmati yuk oksillar tarkibida esa almashinmaydigan aminokislotalarning ba‘zi vakillari mutlako bulmaydi, yo yetishmaydi. Ovkatdagi xayvon oksillari, ayniksa, gusht, sut, tuxum, pishlok, balik oksillari tula kimmatli, usimlik oksillari, masalan, makkajuxori zeini, bugdoy gliadini va boshkalar esa tula kimmati yuk oksillardir. Usimliklardan dukkaklilar doni,

masalan, nuxat oksilga boy bulib, tarkibidagi glitsinin xayvon oksillariga teng kelmasa xam boshka usimlik oksillaridan afzalrokdir. Zamburuglar oksili biologik kimmati jixatidan nuxat oksiliga yakin, ya‘ni usimliklar dunyosidagi boshka barcha oksillardan yukori turadi. Shuning bilan birga ayrim oksillar tarkibida ba‘zi aminokislotalar bulmasa xam ular tula kimmatga ega ekanligi aniklandi. Masalan, sut oksili kazein tarkibida glitsin yuk,lekin u tula kimmatli. Binobarin,glitsin tanada sintezlansa kerak. Demak organizmning sintetik kobiliyati chegarali, u ba‘zi aminokislotalarni sintez kila oladi, boshkalarini esa sintez kilish kobiliyatiga ega emas. Mana shu organizmda sintezlanmaydigan,ya‘ni ALMASHINMAYDIGAN muxim aminokislotalar, masalan, lizin, triptofan, leytsin doimo oksillar tarkibida organizmga kiritib turilishi lozim. Organizmda sintez kilinishi mumkin bulgan, ALMASHINADIGAN, organizmga kiritilishi zarur bulmagan aminokislotalar, masalan, glitsin, alanin, glutamat kislota ovkat bilan iste‘mol kilinmasa xam buladi. AMINOKISLOTALARNING KLASSIFIKATsIYaSI ----------------------------------T------------------------------------- ALAMASHINADIGAN ¦ ALMASHINMAYDIGAN ----------------------------------+------------------------------------- GLITsIN ¦ VALIN ALANIN ¦ LEYTSIN TSISTEIN (tsistin) ¦ IZOLEYTSIN GLUTAMAT kislota ¦ TRYeONIN GLUTAMIN ¦ ASPARTAT kislota ¦ METIONIN ASPARAGIN ¦ TIROZIN ¦ FYeNILALANIN PROLIN ¦ TRIPTOFAN SERIN ¦ GISTIDIN TSITRULLIN ¦ ARGININ

Ogiz bushligidan oksillar ximiyaviy uzgarishlarga uchramay, maydalangan, sulak bilan xullangan ovkat lukmasi xolida oshkozonga tushadi, oshkozonda oksillarning xazmlanishi uning shirasi tarkibidagi ferment - PYePSIN va XLORID KISLOTA ta‘siriga boglik. Bir kecha kunduzda oshkozondan 2-3 l shira ajraladi. Uning tarkibi xam sulak kabi 99 % suvdan iborat.Kuruk moddalardan mutsin nomli shilimshik glikoproteid, pepsin fermenti, taxminan 0.5 % mikdorda xlorid kislota bor. Kuchli xlorid kislota oshkozonga tushgan oksil moddalarni shishirib, ferment ta‘siri uchun kulay sharoit tugdiradi. Natijada gidrolitik parchalanish tezlashadi. Bundan tashkari, kislotali sharoitda PYePSINOGYeN shaklida bulgan ferment faollanib, PYePSINGA utadi. Oshkozon shirasi me‘da devorining shilimshik pardasida joylashgan ikki xil xujayralar - uning pilorik (kirish) kismidagi ASOSIY XUJAYRALAR, markaziy va boshka kismlaridagi ASOSIY xamda ChYeGARAVIY xujayralarda ishlab chikariladi. Ovkat bilan oshkozonga tushgan oksillar uning pilorik kismi shilimshik pardasida GASTRIN nomli gormon ishlab chikarilishini stimullaydilar. Gastrin oshkozon shirasi ajralishini kuzgatadi. Aminokislota gistamin xam shu singari ta‘sirga ega, lekin gastrin organizmning uzida ishlanib, kon orkali ta‘sir etadi. Bu moddalarning xar ikkalasi xam xlorid kislotaning ajralishini kuchaytiradi. PYePSIN VA PYePSINOGYeN. Oksillar xazmlanishida asosiy axamiyatga ega bulgan proteolitik ferment - pepsin oshkozonning shilimshik pardasida nofaol shaklda ishlab chikariladi. Unga PYePSINOGYeN nomi berilgan. Ma‘lumki, umuman fermentlarning faollanmagan shakli ZIMOGYeN deb ataladi. Pepsin va pepsinogen kristall shaklida olingan birinchi oksillardandir. Ularning fizikimyoviy xususiyatlari yaxshi urganilgan. Pepsinogenning uzi proteolitik faol emas, lekin N+ ionlari ta‘sirida u faol pepsinga aylanadi. Xosil bulgan pepsinning uzi xam pepsinogenni faollashtiradi. Binobarin, fiziologik sharoitda bu jarayon autokatalik tabiatga ega buladi. Pepsin tarkibida oksil emas, prostetik gruppa saklamaydigan, molekula

ogirligi 34500 ga teng sodda oksildir. Pepsinogenning molekula ogirligi 42500 Da ga teng bulib, faollanish jarayonida undan 6 ta polipeptid ajralib chikadi. Oshkozonning shilimshik pardasida sutni ivitish kobiliyatiga ega bulgan XIMOZIN nomli yana boshka bir proteolitik ferment ishlab chikariladi, deb xisoblanadi. Bu ferment ta‘sirida sut tarkibidagi kazeinogen kazeinga aylanadi. U esa kaltsiy tuzlari ta‘sirida chukadi. Pepsin va boshka proteolitik fermentlarning preparatlari fakat oksillarni gidrolitik parchalash emas, balki sutni ivitish xossasiga xam ega. Pepsin xam ximozin kabi, sutni ivitish kobiliyatiga ega, ammo uning ta‘siri ancha kuchsiz.Ximozin fakat yosh xayvonlar va yosh bolalar oshkozonidagina kup mikdorda buladi. OKSILLARNING INGICHKA ICHAKDA XAZM BULISHI. Ingichka ichakda oksillar va ularning chala parchalanish xosilalari peptonlar TRIPSIN, XIMOTRIPSIN, KARBOKSI PYePTIDAZA, AMINOPYePTIDAZA, VA DIPYePTIDAZALAR ta‘sirida aminokislotalargacha parchalanadi. Unikkibarmok ichakka chikariladigan oshkozonosti shirasining fermentlari tripsinogen, ximotripsinogen A, ximotripsinogen V, prokarboksipeptidaza A, prokarboksipeptidaza V, ribonukleaza, dezoksiribonukleaza va amilazadan iborat. Oshkozonosti bezi sekretsiyasida aniklanmagan oksil xam juda kam mikdorda ajratiladi. Oksilning 72 % i proteolitik enzimlar xisobiga tugri keladi. Barcha sut emizuvchi xayvonlarning oshkozonosti bezida elastaza nomli yana boshka proteolitik fermentning xam bor ekanligi aniklangan. Oshkozon shirasida xali uzgarmagan oksillar yeki ularning chala parchalanishi natijasida xosil bulgan polipeptidlar tarkibidagi peptid boglari tripsin ta‘sirida gidrolitik yul bilan parchalanib, erkin karboksil va amino gruppalarning soni ortadi. Kupincha, erkin aminogruppalar sonining ortishiga karab, tripsin ta‘sirida oksilning parchalanishi nakadar chukur borganligini ulchash mumkin. Pepsin xam tripsin kabi, oksil va peptidlar tarkibidagi peptid boglarini gidrolitik parchalasa-da, ular molekuladagi boshka-boshka, ya‘ni turli aminokislotalarning boglanishidan xosil bulgan peptid boglarni uzadilar. Tripsin, asosan arginin va lizinning karboksil gruppalari ishtirokida tuzilgan peptid boglarini parchalaydi.

XIMOTRIPSIN. Bu proteolitik fermentning bir necha shakli ma‘lum. Ular oldbirikmasi - x i m o t r i p s i n o g ye n oshkozonosti bezi va uning shirasida nofaol xolda buladi. Ximotripsinogendan turli sharoitda tripsin yoki ximotripsin ta‘sirida    Q ximotripsinlar kelib chikadi. Ximotripsinogen molekulasi bir necha zanjir ichidagi disulfid boglarga ega bitta polipeptid zanjiridir. Uning molekulyar ogirligi 25000 Da ga teng. U faollanganida xalka bir necha yeridan uziladi, bir kator boskichlardan sung, disulfid kupriklar orkali boglangan uchta polipeptid zanjiridan iborat a-ximotripsin xosil buladi. Bu jarayonda molekuladan ikkita dipeptid ajralib chikadi. Ximotripsin uz ta‘siri jixatidan tripsindan ancha farklanadi. Oksil molekulasi tripsin bilan gidrolizlangandan sung unga ximotripsin bilan ta‘sir etilsa, parchalanish davom etadi. Demak, ximotripsin tripsin gidrolizlaydigan peptid boglaridan boshkalarini uzar ekan. Kristallik ximotripsinning turli sintetik substratlarga ta‘sirini tekshirish asosida uning spetsifikligi ancha keng ekanligi aniklangan. U fakat peptid boglarnigina emas, balki aminokislota efirlarini va amidlarini xam parchalaydi. Ammo ximotripsin tirozin, fenilalanin va triptofanning karboksil gruppalari ishtirokida xosil bulgan boglarni ayniksa osonlik bilan uzadi. Ximotripsinogen ta‘sirida ichakda oksil va pentonlardan nisbatan kichik molekulali peptidlar xosil buladi. Shunday kilib oshkozonda pepsin, ichakda tripsin va ximotripsin fermentlarining birin ketin ta‘siri natijasida oksillar turli darajada murakkab peptidlarga parchalanadi. Ximotripsin eng yaxshi urganilgan fermentlardan biri. PYePTIDAZALAR. Oksillar gidrolizining oralik maxsuloti bulgan peptidlar endi p ye p t i d a z a nomli ferment ishtirokida keyingi gidrolitik jarayonlarga duch kelib, oxirida erkin aminokislotalarga aylanadi. Bu funktsiyani oshkozonosti bezi shirasidagi k a r b o k s i p ye p t i d a z a, ingichka ichak shirasidagi a m i n o p ye p t i d a z a va bir kator d i p ye p t i d a z a l a r bajaradi. OKSILLARNING SURILISHI. Oksil moddalar ichakdan konga kanday shaklda va kanday mexanizm buyicha surilishini turli yullar bilan tekshirish konga

fakat oksillarning tula parchalanish maxsulotlari - aminokislotalargina utishini kursatdi. Bu fikr kuyidagi faktlar bilan tasdiklanadi. Oksil moddalarga boy ovkat yeyilgandan sung konda aminokislotalar mikdori ancha kupayadi. Yet oksil modda oshkozon-ichak yuli orkali utkazilmay, bevosita konga yuborilganda,organizmda bu oksillarga karshi spetsifik antitanalar xosil buladi. Demak, ular oshkozon ichak yulida parchalanib, uzining tur spetsifikligini yukotadi va "betaraf" aminokislotalar shaklida suriladi. Oshkozon-ichak yulida mikroorganizmlar, asosan, patogenmas bakteriyalar juda xam kup mikdorda bulib, ular yugon ichakda xar bir ozik moddaning buzilishida muxim rol uynaydi. Mikroorganizmlar ta‘sirida ovkat xazmlanishi ayniksa utxur xayvonlarda muxim axamiyatga ega, chunki ularda ovkatning kup kismi shu yul bilan xazmlanadi. Oksillar xazmlanishida mikroorganizmlarning roli uncha katta emas, chunki xayvonlarning oshkozon-ichak yulida oksillarni parchalaydigan barcha proteolitik fermentlar mavjud.SHunday bulsa xam ingichka ichakda surilmagan aminokislotalarning bir kismidan yugon ichakda mikroblar ovkat manbai sifatida foydalanadi. Mikroblar faoliyati tufayli aminokislotalarning parchalanishi natijasida gazlar, spirtlar, yog kislotalar, aminlar, turli zaxarli maxsulotlar xosil buladi. Bu xodisa ichakda OKSILLARNING ChIRISHI degan jarayonni tashkil kiladi. Oksillar avvalo tegishli aminokislotalargacha parchalangandan sung dezaminlanish va dekarboksillanish reaktsiyalarini uz ichiga oladigan bir kator uzgarishlarga uchraydi. DEZAMINLANISH natijasida aminokislotalarning aminogruppasi ammiak shaklida ajralib, turli tuyingan va tuyinmagan yog kislotalar, ketokislotalar oksikislotalar kelib chikadi: -NH3 R--CH--COOH + 2H -----> R--CH2--COOH | Dezaminlanish NH2 DEKARBOKSILLANISH jarayondi aaminokislotalarning karboksil gruppasi CO2 shaklida ajralib, turli a m i n l a r (proteinogen aminlar) kelib chikadi.

Ularning kupchiligi farmakologik ta‘sirga ega, ba‘zilari esa kuchli zaxarli moddalardir: -CO2 R--CH--COOH -------> R--CH2--NH2 | NH2 Amin Oksillar biosintezi Bioorganik tarixida eng muxim muammolardan biri bulib kelgan.Bugungi kunda biz bu muammo xakida kup ma‘lumotlarga egamiz, lekin xozirgacha tuplangan informatsiya bu soxada bilish kerak bulgan narsa larning oz kismini koplashi mumkin: oksil sintezi biosintez jarayonlari orasida eng murakkabi bulsa kerak, uning ayrim boskichlarida polipeptid zanjir initsiatsiyasi uzayishi, tamomlanishi va oksillarning yetishishida yuzga yakin fermentlar, maxsus oksil faktorlar, umuman 200 ga yakin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning kuplari ribosomalarning uch ulchovli murakkab strukturasining tashkiliy kismlaridir. Oksil biosintezi xakida tushunchalarimizning poydevori 50-yillardagi bir kator muxim kashfiyotlar asosida shakllanadi. Birin-ketin kilingan bu funda mental kashfiyotlar kuyidagilardan iborat.Oksillar sintezlaydigan nukleopro teid parchalar kashf etildi va ular ribososmalar deb ataldi; aminokislotalarning ATF yordamida faollanish va faollangan aminokislotalar tegishli trans port RNK ga kuchirilishi aniklandi. Bu ikki jarayon uzluksiz boglangan bulib, Ye, spetsifik aminoatsil tRNK sintetaza ta‘sirida kechadi. Frensis Krik bu jarayonda tRNK adaptorlik rolini uynashini kursatib berdi. Oksil biosintezi asosan 5 boskich buyicha utadi. 1. Aminokislotaning faollanishi - bu boskich uchun barcha (20) aminokis lota, 20 yoki ortikrok tRNK, aminoatsil tRNK sintetazalar ( Е ), ATF va Mq-2+ mujassam bulishi zarur. Bu boskichning uzi kuyidagi ikki reaktsiyada boradi: NH2 NH2 O O ¦ ¦ ¦ ¦

а ) R--C--COOH + AT Ф + E<===> E[R--C--C--O--P--O-- Рибоза -- Аденин ]+ аФФ ¦ ¦ ¦ H H OH Aminoatsiladenilat kompleksi . Polipeptid zanjiri sintezining initsiatsiyasi bir nechta davrlarda utadi. Birinchi davrda ribosomalarning 30S subparchasi 3-initsiatsiya faktori (TF-3) bilan boglanadi; bu faktor aynan 30S subparchani 50S subparcha bilan bog lanishiga tuskinlik kilib turadi. Sungra IF-1-faktor bilan boglangan 30 S subparcha mRNK bilan shu tarzda boglanadiki, mRNK ning initsiatsiya kiluvchi kodoni (5') AUG (3') 30S subparchaning tayinli kismiga ulanadi. Uning tugri urnashishi mRNK da AUG kodoniga yakin joylashgan initsiirlovchi signal tomonidan ta‘minlanadi. Xosil bulgan kompleks f met -- tRNK f met kushiladigan joyni kursatadi.Initsiatsiya jarayonining ikkinchi davrida bu kompleksga IF-2 yordamida yana IF-3, GTF faktorlar va N-normal metionil mRNK birikadi.

Похожие

Oksillar almashinuvi. Biosintez

Organizmda lipidlar almashinuvi

Organizmda modda va enyergiya almashinuvi

Ionlovchi nurlar ta'sirining struktura-metabolik asoslari

Nuklein kislotalar