Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari - Химия - Рефераты

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

324 KB

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari Reja: 1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining turlari 2. Biologik sistemalarda boradigan (in vivo) oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari .

Kundalik hayotimizda uchraydigan, organizmimizda yoki atrofimizda sodir bo‘ladigan juda koʻp jarayonlar - nafas olish, fotosintez jarayoni, bijg‘ish jarayonlari, yonish, metallar korroziyasi va shu kabi jarayonlar oksidlanish - qaytarilish reaksiyalariga asoslanadi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari (OQR) — elektronlarning bir atom yoki ionlardan ikkinchi atom yoki ionlarga butunlay yoki qisman oʻtishi bilan bogʻliq boʻlgan kimyoviy jarayonlardir. Bu jarayonga quyidagicha ta’rif berish mumkin: reaksiyaga kirishuvchi moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi oʻzgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari (OQR) deyiladi. Kimyoviy jarayonlarni reaksiyaga kirishayotgan moddalarning oksidlanish darajasi oʻzgarishini e’tiborga olgan holda ikkiga boʻlish mumkin: 1. Oksidlanish darajasi oʻzgarmasdan boradigan reaksiyalar. 2. Oksidlanish darajasi oʻzgarishi bilan boradigan reaksiyalar ya’ni oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari. Oksidlanish darajasi oʻzgarmasdan boradigan reaksiyalarga alamashinish, koʻpchilik ajralish va parchalanish reaksiyalari kiradi. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlariga turli reaksiyalar masalan, oʻrin olish, parchalanish kabi elementlarning oksidlanish darajasi oʻzgarishi bilan boradigan reaksiyalar kiradi.

Bunday jarayonlarni galvanik elementlarda, elektroliz jarayonida hamda odam organizmida kechadigan metabolizm jarayonlarida kuzatish mumkin. Oksidlanish darajasi - atomning elektron berishi yoki qabul qilishi natijasida atomda hosil boʻladigan shartli zaryaddir. Elektron qabul qilib olgan molekula atom yoki ionlar oksidlovchilar, elektron beradiganlari (yoʻqotadiganlari) qaytaruvchilar deyiladi. Agar atomga ē biriktirsa u manfiy (-) zaryadga, atom ē bersa musbat (+) zaryadga ega boʻladi. Murakkab burikmalardagi elementning qaysi biri ē berib yoki ē qabul qilib musbat va manfiy zaryadlanishini shu elementning nisbiy elektomanfiylik qiymatiga bogʻliq. Qaysi elementning nisbiy elektromanfiyligi katta boʻlsa, shu element ē qabul qilib manfiy zaryadlanadi. Nisbiy elektromanfiylik qiymati kichik boʻlgan element ē larini berib musbat zaryadlanadi. Musbat yoki manfiy zaryadlanish elementning boshlangʻich holatidagi egallagan ishorasiga ham bogʻliq. Oksidlanish darajasini aniqlashda quyidagi qonuniyatlar e’tiborga olinadi:

Elektronlar qabul qilish jarayoni - qaytarilish jarayoni , elektronlar berish jarayoni- oksidlanish jarayoni deyiladi. Oksidlovchi reaksiya vaqtida oksidlanadigan moddadan elektronni tortib olib , o ʻ zi qaytariladi , qaytaruvchi esa elektronlar yo ʻ qotib , o ʻ zi oksidlanadi . Demak , oksidlovchi qaytariladi va qaytaruvchi oksidlanadi . Oksidlanishda atom ( ion ) ning musbat darajasi ortadi , qaytarilishda esa kamayadi , oksidlanish va qaytarilish jarayonlari bir - biri bilan uzviy bog ʻ liq . Masalan : Reaksiyada kalsiy kislorodga elektron berib qaytaruvchi, kislorod elektronlarni qabul qilib oksidlovchi vazifasini bajaradi. Bu reaksiyada esa vodorod qaytaruvchi, mis ioni oksidlovchidir. Element atomi o ʻ zining eng yuqori oksidlanish darajasida ( masalan : Gr 6+ , P 5+ , Cl 7+ , Cu 2+ , Mn 7+ ionlarda ) boshqa elektron yo ʻ qota olmaydi va faqat oksidlovchi xossasini namoyon qiladi . Agar birikma tarkibidagi element atomi o ʻ zining eng kichik oksidlanish darajasida bo ʻ lsa , o ʻ ziga elektron qabul qila olmaydi va faqat qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi . Agar element atomi o ʻ zining o ʻ rtacha oksidlanish darajasiga ega bo ʻ lsa , u holda jarayondagi sharoitga qarab yo oksidlovchi yoki qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi . Mn +7 ↔ Mn +4 ↔ Mn +2 bu yerda Mn +4 ham oksidlovchi ham qaytaruvchi bo ʻ la oladi . Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari (OQR) da yoqotilgan va qabul qilingan elektronlar soni teng boʻladi. Barcha OQR jarayonlarida oksidlanish jarayoni doimo qaytarilish reaksiyasi bilan bir vaqtda boradi. OQRda musbat zaryadning ortishi (Zn0 dan Zn +2 ) elementning oksidlanganini koʻrsatadi. Bir vaqtni oʻzida Cu +2 ikkita elektron oladi va Cu0 ga oʻtadi.

Zaryadning kamayishi misning qaytarilganini koʻrsatadi. OQR jarayonlarida koʻp qoʻllaniladigan oksidlovchilar va qaytaruvchilar mavjud: 1. Kimyoviy jarayonlarda qoʻllaniladiga asosiy oksidlovchilar: 2 . Kimyoviy jarayonlarda qoʻllaniladigan muhim qaytaruvchilar: Moddalarning qaytaruvchilik xossalari berilgan qatorda chapdan oʻngga kuchayadi. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida moddalar oʻz tabiatiga koʻra (oraliq oksidlanish darajasiga ega boʻlganlar) hamda reaksiya sharoitiga ko‘ra oksidlovchi yoki qaytaruvchi vazifasini bajarishi mumkin. Oksidlovchi va qaytaruvchilarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridagi vazifasi ularning kuchiga ham bog‘liq. H 2 O 2 - oksidlovchi, ammo, reaksiyada undan kuchli oksidlovchi boʻlsa, vodorod peroksid qaytaruvchi vazifasini bajaradi, chunki, uning tarkibidagi kislorod oraliq oksidlanish darajasiga ega. Ushbu reaksiyada H 2 O 2 - oksidlovchi sifatida, keyingi reaksiyada esa H2O2 undan kuchliroq oksidlovchi bo‘lgan KMnO 4 bilan qaytaruvchi sifatida ishtirok etadi. Odam organizmida vodorod peroksid OQR jarayonlarida ishtirok etib jarohatlangan joylarning bitishida muhim faoliyatlarni bajaradi.

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining turlari Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari toʻrtta turga boʻlinadi: 1) Molekulalararo; 2) Ichkimolekulyar; 3) Disproporsiyalanish; 4) Sinproporsiya reaksiyalari Molekulalararo oksidlanish - qaytarilish . Bu jarayonda oksidlovchi va qaytaruvchi turli molekulalar tarkibida bo ʻ ladi : HNO 2 dagi N +3 oksidlovchi, H 2 S tarkibidagi S- 2 qaytaruvchi vazifasini bajaradi. Ichki molekular oksidlanish-qaytarilish. Bu jarayonda molekula tarkibining bir qismi oksidlanadi, qolgan qismi qaytariladi. Bu turdagi reaksiyalarga koʻpgina termik parchalanish jarayonlari misol boʻla oladi. Keltirilgan reaksiyada kaliy xlorat takibidagi C1 +5 oksidlovchi, O- 2 qaytaruvchi vazifasini bajaradi. Disproporsiyalanish (oʻz-oʻzini oksidlash va oʻz-oʻzini qaytarish). Bu jarayonda bir elementning oʻzi ham oksidlanadi, ham qaytariladi. Reaksiyadagi molekulyar xlor bir vaqtning oʻzida ikki vazifani bajaradi: Cl 2 0 -> 2Cl- bunda xlor ikkita elektron qabul qilib oksidlovchi vazifasini bajaradi; Cl 2 0 -> 2Cl +1 da esa xlor ikkita elektron berib qaytaruvchi vazifasini bajaradi. Sinproporsiyalanish. Ushbu jarayonda molekula tarkibidagi bir elementning turli xil oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan atomlari kimyoviy reaksiya natijasida bir xil oksidlanish darajasidagi birikmalarga aylanadi. Masalan:

Bu jarayonda disproporsiyalanishga teskari holat kuzatiladi. Oksidlanish- qaytarilish reaksiyalarining borish yoʻnalishiga eritma muhiti ta’sir koʻrsatadi. Muhitni oʻzgartirish natijasida bir xil oksidlovchi va bir xil qaytaruvchi ishtirok etgan holatlarda muhitga koʻra turli mahsulotlar hosil boʻladi. Ushbu jarayonlar kaliy permanganat ishtirokida oksidimetriya usullarida keltirilgan. Quyidagi jarayon kislotali muhitda boradi. Bunda kaliy bixromat oksidlovchi, natriy sulfit qaytaruvchi, sulfat kislota esa kislotali muhitni ta’minlaydi. Biologik sistemalarda boradigan (in vivo) oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari . Organik va anorganik birikmalarning oksidlanish va qaytarilish jarayonlarning mexanizmini bilish va ularni tirik organizmga tatbiq qilish tibbiy amaliyotda muhimdir. Biologik sistemalardagi biokimyoviy jarayonlarning deyarli barchasi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari asosida kechadi. Xususan, oʻsimliklardagi fotosintez jarayoni, tirik organizmdagi nafas olish - muhim bioredoks jarayonlardir. In vivo sharoitida koʻpchilik holatda substratning oksidlanishi C - H bogʻi boʻyicha kislorod atomining kiritilishidan iboratdir. Bu jarayon fermentlar ta’sirida borib, fermentativ gidroksillanish deyiladi. Oksidlanishda molekulyar kislorod ishtirok etib, uning bitta atomi - hosil boʻlayotgan gidroksil guruhi tarkibiga kirsa, ikkinchisi qaytarilib suv molekulasi tarkibiga oʻtadi, ya’ni kislorodning oksidlanish darajasi ortib, unga vodorod qoʻshiladi. Bu jarayonlarning barchasida energiya ajraladi. Hujayralarda boradigan barcha kimyoviy reaksiyalar, ya’ni yangi moddalarning hosil boʻlishi va parchalanish jarayonlari metabolizm deb ataladi. Metabolizm yoʻli - fermentlar bilan кatalizlangan va oʻzaro bogʻlangan zanjirli reaksiyalardir. Bu jarayonlarni oʻrganish orqali hujayra darajasida energiya ishlab chiqarish yoʻllarini korib chiqish, oʻrganish mumkin.

Biz ovqatlanganimizda, polisaxaridlar, oqsillar va lipidlar nisbatan kichikroq molekulalarga parchalanib organizm hujayralariga soʻriladi. Glyukoza, yogʻ kislotalari va aminokislotalar parchalanishidan energiya ajraladi. Hosil boʻlgan barcha energiya sarflanmagani sababli, ortiqcha qismi hujayralarda katta miqdordagi energiyaga ega boʻlgan ATF koʻrinishida saqlanadi. Bizning hujayralarimiz ATFda saqlangan energiyani sarflab ish bajaradi, masalan, muskul qisqarishi, yuqori molekulyar birikmalarning sintezi, nerv impulslarini uzatishi va hujayra membranalaridan moddalarni oʻtkazish uchun sarflanadi. Asosiy jarayonlar limon kislota siklida (krebs halqasi) kechadi. Limon kislota siklida, mitoxondriyalarda kechadigan metabolitilk reaksiyalarda atsetil kofermentidagi ikki uglerod atomi oksidlanib СО 2 ga aylanadi. NАDН va FADH2 qisqartirilgan nomli kofermentlar elektron transportida ishtirok etib, jarayonlarni vodorod va elektronlar bilan ta’minlaydi. Bunda О 2 dan suv hosil boʻladi. Elektron tashilishidan hosil boʻlgan energiya АDF va Pi (fosfat kislota) dan АТF hosil boʻlishiga sarflanadi. Metabolizm termini barcha kimyoviy reaksiyalarga tegishli boʻlib, ular energiya bilan ta’minlash hamda hujayralarning oʻsishiga xizmat qiluvchi moddalarni oʻz ichiga oladi. Modda almashinuvining ikki turi: katabolitik va anabolitik turlari mavjud. Katabolizm jarayonida murakkab moddalar kichik molekulyar moddalarga (nisbatan soddaroq molekulalarga) parchalanadi va energiya ajraladi. Anabolitik jarayonlarda kichik molekulyar moddalardan murakkab moddalar hosil boʻlishiga zarur energiya sarflanadi. Biz modda almashinuvidagi katabolizm jarayonini uch bosqichli jarayon sifatida tasavvur qilamiz.

Katabolizmning 1-bosqichi ovqat hazm qilish bilan boshlanadi, bunda oshqozon-ichak fermentlari katta molekulalarni quyilariga parchalaydi. Polisaxaridlar monosaxaridlarga, yogʻlar glitserin va yogʻ kislotalariga, oqsillar aminokislotalargacha parchalanadi. Hosil boʻlgan mahsulotlarni qon hujayralarga tashiydi. 2- bosqichda hujayralarda katobolitik jarayonlar moddalarning soʻrilishi koʻrinishida davom etib, yanada soddaroq moddalar: ikki va uch uglerodli piruvat va atsetil-KoA kabilar hosil boʻladi. 3-bosqichda mitoxondriyalarda limon kislota siklida atsetil gruppadagi ikkita uglerod NAD+ va FAD kofermentlari yordamida oksidlanadi, kofermentlar esa qaytariladi. Hujayralarda kislorod mavjud ekan, qaytarilgan kofermentlardan vodorod ionlari va elektronlar, elektron transport zanjiri orqali ATFni sintezlashga tashiladi. 3.1. rasmda Sitoxrom-Cning mobil elektron tashuvchilari koʻrsatilgan. Tirik organizmda kechadigan koʻpgina biokimyoviy jarayonlar oksidlanish- qaytarilish jarayonlaridir, shuning uchun tibbiyot amaliyotida oksidlanish- qaytarilish reaksiyalarining borish qonuniyatlarini oʻrganish va ularni biologik sistemalarga tatbiq eta olish zarur. Tarkibida hayot uchun zarur boʻlgan metallar - temir, mis, kobalt, molibden va boshqa moddalar saqlaydigan metallfermentlar tomonidan amalga oshiriladigan biokimyoviy oksidlanish - qaytarilish jarayonlarida kislorod atomi elektron qabul qilib, gidroksoguruhlarga oʻtishi, vodorod hamda gidrid ionlarning ajralishi va boshqa jarayonlar ma’lum bir jarayonlar asosida roʻy beradi. Shu bilan bir qatorda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridan titrimetrik analiz usullarida biosuyuqliklarni miqdoriy tekshirishda foydalaniladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan titrimetrik analiz usullari umumiy nom bilan oksidimetriya deb ataladi. Oʻsimliklarda fotosintez, tirik organizmlarda esa nafas olish - eng muhim bioredoks jarayonlardir. Masalan, fotosintezda Quyosh energiyasining yigʻilishi quyidagicha boradi: CO 2 +H 2 O+4hv -> HCOH + O 2 6HCOH -> C 6 H1 2 O 6 Odam va hayvon organizmida glyukozaning oksidlanishi hisobiga energiya toʻplanishi sodir boʻladi:

C 6 H1 2 O 6 + 6O 2 -> 6 CO 2 + 6H 2 O rasm. Quyosh nuri ta’sirida o‘simlik bargida kechadigan fotosintez jarayoni. Fotosintez — katta-kichik oʻsimliklar, suv oʻtlari va ayrim fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar oʻzlashtiradigan yorugʻlik energiyasi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab moddalar hosil boʻlishi bilan boradigan tabiatdagi eng muhim biologik jarayonlardan biridir. Bunda Quyosh energiyasi organik birikmalardagi kimyoviy energiyaga aylanadi. Fotosintezda hosil boʻlgan organik birikmalar barcha tirik organizmlar uchun asosiy hayot manbayi hisoblanadi. Barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur boʻlgan kislorod atmosferaga ajralib chiqadi (3.2-rasm). Fotosintez haqidagi dastlabki maʼlumotlar ingliz botanigi va kimyogari S. Geyls (1727), rus olimi M.V.Lomonosov (1753) ishlarida keltirilgan bo‘llshiga qaramay, uni tajribalar orqali oʻrganish keyinroq boshlandi. Jumladan, nemis fiziologi Yu.Saks (1863) barglardagi xloroplastlarda kraxmal sintezlanishini o‘rgandi. Ushbu jarayonda kislorod hosil boʻlishini nemis fiziologi T.V.Engelman (1881) oʻrgangan. Keyinchalik XIX -asrning oʻrtalaridan fotosintez jarayonida yorugʻlik nurining ahamiyati oʻrganila boshlandi. Rus olimi K.A.Timiryazev (1875) yorugʻlik energiyasining oʻsimlikdagi xlorofill orqali fotosintetik oʻzgarishlar jarayonida

ishtirok etishini koʻrsatdi. XIX-asrning oʻrtalaridan boshlab ushbu jarayonni oʻrganishda yangi metodlar (gaz analizi, izotop metodi, spektroskopiya, elektron mikroskopiya usullari va boshqalar) qoʻllanila boshlangandan soʻng fotosintezda xlorofillning qatnashish mexanizmlari ishlab chiqildi. Organizm to'playdigan organik birikmalar hosil bolishiga olib keladigan zanjirli reaksiyalarni boshlash uchun Quyosh nurlanish energiyasining ishtiroki zarur (rasm). Bunday, o'z-o'zidan bormaydigan reaksiyalarni sodir bo‘lishi uchun, termodinamikaing ikkinchi qonuniga ko‘ra, tashqi tomondan energiya oqimi talab qilinadi. Bunday reaksiyalarning Gibbsning erkin energiyasi har doim musbat qiymatga ega boladi, ya'ni Δ G˃ 0. Fotosibntez tabiatda eng muhim biologik jarayonlardan biri. Fotosintez tufayli har yili quruqlikda 100—172 mlrd. tonna, dengiz va okeanlarda 60—70 mlrd. tonna (quruq ogʻirlikka nisbatan) organik modda hosil boʻladi. Fotosintez tufayli atmosferadagi CO 2 miqdori doimiy (0,03%) saqlanib turadi. Fotosintez natijasida bir yil davomida atmosferaga tirik organizmlar nafas olishi uchun zarur boʻlgan 70- 120 mlrd. t. ga yaqin erkin kislorod ajraladi. Ushbu jarayonda oʻrmonlar, ayniqsa katta ahamiyatga ega. Masalan, oʻrmon daraxtlari bahor va yoz oylarida kishilar nafas olishi uchun yetarli miqdorda kislorod ajratadi. Kislorod atmosferaning yuqori (25 km) qatlamida ozon (O 3 ) qatlami hosil qilib, tirik organizmlarni ultrabinafsha nurlardan himoya qiladi. Fotosintez energetikasi hamda mexanizmini oʻrganish, kelajakda kishilik jamiyatini energiya va oziq-ovqat, ishlab chiqarishni xom ashyo bilan taʼminlash masalasini hal etishda juda katta ahamiyatga ega.

Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Koordinasion birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari elektrokimyo asoslari