Molekulyar spektroskopiya fani va uning rivojlanish tarixi. Energetik sathlar

Molekulyar spektroskopiya fani va uning rivojlanish tarixi. Energetik sathlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177 KB

Molekulyar spektroskopiya fani va uning rivojlanish tarixi. Energetik sathlar va ular orasidagi о‘tish ehtimoliyati. Eynshteyn koeffisiyentlari Reja : Kirish 1. Spektroskopiyaning rivojlanish tarixidagi birinchi va ikkinchi davrlar, spektroskopiyaning asosiy ifodalari. 2. Energetik holatlar orasidagi о‘tishlar haqida umumiy tushunchalar 3. Eynshteyn koeffisiyetlari. 4. Zarralarning uyg‘ongan holatda yashash vaqti. Metastabil holat Xulosa

Yorug‘lik tо‘lqini tarqalayotganda ikki muhit chegarasidan qaytish va sinish qonunlari bizlarga ma’lum. Shu bilan birga yorug‘lik tо‘lqini biror bir moddada tarqalayotganda yutilish bilan birga sochiladi ham. Bu hodisani biz kundalik hayotimizda har kuni kuzatamiz. Yorug‘likning atmosferada sochilishi natijasida osmon kо‘m-kо‘k bо‘lib kо‘rinadi. Agar yorug‘lik atmosferada sochilmaganda edi kunduz kuni ham biz quyosh va yulduzlarni qorong‘i osmonda kuzatgan bо‘lar edik. Umuman elektromagnit tо‘lqinni (radiasiyaning) modda bilan ta’sirini о‘rganadigan fan bu molekulyar spektroskopiyadir. Elektromagnit radiasiya bilan moddaning ta’siri natijasida yutilish va sochilish hodisalari vujudga keladi. Kuzatish obyekti sifatida har xil agregat holatdagi obyektlarni q о ‘llash mumkin. Spektroskopiyaning rivojlanish tarixi asosan ikki davrga b о ‘linadi. Birinchi davr 1666 yili Nyuton tomonidan spektrning kashf etilishidan 1913 yilgacha. Nyuton, Lomonosov va boshqalar faqatgina tutash spektrlarni kuzatgan. 1777 yilga kelib Sheyel tomonidan infraqizil nurlar, 1801 yilda Ritter tomonidan ultrabinafsha nurlar kashf etildi. Chiziqli spektrlarni birinchi b о ‘lib 1814 yilda Fraungofer ochdi. 1859 yilda Kirxgof jismlarni nur chiqarishi va nur yutishlari orasidagi bog‘lanishni topib spekroskopiyaning asosiy qonunlaridan birini yaratdi. Keyinchalik spektral analiz metodini yaratdilar. Spektral analiz metodi yordamida osmon jismlarining tarkibi birinchi b о ‘lib aniqlandi. K о ‘plab yangi elementlar topildi. K о ‘p elementlarning spektral chiziqlarining tablisalari tuzildi va undan keyingi yarim asr davomida spektroskopiya texnikasi rivojlandi. Vodorod va ishqoriy metallar spektridan seriyalar topildi. 1885 yilda Balmer vodorodning k о ‘zga k о ‘rinuvchi yaqin ultrabinafsha oblastidagi 13 ta spektral chiziqni ma’lum bir qonuniyat bilan joylashishini va chiziqlar t о ‘lqin uzunligi yagona formula bilan aniqlanishini k о ‘rsatdi.а - doimiy son, n =3, 4, .... boshlab qiymat qabul qilindi. Ridberg birinchi b о ‘lib ishqoriy metallarning asosiy spektral seriyalarini

berdi. U birinchi b о ‘lib spektral chiziqlarning t о ‘lqin sonlarini ikkita termlar ayirmasidan iborat ekanligini aniqladi. 1908 yilda Rit s spektrning vujudga kelishi t о ‘g‘risidagi kombinasion prinsipni yaratdi. Lekin uning fizik ma’nosini keyinchalik Bor bergan. 1896 yilda elektron ochildi . Vujudga keluvchi spektrlarning shu elektron harakati bilan bog‘liqligi yaratildi. 1900 yilda Plank nurlanishning kvant nazariyasini ilgari surdi. 1905 yilda Eynshteyn foton tushunchasini kiritib, Plank nazariyasini rivojlantirdi. 1869 yilda Mendeleyev davriy sistemasini yaratdi. 1896 yilda Bekkerel tomonidan radioaktivlik topildi va ni h oyat 1911 yilda Rezerford tomonidan atomning planetar modeli topildi. Bor atom spektr lar idagi qonunlarni kombinasion prinsipni tushuntirib berishga muvaffaq b о ‘ldi. Doiraviy orbitalarning kvantlanganligi t о ‘g‘risidagi postulatlari kiritildi. Vodorod atomining elektroni doiraviy orbitada haraktlanayotganda uning mexanik harakat miqdorining momenti P  ga kvantlangan. n nh p   2  - g a nisbatan karralangan bо‘ladi. Birinchi davrni 1666 yildan boshlanib, ya’ni ( Nyuton zamonidan) quyosh yorug‘ligini spektrga ajralishidan boshlanib, to 1913 yilda Nils Bor tomonidan kvant tushunchasining kiritilishiga qadar deb hisoblash mumkin. Bu о‘rtada yutilish spektrining kuzatilishi ( Vallaston va Fraungofer tomonidan 1802-1814) Zeyman va Shtark effektlari (1896-1915) va boshqa shu davrdagi kashfiyotlarni keltirish mumkin. Umuman aytganda bu birinchi davrda spektroskopiya faqat tajribaviy fan sifatida rivojlandi. Bu davrda moddalar chiqargan spektrlari shu moddaning tashkil etgan atom va molekulalar orasidagi bog‘lanishning mohiyati ochib berilmagan. Ikkinchi davrga kelib spektroskopiya kvant nazariyasidek mustahkam tayanch nazariyasiga ega b о ‘ldi. 1911 yilda Rezerford atomning planetar modelini kashf etgandan s о ‘ng, 1913 yilda Nils Bor Rezerford tajribalariga asoslanib о ‘ziga ma’lum b о ‘lgan

fizika-ximiya so h asidagi birinchi tajribalarini umumlashtirib о ‘zining ikkita postulatini yaratdi. Kvant nazariyasining rivojlanishida rus olimlarining hissasi katta b о ‘ldi. Rojdestvenskiy, Vavilov, Basov, Proxorov, spektroskopiya nazariyasining yaratilishi bilan bir qatorda yangi optik hodisalarning 1928 yilda Roman Spektroskopiyasi yorug‘likning kombinasion sochilish spektri kashf etildi. Bu kashfiyot moddalar strukturasini о ‘rganishda yangi qadam b о ‘ldi. Hozirgi vaqtda zamonaviy spektroskopiya butunlay kvant nazariyasiga suyanadi. Buning asosida atom va molekulalarning xossasini aniqlaydigan fundamental kvant qonunlari yotadi. Borning birinchi postulatiga k о ‘ra, atom yoki molekulalar sistemasi ayrim stasionar holatlarda turg‘un b о ‘lib, bu holatlarda energiya siljishi Yen ham diskret, ham uzluksiz qiymatda b о ‘ladi.).1( ...) ( ); ,... , , ( 3 2 1 3 2 1 Е E E E E E E Еn     Bu energiyaning ixtiyoriy о ‘zgarishida sistema bir stasionar holatdan ikkinchisiga sakrab о ‘tadi. Ikkinchi postulatiga k о ‘ra. Atom yoki molekula sistemasi, bir stasionar holatdan ikkinchi stasionar holatga о ‘tganda yoru g‘ lik t о ‘lqinini yutadi yoki chiqaradi. Bu о ‘tishlarda h osil b о ‘lgan elektromagnit nurlanish monoxromatik b о ‘lib, uning chastotasi quyidagi formula bilan aniqlanadi (1-rasm). h E E i k ki    ) 10 63 6 ( 34 с ж h      (2) Spektroskopiyada energiya sathi, yoki energetik holat degan tushuncha mavjud. Buni quyidagi rasmda oson k о ‘rsatish mumkin. Eng pastki sath asosiy yoki normal holat, qolganlari esa uyg‘ongan holat deyiladi (2 - rasm ) .

1- rasm. 2-rasm. (2) ifodaga Borning chastotalar sharti yoki nurlanish bilan bog‘liq b о ‘lgan mikrojarayonlar uchun energiyaning saqlanish qonuni deyiladi. (1) va (2) formulalar spektroskopiyaning asosiy ifodalari deyiladi . Spektroskopiyaning asosiy birliklari. 1. T о ‘lqin uzunligi     . , , , мкм нм см А м  нм мкм м мкм м нм см м А 3 6 9 8 10 0 10 1 .4 10 1 .3 10 1 .2 10 10 .1          2. Chastota   ГцГгцсГцc 9 1 101    chastota 1 sekunddagi tebranishlar soni 3. T о ‘lqin soni c      1 birligi [sm -1 ] T о ‘lqin soni deb 1 sm da joylashgan t о ‘lqin uzunliklari soniga aytiladi. Spektroskopiyada t о ‘lqin sonini chastota deb aytiladi. 4. Foton energiyasi  hc hv Е   ; 1 j = 10 7 erg

h - Plank doimiysi 6,63  10 -34 j  s teng S pektroskopiyada asosan energiya birligi sifatida elektronvolt ishlatiladi. 1 eV=1,6∙10 - 19 Joul Har bir spektral chiziq (yutilish, chiqarish va sochilish) о‘zining chastotasi bilan, integral va spektral intensivligi bilan dipolyarizasiya koeffisiyenti bilan yarim kengligi bilan va boshqa kattaliklari bilan xarakterlanadi. Spektral chiziqlarning intensivliklari о ‘tish ehtimoliyatiga bog‘liq. Faraz qilamizki E 1 va E 2 energiyalar bilan xarakterlanadigan stasionar holatlar berilgan b о ‘lsin. Bu holatdagi sermolekulalikni yoki molekulalarning zichligini N 1 va N 2 bilan belgilaymiz. Biron d t vaqt ichida birinchi holatdan ikkinchi holatga energiyani yutish bilan о ‘tgan molekulalarning soni quyidagiga teng b о ‘ladi. dt N a dN 1 12 12  (1)

Bu vaqtda yutilgan energiyaning umumiy miqdoridt h N a h dN dw ю 12 1 12 12 12 12     (2) (1)-formuladan koeffisiyent 1 12 12 1 N dt dN a   (3) 3-formuladan kо‘rinadiki a 12 - dt vaqt ichida о‘tgan molekulalar sonini umumiy molekulalar soniga nisbatini bildiradi yoki molekulalarning о‘tish ehtimoliyatini x arakterlaydi .B oshqacha aytganda bitta zarrachani ma’lum vaqtda yutilishini kо‘rsatadi. Xuddi shunday formulalarni dt vaqt ichida E 2  E 1 holat uchun yozish mumkin ya’ni: dt N f dN 2 21 21  (4) dt h N f dN h dW nurl 21 2 21 21 21     (4) dan dt dN N f 21 2 21 1   (5) f 21 - dt vaqt ichida 2  1 holatga о‘tgan molekulalarning umumiy molekulalar soniga bо‘lgan nisbatini bildiradi yoki nurlanish ehtimoliyatini bildiradi.

Uyg‘ongan molekulalar uyg‘ongan holatda abadiy yashamaydi biron yо‘l bilan asosiy stasionar holatga qaytib keladi. Shu molekulalarning qaytib kelishi bilan bog‘liq bо‘lgan quyidagi hodisalar bо‘lishi mumkin. (1-rasm) 1. Uyg‘ongan molekulalar tashqi maydonning ta’sirisiz ichki kuchlar ta’sirida asosiy holatga qaytadi. Bunday о‘tishga spontan yoki о‘z-о‘zidan о‘tish deyiladi bu vaqtdagi nurlanishga spontan nurlanish deyiladi. 2. Uyg‘ongan molekula tashqi maydon ta’sirida qaytib kelishi mumkin. Bunday о‘tishga majburiy о‘tish yoki majburiy nurlanish deyiladi. Majburiy nurlanish nazariyasini birinchi bо‘lib Eynshteyn (1917) yilda yaratdi. 3. Spektroskopiya uchun uncha katta ahamiyatga ega bо‘lmagan nurlanishsiz о‘tishlar. Yuqorida aytilgan о‘tishlarni xarakterlash uchun Eynshteyn о‘z koeffisiyentlarini kiritdi. Spontan о‘tishlarni xarakterlash uchun A 21 -ni kiritdi. Bu koeffisiyent spontan о‘tishlar ehtimoliyatini xarakterlaydi. Majburiy о‘tish ehtimoliyati quyidagiga teng UBa 1212  (6) V 12 -yutilish uchun Eynshteyn koeffisiyenti deyiladi. U - tashqi maydon energiyasini spektral zichligini xarakterlaydi. Xuddi shunday majburiy nurlanish ehtimoliyati quyidagiga teng . 2121  UBa  (7) V 21 —majburiy nurlanish uchun Eynshteyn koeffisiyenti. Shunday qilib nurlanishning t о ‘liq ehtimoliyatini quyidagicha yozishimiz mumkin

UBAf 212121  (8) Eynshteyn koeffisiyentlari A 21 , V 12 , V 21 orasida bog‘lanishlar mavjud va bu bog‘lanishlardan biri quy i d agicha . 212121 BgBg  (9) 2,1 g g lar 1 va 2-stasionar holatlarning statistik og‘irliklari . A 21 va V 21 koeffisiyentlari orasida ham bog‘lanishlar mavjud bu bog‘lanish quy i dagiga teng: 3 321 21 21 8 c h B A    . A 21 - ni qiymatini topib 8-ga q о ‘yamiz 21 3 3 21 21 8 B c h А    (10) bundan            U С h B f 3 321 21 21 8 bо‘ladi. (11) (11)chidagi U v kichik qiymatlarga ega bо‘lgandagi nurlanishlar A 21 -ga bog‘liq, ya’ni spontan prosesslarga bog‘liq. U -kuchli katta qiymatga ega bо‘lganda nurlanishlar majburiy bо‘ladi. Misol uchun lazerlarda bо‘ladi. 1 - rasm yutilish va nurlanish jarayoni.

Energetik yuksakliklarni yana bir asosiy parametri ularning yashash vaqti yoki zarrachalarning uyg‘ongan holatda yashash vaqti. Spontan nurlanish tufayli zarrachalarning о ‘tish miqdorinidt N A dN 22121   deb yozishimiz mumkin (12) (-) - ishorasi zarrachalarning 2-holatda kamayishini bildiradi. Buni vaqt b о ‘yicha integrallasak.   t A N t N 21 02 2 exp   b о ‘ladi (13) Xuddi shunday nurlanish energiyasining kamayishi tA Н Н e W W 21 0   ga teng (14) 0 2N - 0t teng b о ‘lgan holda uyg‘ongan holatdagi molekulalar soni. (13) va (14) dan k о ‘rinadiki spontan о ‘tishlar tufayli zarrachalar soni va nurlanish energiyasining miqdori eksponensial qonun bilan о ‘zgaradi. Zarrachalar uyg‘ongan holatda yashashining о ‘rtacha vaqtini quyidagicha yozishimiz mumkin:   21 21 0 21 0 21 21 02 0 02 21 02 0 2 21 1 1 21 21 21 A t A d e tA A dt e tA N dt e N tA N dt N tA tA tA А е                  yoki 21 1 Ае   . (15) 1 0    dz ze z ( a joyib integral kо‘rinishiga keltirildi). (15)dan k о ‘rinadiki zarrachalarning uyg‘ongan holatda yashash vaqti

spontan о ‘tishlar ehtimoliyatiga teskari proporsional ekan. Xuddi shunday energiya taqsimoti uchun       e t e W W  0 bо‘ladi. bu vaqtda uyg‘ongan holatda zarracha kamayish grafikasi quyidagicha bо‘ladi, ya’ni  ye о‘zining fizik ma’nosi jixatdan uyg‘ongan holatda zarrachalarning  -marta kamayishini bildiradi.  ye - vaqtda zarrachalarning soni 386,0 02 2 N N ga teng bо‘ladi. Odatda atomlar yoki molekulalar uchun yashash davri 6 8 10 10    e sek ga teng bо‘ladi. Agar nurlanishsiz о‘tishlar ehtimoliyatini S i bilan belgilansa, u vaqtda uyg‘ongan holatda molekulalarning о‘zgarish qonuniyati  t С А 21 21   bо‘ladi ; (16) N 2 =N 2 0  bundan 21 21 1 C A e    (17)

Agar (17) chida spontan о‘tishlar ehtimoliyati juda kichik bо‘lsa yoki (A 21 +C 21 ) 0 intilsa,u vaqtda   e  intiladi, ya’ni zarracha uyg‘ongan holatda cheksiz vaqt davomida qolib ketadi. Zarrachaning uyg‘ongan holatda cheksiz qolib ketishiga metastabil holat deyiladi . Metastabil holatlarni о‘rganish lazerlar uchun ishchi modda tanlash uchun katta ahamiyatga egadir.

ADABIYOTLAR 1. М.А.Еляшевич.Атомная и молекулярная спектроскопиЙ.М.1962 г. 2. Г.Герцсберг. Спектри и строение двухатомних молекул.М.1949 г. 3. Г.Герцсберг. Колебателние и врашателние спектри многоатомних молекул. М.1979 г. 4. Г.Г.Маер.Электронние спектри многоатомних молекул. Л.1969 г. 5. В.М.Чулановский. Введение молекулярного спектралного анализа. М-Л. 1951 г. 6. Г.Л. Бахшиев. «Спектроскопия межмолекулярних взаимодейст- вий. Л. 1972 г. 7. Пементал ДЖ. Мак-Клеллон. Водородная связ М. 1954 г. 8. И.Брандмюллер. И.Мозер. Введение спектралной КРС М., 1964 г. 9. М.В.Волкенштейн Строение и физические свойство молекул. М- Л 1955. 10. Н.Г. Бахшиев Введение молекулярную спектроскопию Л ., 1987 г . 11. Б . Т .Q о ‘yliyev «Tabiatning fizik xossalari bitmas-tuganmasdir. 2005 y. 12. B.T. Qо‘ yliyev . Optika . Toshkent 2009.

Похожие

Molekulyar orbitallar (mo)nasariyasi. Energetik darajasi

Biokimyo fani va uning vazifasi

Kimyo fani va uning vazifalari

Analitik kimyo fani va uning usullari

Energetik holatlar va spektral chiziqlarning tabiiy hamda Doplercha kengligi. Molekulyar simmetriyasi va Dipol momenti