Modda agregat holatlarining molekulyar kinetik nazariyasi - Химия - Рефераты

Modda agregat holatlarining molekulyar kinetik nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

186.5 KB

Modda agregat holatlarining molekulyar kinetik nazariyasi Reja: 1. Moddaning agregat holati 2. Moddaning gaz holati 3. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi 4. Real gazlar. Van-der-Vaals tenglamasi 5. Moddaning suyuq holati 6. Suyuqlik molekulalarining tuzilishi 7. Suyuqliklarning sirt tarangligi va uni aniqlash usullari 8. Suyuqliklarning qovushoqligi 9. Puazel tenglamasi 10. Moddaning qattiq holati

Т abiatdagi deyarli hamma moddalar gaz, suyuqlik, qattiq va plazma holatida bo’ladi. Bu holatlar moddaning agregat holati deyiladi. Agregat holat ikki omil - molekulalararo ta’sir kuchlari va molekulalar issiqlik harakatining kinetik energiyasi bilan xarakterlanadi. Plazma holatidagi modda musbat zaryadli yadrolar yoki ionlardan va elektronlardan tashkil topadi. Plazmadagi zarrachalar katta tezlikda harakat qiladi. Gaz holatidagi modda kengayib, katta hajmni egallash qobiliyatiga ega bo’ladi. Gaz molekulalari bir-biridan uzoq masofada joylashgan. Shuning uchun ular orasida o’zaro ta’sir kuchi kam bo’ladi. Bosim o’zgarishi bilan gazning hajmi o’zgaradi. Suyuq holatdagi modda ayni idish shaklini egalab, o’z hajmini saqlab qoladi. molekulalararo o’zaro tortishish kuchi suyuqliklarda gazlardagiga nisbatan ancha katta qiymatga ega. Qattiq modda o’zining shakliga va hajmiga ega. Faqat ba’zi moddalargina uch agregat holatda uchrashi mumkin. Ayrim moddalar faqat bir yoki ikki agregat holatda bo’ladi. Masalan, CaSO 3 ni na suyuq holatda, na gaz holatda olib bo’lmaydi, chunki u qizdirilganda uchmaydigan CaO va CO 2 ni hosil qiladi. Boshqa moddalar birdaniga ikki yoki uch agregat holatda uchrashi mumkin. Masalan, suv 6,14·10 2 Pa bosimda va 0,0075 0 C haroratda qattiq (muz), suyuqlik (suv) va gazsimon modda (bug’) holatlarida uchraydi va ular o’zaro muvozanatda bo’ladi. Moddaning suyuq holatdan gaz holatiga o’tishi bug’lanish, qattiq holatdan gaz holatiga o’tishi-sublimatlanish va qattiq holatdan suyuq holatga o’tishi suyuqlanish-erish deyiladi. Т eskari jarayonlar esa kondensatlanish, sublimatlanish va qotish deyiladi. Moddalarning agregat holatlari o’zgarganda ularning xossalari ham o’zgaradi. Shuning uchun moddaning qaysi sharoitda qanday agregat holatda bo’linishini bilish ahamiyatga loyiqdir. Zarrachalarning eng tartibsiz harakati plazma holatdagi moddalarda bo’ladi. Plazma yuqori (bir necha million gradus Selsiy) temperaturalarda kuchli elektr razryad yoki elektromagnit nurlanish ta’sirida hosil bo’ladi. Bunda moddaning atom va molekulalari parchalanib, juda yuqori tezlik bilan harakatlanuvchi musbat zaryadlangan yadro va erkin elektronlardan iborat aralashma hosil bo’ladi. Shuning uchun plazma ko’pincha elektron-yadroli gaz deb ham ataladi. Plazmaning o’ziga xos xususiyati shuki, u umuman elektroneytraldir. Plazmani ko’pincha zaryadlarning ichki taqsimlanishi jihatidan bir jinsli neytral sistema deb bo’lmaydi. Shuning uchun unda zaryadlarning tebranma harakati plazmada elektromagnit tebranishlar manbaini hosil qiladi. Plazmaning yana bir xususiyati shundaki, u yuqori elektr o’tkazuvchanlikga ega. Т emperatura qancha yuqori bo’lsa, uning elektr o’tkazuvchanligi ham shuncha yuqori bo’ladi. 2. Moddaning gaz holati Gazlarning past bosim sharoitida bir jinsli sistemalar deb qarash mumkin, chunki gaz molekulasining massasi zarrachalar orasidagi masofaga nisbatan juda kichik bo’lgani uchun uning hamma qismida kimyoviy tartibsiz va massa, harorat

va bosim bir xil bo’ladi. molekulalar orasidagi o’zaro ta’sir kuchining va molekulalarning real hajmini hisobga olinmaydigan gaz ideal gaz deb ataladi. Gazlar haqidagi asosiy qonunlar ideal gaz uchun chiqarilgan. Gazlar holati asosan harorat, bosim va hajm bilan xarakterlanadi. Boyl-Mariott qonuni o’zgarmas haroratda o’zgarmas gaz massasining hajmi va bosimi orasidagi o’zaro bog’lanishni ifodalaydi; o’zgarmas haroratda ma’lum miqdordagi gazning hajmi uning bosimiga teskari proporsional bo’ladi. Agar P va V bilan gazning dastlabki bosim va hajmi, P 1 va V 1 bilan gazning oxirgi bosimi va hajmi belgilansa, Boyl-Mariott qonuni quyidagicha ifodalanadi: o’zgarmas haroratda ma’lum gaz massasining hajmi uning bosimiga teskari proporsional bo’ladi: P/P 1 =V 1 /V (t=const bo’lganda) yoki P 1 V 1 =PV yoki PV=const (18.1) Gey-Lyussak qonuniga asosan, o’zgarmas bosimda ma’lum miqdordagi gazning hajmi uning absolyut temperaturasiga to’g’ri proporsional bo’ladi, ya’ni V/T=const (bunda T=273,15+t - absolyut temperatura) yoki V=V 0 (1+1/173,15·t), bosim uchun P=P 0 (1+1/273,15·t) (18.2) Avogadro qonuniga ko’ra, bir xil temperatura va bir xil bosimda turli gazlarning bir xil hajmlaridagi molekulalar soni o’zaro teng bo’ladi. Avogadro qonunidan quyidagi xulosa kelib chiqadi; istalgan gazning bir mol miqdoridagi molekulalar soni doimiy kattalik bo’lib, N A =6,02·10 23 mol -1 ga teng, bu son Avogadro soni deb ataladi. Boyl mariott, Gey-Lyussak qonunlarini Avogadro qonuni bilan birlashtirib, ideal gazning holat tenglamasi keltirib chiqarilgan. Ideal gazning holatlarini ifodalovchi Klapeyron va Mendeleev-Klapeyron tenglamalari ma’lum. Ular quyidagicha ifodalanadi: (Klapeyron tenglamasi o’zgarmas miqdor) PV/T=P 1 V 1 /T 1 =const (18.3) Mendeleev-Klapeyron tenglamasi quyidagicha: PV=nRT (18.4) bunda: R-universal gaz doimiysi bo’lib, uning qiymati PV=nRT tenglamaga quyidagi ifodalarni qo’yib topiladi: n=1 mol modda miqdori; P=10 5 Pa; V=22,4·10 - 3 m 3 ; T=273,15K; R=8,3144J/mol  K. Universal gaz doimiysi 1 mol gazni 1K qizdirilganda kengayib, bajaradigan ishini ifodalaydi. Ideal gaz holat tenglamasi yordamida faqat gazning bosimi, harorati va hajmigina emas, balki uning molekulyar massasini ham topish mumkin. n-mol gaz uchun Mendeleev-Klayperon tenglamasi PV=nRT shaklini oladi; bunda n-gazning mol miqdorlari soni. Bu sonni topish uchun gazning massasini uning molekulyar massasiga bo’lish kerak. U holda Mendeleev-Klapeyron tenglamasi quyidagicha yoziladi:RT M m PV   (18.5) Bundan molekulyar massani topish mumkin: PV mRT M  (18.5) Agar m,T,P,V lar ma’lum bo’lsa, yuqoridagi tenglamadan foydalanib, gazning molekulyar massasini hisoblab topish mumkin. Mendeleev-Klapeyron

tenglamasi gazning hajmi, bosimi, massasi va molekulyar massasini hisoblashda qo’llaniladi. 3. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi deb, materiyaning to’xtovsiz betartib harakatlanuvini va kinetik energiyaga ega bo’lgan molekulalardan tuzilganligini etirof etuvchi nazariyaga aytiladi. Molekulyar-kinetik nazariya asoslari dastlab 1738 yilda D.Bernulli tomonidan keyinroq batafsil M.V.Lomonosov tomonidan (1744-1748 yillarda) yaratilgan bo’lib, bu nazariya moddaning atom-molekulyar tuzilishini e’tirof qildi. XIX asrda molekulyar-kinetik nazariya Klauzius, Maksvell va Bolsmanning ishlarida o’z rivojini topdi. Bu nazariyaning zamonaviy ko’rinishini yaratishda rus olimi Ya.I.Frankelning xizmatlari katta. Molekulyar-kinetik nazariya gazlarning ko’pgina xossalarini, masalan idish devoriga ko’rsatadigan bosimini, diffuziya jarayonining sekin o’tish sababini va harorat ko’tarilishi bilan bosimning ortishi va hokazolarni tushunishga imkon beradi. Kinetik nazariyaga ko’ra gaz bosimini zarralarning idish devoriga urilishining yig’indisi deyish mumkin. Gaz molekulalari turli tezlik bilan harakatlanadi, lekin har qaysi gaz uchun muayyan haroratda molekulalarning o’rtacha arifmetik tezligi o’zgarmasdir. O’rtacha arifmetik tezlik U a berilgan haroratdagi molekulalar tezliklari yig’indisini barcha molekulalar soniga bo’lish bilan topiladi: U a =U 1 +U 2 +….U n (19.1) Ko’pincha o’rtacha kvadratik tezlikdan foydalanishga to’g’ri keladi. U molekula tezliklari kvadratining yig’indisini barcha molekulalar soniga bo’lib hosil bo’lgan natijani kvadrat ildizdan chiqarish yo’li bilan topiladi.n U U U U n2 22 21 ....     (19.2) Gaz molekulalarining tezligi bilan bosimi orasida ma’lum bog’lanish mavjud. Agar zarrachaning massasi m, o’rtacha kvadratik tezlik U , zarrachalarning umumiy soni -N, bir mol gazning hajmi V, bosimi P bilan belgilansa, gazlarning molekulyar-kinetik nazariya tenglamasini quyidagicha ifodalash mumkin: u Nm PV   3 1 (19.3) Molekulyar-kinetik nazariya asosiy tenglamasidan foydalanib, gaz molekulalarining o’rtacha kvadratik tezligini xisoblab topish mumkin. Agar bir mol gaz olinsa, PV=1/3·Nmu 2 tenglamadagi N-o’rniga Avogadro soni N A qo’yiladi.mN A =M molekulyar massa bo’lgani uchun: 2 3 1    Mu PV (19.4) kelib chiqadi. Mendeleev – Klayperon tenglamasiga muvofiq, PV=RT demak 2 3 1Mu RT 

Bundan: ; 3 M RT u (19.5) u -o’rtacha kvadratik tezlik. Demak, gaz molekulalarining o’rtacha kvadratik tezligi absolyut haroratning kvadratik ildiziga to’g’ri, gaz molekulyar massasining kvadrat ildiziga teskari proporsionaldir. Molekulyar-kinetik nazariyaga ko’ra hamma gazlarning molekulalari bir hil xaroratda va bir xil bosimda bir hil o’rtacha kinetik energiyaga ega bo’ladi. Kinetik nazariya yordamida Boyl-Mariott qonunini quydagicha izohlash mumkin: gazning xarorati o’zgarmasa, kinetik energiyasi xam o’zgarmaydi. U holda gaz uchun: const PV  bo’ladi. Boyl-Mariott qonunidan ham xuddi shu xulosaning o’zi kelib chiqadi. 4. Real gazlar. Van-der-Vaals tenglamasi Mendeleev-Klayperon tenglamasi molekulalari bir-biri bilan o’zaro tasir kuchlari nolga teng bo’lgan va ular to’qnashgandagina tasirlashadigan ideal gazlarni holatini ifodalaydi. Bu tenglamada molekulalar moddiy nuqtalardan iborat yani o’z o’lchamlariga ega emas deb qaraladi. Real gazlarda esa gaz molekulalari bir-biri bilan o’zaro tortishish va itarishish kuchlari bilan tasirlashadi bundan tashqari molekulalar xususiy o’lchamga ega. Ana shu omillarni hisobga olib 1873 yilda golland fizigi Van-der- Vaals real gazning holat tenglamasini keltirib chiqardi bir mol gaz uchun bu tenglama kuyidagi ko’rinishda bo’ladi. , ) )( ( 2 RT b V V a P    (20.1) bunda a,b-o’zgarmas miqdorlar bo’lib, tajriba yordamida topiladi. Bosim uchun kiritilgan tuzatma a/V 2 real gaz molekulalari orasidagi o’zaro tortishish kuchlarining ta’sirini xarakterlaydi. Hajmga kiritilgan tuzatish b- bu molekulalarni eng zich joylashgan effektiv hajmi bo’lib, o’zaro itarishish kuchlarini xarakterlaydi. Ixtiyoriy massaga ega bo’lgan gaz uchun Van-der-Vals tenglamasi quyidagi ko’rinishda yoziladi: nRT b n V V a n P     ) )( ( 22 (20.2) bunda n=mM-mollar soni. 5. Moddaning suyuq holati Suyuqliklarning xossasi gazlarnikidan farq qiladi. Ularning molekulalari harakatchanligi gaz molekulalarinikiga nisbatan kichik. Suyuqliklarda molekulalar orasidagi masofa juda katta, shuning uchun suyuqlikning xossalari ko’p jihatdan molekulalarning hajmiga va ular orasidagi tortishuv kuchiga bog’liq. Suyuqliklardagi har bir molekula qo’shni molekula tomonidan tortiladi va o’zi ham molekulalarni tortadi. Suyuqliklar, gazlar, boshqa suyuqliklar, qattiq jismlar bilan chegara sirt hosil qiladi. Suyuqliklar ikki sinfga bo’linadi:

1. Assotsilanmagan suyuqliklarda molekulalar mustaqil mavjud bo’lib, bir-biri bilan birikib, murakkab zarrachalar hosil qiladi. 2. Assotsilangan suyuqliklarda molekulalar o’zaro birikib yirikroq zarrachalar yoki molekulalar hosil qiladi, ular qutblangan suyuqliklar jumlasiga kiradi (ularning molekulalari qutbli tuzilishga ega). 6. Suyuqlik molekulalarining tuzilishi Suv o’simlik va hayvon organizmi hayot kechirishi uchun juda muhim modda hisoblanadi. Butun Yer sharining 2/3 qismini okeanlar tashkil qiladi. Suv- o’simlik va hayvon organizmining tarkibiy qismi. Ularda 50-60% suv bo’ladi. Suv oqsil kolloidlar tarkibiga kiradi va tirik xujayra hamda to’qimalarning tuzilishida bevosita ishtirok etadi. O’tgan asrning boshlarida suv oddiy (H 2 O) 2 uchkarrali (H 2 O) 3 va undan ham murakkabroq zarrachalardan tarkib topgan assotsiatlardan iborat deb hisoblanardi. Bu fikr tasdiqlanmadi va rentgen sturuktura tahlil suvda molekulalar tartib bilan joylashganini ko’rsatdi. Suv molekulasida H-O-H burchagi 104,5 0 ni tashkil qiladi, ularning joylanishi uchburchak shakliga ega. 1951 yilda N.B’errum suv molekulasi tetraedrik tuzilishga ega, degan tasavvurga keldi. Bunga ko’ra suv molekulasining kislorod tetraedrning markazida joylashgan. bog’lanishlar uning ikki juft elektronlarga ega orbitalar joylanadi. Shuning uchun ham H-O-H burchak 104,5 0 ga teng. O-H bog’lanishning qutbliligi deyarli kichik, suv molekulasining dipol momenti 1,87 Debayga (0,614·10 -29 Kl·m ga) teng. Suvning bu qadar yuqori dipol momentiga ega bo’lishiga sabab kislorod atomida ikki juft bir-biridan ajralmas to’rt elektronning borligidir. Kimyoviy birikmalarda koordinatsion bog’li va kristallizatsion bog’li suvlar uchraydi. Birinchi holda suv murakkab modda tarkibidagi metall bilan bevosita bog’lanadi (masalan[Co(H 2 O) 6 ]CI 3 ). Т uz tarkibidagi kristallizatsiya suvi ko’pincha tuzning kristall panjarasidagi bo’sh joylarni to’ldiradi. Bu suv chiqib ketganda moddaning molekulyar hajmi o’zgarmaydi. Ba’zi kristallogidratlarda juda ko’p suv bo’ladi; masalan, Na 2 SO 4 ·10H 2 O. Bunday moddalar xuddi muz kabi tuzilishga ega bo’ladi. Panjara bo’shliqlariga tuz molekulalari va ionlari joylashib oladi. Ular panjarani mustahkamlaydi. masalan, Na 2 SO 4 ·10H 2 O 65 0 Cda suyuqlanadi. Suv molekulasida qutblararo masofa 0,0985nm ga teng (1nm=10 -9 m). Suvning alohida molekulalari o’zaro vodorod bog’lanish orqali bog’langan bo’lib, yuqori temperaturada bu bog’lar kamayadi. Suvda boshqa ion va molekulalar mayda bo’lishi bilan suvning assotsillanish darajasi pasayadi. Suvning tabiatdagi eng muhim ahamiyati uning boshqa moddalarni o’zida eritishidir. O’simliklar oziqa moddalarning ko’pchiligini suvda erigan holda o’zlashtiradi. Т abiatda asosan ikki xil suv mavjud-biri oddiy suv H 2 O va ikkinchisi

og’ir suv D 2 O dir. Og’ir suvning tarkibida vodorod izotopi-deyteriy bo’ladi. H 2 O ning molekulyar massasi 18,016. D 2 O niki 20,029. Og’ir suvda anorganik tuzlar nisbatan qiyin eriydi. Og’ir suv atom texnikasida qo’llaniladi. 7. Suyuqliklarning sirt tarangligi va uni aniqlash usullari Sirt taranglik molekulalar orasidagi kuchlarning ta’siri natijasida yuzaga keladi. Kinetik nazariyaga binoan, suyuqlik molekulalari turli yo’nalishlarda harakatlanadi. Suyuqlik ichidagi molekula boshqa molekulalar bilan qurshab olingan va unga ta’sir etadigan tortishuv kuchlari o’zaro muvozanatlashgan bo’ladi. Suyuqlik sirtidagi molekulalarga esa faqat pastki va yon tomondan tortishuv kuchlar ta’sir etadi (23.1-rasm). Suyuqlikka tashqaridan ta’sir etivchi kuchlar tortishish kuchiga nisbatan juda katta bo’ladi. Shuning uchun sirtdagi molekulalar go’yo suyuqlik ichida tortilib turgandek bo’ladi va suyuqlik o’z sirtini kichraytirishga intiladi. Suyuqlik sirtini oshirish uchun uni sirt taranglik kuchini yengish kerak. Suyuqlik sirtini 1sm 2 ga oshirish uchun sarflash lozim bo’lgan ish sirt taranglik koeffitsenti deyiladi. U grekcha σ (sigma) harfi bilan belgilanib N/m yoki J/m 2 larda o’lchanadi:S A S А      ; (23.1) bunda A-1m 2 sirtni hosil qilish uchun zarur bo’lgan energiya miqdori, σ - suyuqlikning sirt taranglik koeffitsiyenti, S-sirt kattaligi. Suyuqlikning sirt tarangligi tepemperatura va suyuqlik bug’i bosimi ortishi bilan kamayadi. A ni sirt energiya deyiladi. Sirt kattalashganida A ham katalashadi. U erkin energiya hisoblanadi. Masalan, tuman mayda tomchilardan iborat beqaror sistema. Т umandagi mayda tomchilar o’z-o’zicha birlashib, yirikroq tomchilarni hosil qilishga intiladi; natijada sistema beqaror holatga o’tadi. Sutdagi mayda yog’ zarrachalari ham o’z-o’zicha yirikiklashishga intiladi. Natijada sutning sirti qaymoq bilan qoplanadi. Bunda ham sistema beqarorlashadi. Suyuqlik sirt tarangligini pasaytiradigan moddalar sirt-aktiv moddalar deyiladi. Ularga spirtlar, kislotalar, efirlar, sovun, aromatik birikmalar, uglevod oqsillar va boshqa moddalar kiradi. Suyuqlikning sirt tarangligini oshiradigan moddalar sirt noaktiv moddalar deyiladi va ular jumlasiga oson gidratlanadigan anorganik tuzlar kiradi. Sirt taranglikni aniqlashning ko’p qo’llaniladigan usullari: 1) kapillyar ichida ko’tarilish usuli, 2) Rebinder Gaz faza а) в) А) Suyuq faza 3.1-Rasm. Suyuqlik sirtidagi va uni ichidagi mоlekulalarning qo’shni mоlekulalar bilan o’zarо ta`sirlashish sxemasi

metodi. 3) stalogmometriya, 4) halqani suyuqlik yuzidan uzish metodlaridir. 8. Suyuqliklarning qovushoqligi Qovushoqlik yoki ichki ishqalanish-suyuqlikni bir qismi harakatiga ikkinchi qismi to’sqinlik qilish qobiliyatini ko’rsatadi. Suyuqlikni bir qavati harakatga kelsa qo’shni qavatlar to’sqinlik qiladi. Т urli suyuqliklar uchun bu qarshilik turlicha bo’ladi, suyuqlikning ikkala qavat harakat tezliklari pasayishiga va sirtlar kattaligiga bog’liq:S dx du F   (24.1) Bunda S-sirt, du/dx-tezlikning pasayishi, F-qavatlar orasidagi qarshilik kuchi. (24.1)-tenglama Nyuton formulasidir. Agar du/dx=1, S=1m 2 bo’lsa,  F bo’ladi. Qovushqoqlikning miqdoriy xarakteristikasi qovushqoqlik koeffitsiyenti «  » bilan belgilanadi. Nyuton formulasidan: du dx S F    (24.2) Agar kuchni N, du ni m/s va S ni m 2 bilan ifodalasak, qovushqoqlik koeffitsiyenti Pa . s bilan o’lchanadi.    с Па м с К м с Н с м м м Н                  1 1 2 2  (24.1) tenglamaga bo’ysunuvchi suyuqliklar «Nyuton suyuqliklari» nomi bilan yuritiladi. Lekin bu tenglamaga bo’ y sunmaydigan suyuqliklar ham mavjud. Masalan yuqori molekulyar moddalarning eritmalari Nyuton tenglamasiga bo ’ ysunmaydi . Suyuqlikni qovushqoqligiga teskari qiymat   1 suyuqlikning oquvchanligi deb ataladi. Su yu qliklarning qovushqoqligi xarorat ko’tarilganda kamayadi, chunki xarorat o’zgarishi bilan suyuqlikni solishtirma hajmi (ya’ni 1g moddaning egallagan hajmi) o’zgaradi. Darhaqiqat, A. I. Bachinskiy 1913 yilda suyuqlikni qovushqoqligi bilan uning solishtirma hajmi orasida quyidagicha bog’lanish borligini ko’rsatdi:    V с (24.3) bunda V-suyuqlikning solishtirma hajmi, s,  -temperaturaga bog’liq bo’lmagan kattaliklardir. 9. Puazel tenglamasi Suyuqliklarning qovushoqligini aniqlash Puazel tenglamasiga asoslangan. Suyuqlikning qovushoqligini aniqlash uchun ma’lum hajmdagi suyuqlikning

kapillyar naydan oqib chiqish vaqti o’lchanadi. Buning uchun Puazel 1842 yilda taklif qilgan tenglamadan foydalaniladi:nl t r P V 8 4   (25.1) bunda t-vaqt, V-oqib chiqqan suyuqlik hajmi,  =3,14; r-kapillyar naycha radiusi, R-bosim, l -naycha uzunligi, n -suyuqlikning qovushoqlik koeffitsiyenti (25,1) dan n uchun quyidagi ifoda kelib chiqadi: V t r P 8 4     (25.2) Bu formuladan foydalanib suyuqlikni suvga nisbatan qovushoqligi topiladi. ma’lum hajm suv olib, uning kapillyardan oqib chiqish vaqti aniqlanadi so’nra o’shancha hajmdagi suyuqlikning o’sha kapillyardan oqib chiqish vaqti topiladi. Buni viskozimetr (25.1-rasm) yordamida bajariladi. Suyuqlik qovushoqligi 0 0 0 d t d t     (25.3) tenglama bilan hisoblanadi. Bunda n 0 -suvning qovushoqligi, t 0 -suvni oqib chiqish vaqti, d 0 -suvni zichligi, t-suyuqlikning oqib chiqish vaqti, d-uning zichligi. Qovushoqlikni aniqlashning boshqa usuli ham bor. Bu usul suyuqlikka tashlangan metall sharning harakat tezligini aniqlashga asoslanadi. Suyuqlikka tashlangan sharning og’irlik kuchi ta’siri ostida pastga tushish tezligi Stoks qonuni asosida topiladi. Bu qonunga muvofiq suyuqlikning shar harakatiga ko’rsatgan qarshilik kuchi (F) sharning harakat tezligiga to’g’ri proporsionaldir. u r F     6 (25.4) Bunda u sharning suyuqlikdagi harakat tezligi. Agar sharning zichligi D, suyuqlik zichligi d bo’lsa, sharning suyuqlikdagi massasi Arximed qonuniga binoan, g r d D P 3 ) (3 4   (25.5) bo’ladi (g=9,81m/s 2 ). Suyuqlik ichida sharning massasi suyuqlikning qarshilik kuchiga teng desak u r g d В к       6 ) ( 3 4 3 bo’ladi. Bundan: u gr d D 9 ) (2 2    (25.6) ifodasi kelib chiqadi. Т ajribada sharning harakat tezligini o’lchash mumkin. So’ngra (25.6) formula yordamida suyuqlikning qovushoqligini osongina hisoblab topish mumkin. 10. Moddaning qattiq holati Moddaning qattiq holati atomlarning tartibli joylashganligi bilan ajralib turadi. Qattiq holatda modda zarrachalari ma’lum muvozanat markazlari atrofida tebranib turadi. Zarrachalar orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari katta bo’lganligi uchun qattiq holatdagi moddalar muayyan shakl va hajmga ega bo’ladi. Qattiq moddalar ichki tuzilishiga, ya’ni zarrachalarning bir-biriga nisbatan qanday tartibda 25.1- rasm . Viskozimetrа б

joylashganligiga qarab, kristall va amorf moddalarga bo’linadi. Amorf moddaga misol qilib shishani olish mumkin. Amorf moddalarning molekula va atomlari simmetrik joylashmagan va fazoviy panjara hosil qilmaydi. Shuning uchun amorf moddalarda ma’lum bir suyuqlanish nuqtasi bo’lmaydi, ular qizdirilganda ma’lum temperaturalar oralig’ida qattiq holatdan suyuq holatga o’tadi. Kristall moddalarda atom va molekulalar simmetrik joylashgan bo’lib, fazoviy kristall panjara hosil qiladi. Bu kristall panjara kristallning shaklini belgilaydi. Barcha kristall moddalar o’ziga xos suyuqlanish nuqtasiga ega. Atom va molekulalarning kristallarda joylashish xarakteri turlicha. Shunga muvofiq kristallar 32 sinfga bo’linadi: kubik, geksogonal, romboedrik, kvadrat, rombik, monoklin, triklinnik va hakozo shakllarda bo’ladi. Kristallning panjara tuzilishi uning tarkibidagi zarrachalarning kimyoviy xossalariga bog’liq. Kristall panjaraning fazoviy xarakterini rentgenografik tahlil yordamida o’rganish mumkin. Rentgenografik metod yordamida to’rt tipdagi kristall panjaralar: 1) molekulyar 2) ion 3) atom 4) metall panjaralar mavjudligi topildi. Bu panjaralarning har biriga kristall qattiq jismlarning ma’lum bir tipi mos keladi. Molekulyar kristall panjarali moddalarning kristall panjara tugunlarida neytral molekulalar bo’ladi. Agar molekulalar qutblangan bo’lsa, ular bir-biriga qarama-qarshi zaryadlangan qutblari bilan yondashib turadi. Molekulalar qutbsiz bo’lganda ham ular muayyan tartibda joylashadi. Azot, vodorod, kislorod kabi gazlar past temperaturalarda qattiq holatga o’tganda molekulyar kristall panjara hosil qiladi. Т uzlar ionli kristall panjaralarda kristallanadi. Masalan, natriy xloridning kristall panjarasini olsak, unda har qaysi natriy ioni oltita xlor ioni bilan, har bir xlor ioni oltita natriy ioni bilan qurshab olingan. Natriy ioni musbat, xlor ioni manfiy zaryadli bo’lgani uchun ular orasida elektrostatik tortishish kuchlari mavjud, demak bu moddalar ion bog’lanishga ega. Atomli kristall panjara hosil qiladigan moddalarda panjara puxta, ulardagi atomlar o’zaro kovalent bog’langan bo’ladi. Olmosning kristall panjarasi atomli panjaradir. Kovalent bog’lanish puxta bo’lgani uchun kristallar qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori bo’ladi. Metall kristall panjarada musbat ionlar orasida doim erkin elektronlar barcha yo’nalishlarda harakat qilib turadi. Metallarning elektr, issiqlik o’tkazuvchanlik, magnit va boshqa xossalari erkin elektronlar mavjudligiga bog’liq. Elektronlar bir atomdan boshqa atomga o’tib turadi va ularni go’yo bir-biriga bog’laydi. Shuning uchun metallarni bolg’alash, yupqa list qilib yoyish, sim qilib cho’zish mumkin. ADABIYO Т LAR

1. Rustamov Х .R. Fizik ximiya, Т ., O’qituvchi,2000.-430 bet 2. Olimov N. Q. Fizik va kolloid kimyo Т ., O’qituvchi, 2001.- 336 bet 3. Fizik kimyo kursidan amaliy mashgulotlar: Institut talabalariga ukuv kullanma B. N. Afanasev va boshkalar. Т arjimonlar: Х . I. Akbarov, R. S. Т illayev - 4 kursga nashr tarjima- Т : O’zbekiston 1999 - 432 bet. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi

Agregat holatlar haqida molekulyar-kinetik nazariya

Kolloid eritmalarning molekulyar - kinetik va optik xossalari

Kovalent bog‘ nazariyasi. gibridlanish va uning modda xossalariga ta’siri

Moddaning agregat holati