Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari Reja: 1. Fotometriya va kolorimetriya usulining mohiyati. 1. Buger-Lambert- Ber konuni va uning fizik mohiyati 3. Eritmalarning rangini solishtirish usullari. A) Vizual solishtirish usuli. B) Fotokolorimetrik solishtirish usuli 4. Kolorimetriyaning qo’llanilishi. Fe3+ ionini kolorimetrik usulda aniqlash.

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari Sifat analizining fizikaviy va fizika ximiyaviy usullari energetika, radiotexnika, radioelektronika, yarim o’tkazgich va lazerlar texnikasi,maxsus kotishma va ximiyaviy toza moddalar ishlab chiqariladigan sanoat soxalarida katta ahamiyatga ega. Ayniksa texnologik protsesslarni taftish etish va boshqarish borasida elektron xisoblash mashinalari bilan birgalikda miqdoriy analizning fizikaviy va fizika-ximiyaviy usullarining ahamiyati yanada oshadi. Fizikaviy va fizika-kimyoviy usullarni besh sinfga bo’lish maksadga muvofiqdir. Tekshiriluvchi birikmalarning optik xossalariga asoslangan spektral usullar. Analiz qilinadigan moddalarning elektr xosslaridan foydalanishga asoslangan elektr-ximiyaviy usullar. Moddalarning saylab adsorbtsiya qilishiga asoslangan xromotografik usullar. Ayni elementning radiaktiv nurlar chiqarishiga asoslangan radiometrik usullar. Ionlashgan ayrim atom, molekula va radiakallarning massalarinii aniqlashga asoslangan mass-spektrometrik usullar. Bu usullarning bayonotini optik usullardan boshlaymiz. Ular jumlasiga fotometriya (kalorimetriya) emission spektrial analiz adsorbtsion spektral analiz yorug’likning yoyilishiga asoslangan kombinatsion spektral analiz, turbidimetriya (ya‘ni loyka eritma orqali o’tadigan nur intensivligini ulchashga asoslangan usul ) nefelometriya, lyuminestsentsiya, fluorestsentsiya usullari kiradi. 1. Fotometriya va kalorimetriya usulining mohiyati.

Fotometrik analiz usullarining eng oddiy ko’rinishlaridan biri kalorimetriyadir. Bu usuldan foydalanib turli biologik materiallar yoki metallardan qo’shimcha tarzda bo’ladigan juda oz miqdordagi elementlarni aniqlash mumkin. Elementlarni bu qadar oz miqdorlarini tortma va xajmiy analizning odatdagi usullari bilan amalda aniqlash mumkin emas, chunki ularni eritmadagi kontsentratsiyalari yetarli darajada bo’lishi uchun tegishli moddalardan analizga juda ko’p miqdorda tortib olish kerak bo’ladi. Bunday xollarda kalorimetrik usuldan foydalanib juda tez va aniq natijalar olinadi. Kalorometrik analizda aniqlanayotgan ionning eritmadagi rangli birikmasi hosil bo’lishi tufayli paydo bo’ladigan rangning intensivligiga (och, to’qligiga) asoslanib usha ionnng miqdori haqida xulosa chiqariladi. Eritmaning rangi qancha intensiv (to’q) bo’lsa, ionning eritmadagi kontsentratsiyasi shuncha yuqori bo’ladi yoki aksincha. Kalorimetrik analiz-rangli eritmada yorug’lik spektrining ko’rinish soxasida yotuvchi no’rning yutilishi darajasini ulchashga asoslangan . Ko’pgina moddalarning eritmalari o’zi uchun harakterli rangga ega chunki ularning molekula yoki ionlari no’rni tanlab yutadi. Masalan [Fe (SCN)] 2+ , [Cu (NH 3 ) 4 ] 2+ , Cu 2+ ,Ni 2+ , Co 2+ ,Fe 3+ , Cr 3+ ,CrO 2- 4 , MnO - 4 kabi kompleks va oddiy ionlari bo’lgan eritmalar o’zining xususiy rangiga ega. Ba‘zi moddalar suvda erishi protsessida rang paydo bo’ladi. Ammo, ko’pchilik xollarda eritmani biror rangga kiritish uchun unga aniqlanadigan element ioni bilan ximiyaviy reaktsiyaga kirisha oladigan biror reaktiv qo’shishga to’g’ri keladi. Masalan temir Fe 3+ , ionini kalorimetrik usulda aniqlashda eritmaga temir (111)

ionlari bilan qizilkon rangli birikma ya‘ni Fe(SCN) 3 temir (111) rodanid hosil qiladigan modda-ammoniy rodanid NH 4 SCN qo’shiladi. Aniqlanadigan ionning o’zi rangli bo’lib, u yetarli darajada intensiv bo’lmagan xollarda ham eritmani biron rangga kiritadigan reaktivlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Masalan, mis (11) tuzlarning eritmalari xavo rang tusli bo’ladi. Ammo bu rang etarli darajada intensiv (to’q) emas. Shuning uchun Si 2+ ionini kalorimetrik usulda aniqlashda eritmaga NH 4 OH ammoniy gidroksid ta‘sir ettirib Si 2+ ionini intensiv zangori tusli kompleks ion [Cu (NH 3 ) 4 ] 2+ ga o’tkaziladi. Tekshirilayotgan rangli eritmada yorug’likning yutilishini ulchab yoki rangining intensivligini aniqlanadigan ionning aniq kontsentratsiyali eritmasi rangining intensivligiga solishtirish yo’li bilan analiz qilinayotgan eritma tarkibidagi rangli modda kontsentratsiyasi aniqlanadi. 2. Buger-Lambert-Ber konuni va uning fizik mohiyati. Eritma rangining intensivligi bilan undagi rangli ion ( yoki modda miqdori orasidagi bog’lanish Buger-Lambert-Ber konuni bilan ifodalanadi:  u =  T •10 -YE •s •h Bu yerda  u - eritma orqali o’tayotgan yorug’lik oqimining intensivligi  T -eritmaga tushayotgan yorug’lik oqimining intensiligi YE -yorug’lik yutilish koeffitsienti, o’zgarmas kattalik bo’lib, u eritilgan modda ( molyar yutilish koeffitsienti, tabiatiga bog’liq. s -rangli moddaning eritmadagi molyar kontsentratsiyasi h -Yorug’lik yutuvchi eritma katlamining balandligi qalinligi / sm

Buger-Lambert-Ber konunining fizik ma‘nosi quyidagicha. Eritmalarning rangi bir xil bo’lsa, shuningdek ularning kontsentratsiyalari va qavatlari qalinliklari o’zaro teng bo’lsa ikkala eritmaga tushayotgan yorug’likning teng kismlari yutiladi. Boshqacha aytganda , usha eritmalarda yorug’likning yutilishi bir xil bo’ladi. Yuqoridagi keltirilgan formula logarifmlansa va uning ishorasi teskarisiga o’zgartirilsa u quyidagi ko’rinishga keladi:  u lg ---- = E • s • h yoki  T  T lg ---- = E • s • h  u formulaning chap tomonidagi ifoda rangli eritmalarni harakterlovchi muxim kattalik bo’lib. u eritmaning optik zichligi deb ataladi va D harfi bilan belgilanadi.  T D=lg ------ = E • s • h  u Demak, eritmaning optik zichligi rangli eritmaning kontsentratsiyasiga va katlamning qalinligiga to’g’ri proportsional bog’langan. Bundan esa eritmalar

katlamlarining qalinligi o’zaro teng bo’lgan xolda qaysi eritmada rangli birikma (yoki ionning) kontsentratsiyasi ko’p bo’lsa usha eritmaning optik zichligi ham katta bo’ladi, degan xulosa chiqariladi. Bu konuniyatdan kolorometrik analiz uchun muxim bo’lgan xulosa chiqarish mumkin. Tarkibidagi rangli moddaning kontsentratsiyali har-xil bo’lgan ikki eritma ranglarining intensivligi o’zaro solishtirilganda ular bir xil bo’lgan ikki eritma ranglarining intensivligi o’zaro solishtirilganda ular bir xil qiymatga ega bo’lishi uchun kontsentratsiya bilan teskari proportsional bog’lanishda bo’lgan kattalik eritma katlamining qalinligini o’zgartirishi zarur. Endi Buger-Lambert-Ber konunida kelib chikadigan va kolorometriyada qo’llaniladigan ranglar intensivligini takkoslash uchun foydalaniladigan xulosalar bilan tanishib chikamiz. Ranglari bir bo’lgan tekshiriladigan va standart eritmalar berilgan bo’lsin . Mos ravishda ularning kontsentratsiyalarini S teksh va S stand bilan belgilaymiz. Birinchi eritmaning katlam qalinligi h teksh (sm) va ikkinchisiniki h stand (sm) bo’lsin. Har qaysi eritma uchun Buger-Lambert-Ber qonunining tenglmasini tadbiq etib quyidagini yozamiz.  T lg -------- = E • h teksh • s teksh va  y  T lg ------- = E•h stand • s stand  u

Rangli modda ikkala eritmada bir xil bo’lgani uchun E ning qiymati ham ikkala tenglamada bir xil bo’ladi. Ikkala eritma bir xil yoritilgani uchun  T ning qiymatlari ham teng: Agar yorug’lik o’tadigan ikkala eritma qavatlarining qalinlikalri o’zgartirib, ikkala eritma rangini bir xil tusga keltirsak, u xolda  u va  u ham o’zaro teng bo’ladi. Demak, yuqoridagi ikkala tenglamaning chap tomonlari bir xil va shuning uchun ularning ung tomonlari ham o’zaro teng bo’ladi, ya‘ni E• S teksh • h teksh = E• s stand • h stand yoki S teksh • h teksh = s stand • h stand Bu tenglama eritmalarning rangi bir xil bo’lganda eritma kontsentratsiyasining uning qavat qalinligiga ko’paytmasi ikkala eritma uchun bir xil qiymatga ega ekanligini Ko’rsatadi. Standart eritmaning kontsentratsiyasi ma‘lum bo’lganligi uchun ikkala eritma qavati qalinliklarini bu eritmalar rangining intensivliklari bir bo’lganda olingan h teksh va h stand kattaliklar nisbati h stand: h teksh ni tajribada topib so’ngra tekshirilayotgan eritmaning kontsentratsiyasi S tek ni xisoblash mumkin. S stand • h stand S tekshirish = ------------------

h teksh Aniqlashlar turli to’liqin o’zunliklaridagi nurlarning yig’indisidan iborat ok no’rni rangli eritmalar orqali o’tishidan foydalanib, o’tkaziladi. Yuqorida ikki eritmaning katlamlari qalinliklari turlicha (ya‘ni h stand ≠ h teksh ) bo’lgan xolda eritma kontsentratsiyasini aniqlash bilan tanishdik. Amalda h stand = h teksh bo’lgan sharoitda tekshirilayotgan eritma kontsentratsiyasini aniqlashdan keng foydalaniladi. Eritmalarning qalinliklri bir xil bo’lgani uchun turli kontsentratsiyaga mos ravishda eritmalardan o’tgan nurning intensivliklari (  ′ u va  u ) qiymatlari ham har xil bo’ladi, bo’larga mos ravishda ikkala eritmaning optik zichliklari D teksh va D stand har xil bo’ladi. Eritmalarning optik zichliklarining o’lchash yo’li bilan tekshirlayotgan eritma kontsentratsiyasini aniqlash uchun foydalaniladigan formula quyidagicha keltirib chiqariladi:  T ℓg ------ = D teksh = E•h teksh •s teksh va  u  T ℓg ------ D stand = E•h stand •s stand  u D teksh yoki ----------- =E•h teksh va

D teksh D stand yoki ----------- =E•h stand D stand Yuqorida keltirilgan h stand va h teksh lar qiymatlarining o’zaro tengligi hamda eritma rangining bir xil ekanligi xisobga olinsa tenglamalarning ung tomoni o’zaro teng va shuning uchun ularning chap tomonlari ham teng bo’ladi, ya‘ni D teksh D stand D teksh -------- = -------- yoki S teksh = -------- S stand S teksh S stand D stand Bu formuladan foydalanib, rangli moddaning eritmadagi kontsentratsiyasini aniqlash uchun ikkala eritmaning optik zichliklarini o’lchash kerak bo’ladi, chunki standart eritmaning kontsentratsiyasi oldindan ma‘lum. Eritmaning optik zichligini aniqlash uchun fotoelektrik kolorimetrdan foydalaniladi. Kolorimetrik aniqlashlarni bajarishda ba‘zi koidalarga rioya qilish talab etiladi, jumladan: 1. Tekshirilayotgan eritmaga qanday reaktiv, qaysi tartibda va qancha miqdorda qo’shiladigan bo’lsa standart eritma ham usha reaktiv, shu tartibda va shuncha miqdorda qo’shiladi, ikkala xolda ham bir xil o’lchov idishdan foydalanish kerak. Ranglari solishtirilayotgan eritmalarning temperaturalari ham bir xil bo’lishi lozim

2. Rang paydo kiluvchi reaktiv qo’shishdan oldin tekshirilayotgan modda eritmasi rangsiz bo’lishi kerak, Agar u rangli bo’lsa, uni rangsizlantirish kerak. 3.Tekshirilayotgan eritma rangining intensivligi juda katta yoki kichik bo’lmasligi kerak. 4. Eritmaning rangi butun analiz davomida barkaror intensivlikka ega bo’lishi lozim. Odatda eritmalar tayyorlangach ma‘lum vaqtdan so’ng eritmalar rangi solishtiriladi 5. Tekshirilayotgan va standart eritmalarning bir kyuvetada solishtirib kuriladi. Kolorimetriya usuli tortma va xajmiy analiz usullariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Kolorimetr analizi juda tez bajariladi. Kolorimetrik usuldan tuproq, usimliklardan olingan namunalar, rudalar, kotishmalar tarkibining aniqlashda keng foydalaniladi. 3. Eritmalarning rangini solishtirish usullari Eritmalar ranglarining intensivligini solishtirishda asosan vizual va fotoelektrokolorimetrik usullardan foydalaniladi. Vizual usul bilan olingan natijalarning aniqlik darajasi ancha past, chunki olingan natija tajriba o’tkazuvchining sub‘ektiv xolatiga bog’liq. Fotokolorimetrik usulda eritma rangining intensivligini o’lchash orqali ob‘ektiv ma‘lumotlar olinadi va ularning aniqlik darajasi yuqori. 4. Vizual solishtirish usullari

Standart seriyalar usuli. Bu usulda bitta standart eritma tayyorlanmay . balki aniqlanadigan ionning asta-sekin ortib boradigan kontsentratsiyalarga ega bo’lgan 10-15 ta standart eritmalar seriyasi tayyorlanadi. Masalan : Si 2+ ionini standart seriyalar usuli bilan aniqlash uchun bir xil xajmli probirkalardan 10-15 ta olib ularga SiSO 4 standart eritmasidan ortib boradigan miqdorlarda (masalan 1,00:2,00:3,00 ml ) solinadi, Si 2+ ionlarini intensivligi zangori rangli [Cu (NH 3 ) 4 ] 2+ kompleks ionlariga aylantirish uchun tegishli reaktiv (masalan NH 4 OH) eritmasidan barcha probirkalarga bir xil xajmda solinib, ularning xajmi bir bo’lguncha disstillangan suv qo’shib, suyultiriladi. Shunday qilib, tekshiriladigan eritmadagi misning qaysi kontsentratsiyasiga qanday rang to’g’ri kelishini Ko’rsatadigan kolorimetrik shkala hosil qilinadi. Tekshiriladigan eritmaga ham NH 4 OH eritmasidan qo’shib xuddi yuqoridagi kabi disstillangan suv kuyib suyultiriladi. Tayyorlangan eritmaning ranggi kolorimetrik shkaladagi standart eritmalar rangi bilan solishtirilib kuriladi. Eritmalar ranglarini intensivligingi solishtirishda komparatar asbobidan keng foydalaniladi. Suyultirish usuli. Bu usulda birgina standart eritma tayyorlanadi. Tekshirilayotgan eritmaga reaktiv qo’shib, unda xususiy rang hosil qilinadi. Standart yoki tekshirilayotgan eritmalardan qaysi birining rangi quyuqrok bo’lsa, usha eritmani asta-sekin suyultirish yo’li bilan eritmalar rangi tenglashtiriladi. Masalan tekshirilayotgan eritmaning xajmi 15,00ml bo’lib u 24,75ml ga qadar suyultirilgan bo’lsin u xolda aniqlanayotgan ionning eritma suyultirilganiga qadar ulgan kontsentratsiyasi 24,75:15,00=1,65 marta standart eritmaning kontsentratsiyasiga nisbatan ko’p ekan. Tekshirilayotgan eritmadagi aniqlanayotgan ionning kontsentratsiyasini topish uchun standart eritma kontsentratsiyasini 1,65 ga ko’paytirish kerak. Kolorimetrik titrlash usuli. O’lchov tsilindriga tekshirilayotgan eritma va rangli birikma hosil qiluvchi reaktiv solinadi. ( Masalan tekshirilayotgan eritmada Fe 3+

ioni mavjud bo’lsa,unga nitrat kislota va ammoniy rodanid qo’shiladi). Xuddi shunga o’xshash boshqa tsilindrga aniqlanayotgan (ya‘ni Fe 3+ ionini ) o’zida saklovchi eritmadan boshqa reaktivlar solinadi. Hosil bo’lgan aralashma byuretkadagi Fe 3+ tuzining standart eritmasi bilan titrlanadi. Ikkala tsilindrlardagi eritmalarning rangi o’zaro tenglashganda titrlash to’xtatiladi. Tenglashtirish usuli. Tubi tiniq bo’lgan tsilindrga qoyilgan eritmaga yuqoridan karaganda uning rangining intensivligi Suyuqlik katlami balandligi (ya‘ni qalinligi) bilan to’g’ri proportsional bog’lanishda ekanligini ko’rish mumkin. Eritmalardan biri qavatining qalinligi (h stand ) o’zgartirmasdan ikkinchisiniki ( h teksh ) o’zgartirib standart va tekshirilayotgan eritmalar rangning intensivliklari orasidagi fark yo’qotiladi, ya‘ni ikkala eritma rangining intensivligi bir-biriga tengalashtiriladi. Eritmalar katlamlarining qalinliklarini va standart eritma kontsentratsiyasini bilgan xolda tekshirilayotgan eritmadagi aniqlanayotgan modda kontsentratsiyasini xisoblab topish mumkin. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin. S stand • h stand S teksh • h teksh = S stand • h stand yoki S teksh = -------------- h teksh 5. Fotokolorimetrik solishtirish usullari. Rangli eritmalar intensivligini fotokolorimetrik solishtirish usuli yordamida baxolashda fotoelementlardan foydalaniladi. Fotoelement metall- plastinka yuzasida yupka plyonka hosil qilib koplangan yarim o’tkazgich qavatidan iborat. Yorug’lik oqimi fotoelementga tushganda elektr toki hosil

bo’ladi, bu tok kuchining miqdori fotoelementga tushayotgan yorug’lik oqimi intensivligiga to’g’ri proportsional bog’langan. Shunday qilib, eritma rangini ko’zatishda galvanometr strelkasining ogishidan foydalaniladi. Fotokolorimetrlarning ikki tipi mavjud: To’g’ri ta‘sir etuvchi ( 1optik yelkali) va differentsial (ikki optik elkali) boshqacha aytganda optik yoki elektrik kompensatsiyaga ega bo’lgan kolorimetrlar. Birinchi kolorimetrga bitta foto element ikkinchisida ikkita foto element bor. Yuqorida aytib utilganidek, eritmaning rangining och-to’qligi galvanometr strelkasining kichik yoki katta ogishiga olib keladi, ya‘ni galvanometr strelkasining ogishini Ko’rsatadigan shkala orqali eritmaning optik zichligi qiymati o’lchanadi. Avval standart eritmaning optik zichligi D stand , so’ngra tekshirilayotgan eritmaning optik zichligi D tekshir o’lchab olinadi. Ulardan foydalanib, tekshirilayotgan eritmadagi moddaning kontsentratsiyasi xisoblanadi. Bunda : S stand • D teksh S tekshr =------------------ D stan Ba‘zan tekshirilayotgan eritmaning kontsentratsiyasining xisoblashda kalibrlangan grafikdan foydalanish mumkin. Bunday grafikni chizish uchun standart eritmalar seriyasi tayyorlanadi, ularda aniqlanadigan ioning kontsentratsiyasi usib boruvchi miqdorlarda bo’ladi. Tayyorlangan eritmalarning optik zichligi fotokolorimetr yordamida o’lchanadi, ordinatalar o’qiga optik zichliklari va abstsissalar o’qiga aniqlanayotgan ion kontsentratsiyasining qiymatlari kuyib, kalibrlangan grafik chiziladi Kalibrlangan grafik.

6. Fe 3+ ionini kolorimetrik usul yordamida aniqlash Birikmalar tarkibidagi temirning kolormetrik usulda aniqlash Fe 3+ ionining NH 4 SCN ammoniy rodanid bilan ta‘sirlashuv reaktsiyasi natijasida eritmasida qizil kon rangli birikma hosil bo’lishiga asoslangan.Bu reaktsiyaning boshlanishi quyidagicha bo’ladi. Fe 3+ +3SCN - = Fe(SCN) 3 Eritmadan SCN - ionlari kontsentratsiyasining ortishi kompleks ionlar sonining ortishiga olib keladi, boshqacha aytganda eritma rangining intensivligi ortadi. Shu sababli tekshirilayotgan eritmalarga ammoniy rodaniddan ortiqcha miqdorda qo’shiladi. Uch valentli temir tuzlari ayniksa suyultirilgan eritmalarda ko’p gidrolizlanadi. Shuning uchun eritmaga nitrat kislota qo’shib gidrolizni bostirish kerak sulfat yoki xlorid kislotalardan foydalanilganda nitrat kislota ishlatilganidek effektiga erishib bo’lmaydi. Shuning uchun tekshirilayotgan eritmada qancha Cl - ionlari bo’lsa, standart eritmaga shuncha miqdorda Cl - ionlari kiritish kerak. Fe 3+ va SCN - ionlari orasida boradigan rektsiya natijasida hosil bo’ladigan rang barkaror emas. Bu rang Fe 3+ ionlarining SCN - ionlari ta‘siridan qaytarilish natijasida vaqt o’tishi bilan susayib boradi. Shu sababli Fe 3+ ionlarining kolorimetrik usulda aniqlashda standart seriyalar usulidan foydalanish juda aniq natija bermaydi. Fe 3+ ionini aniqlashda kolorimetrik titrlash yoki tenglashtirish usullardan ko’proq foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. «Fizik kimyoviy analiz usullari». Qarshi «Nasaf» - 2003. 2. O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent – 2006. 3. M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». T.: 2002. 4. A.Alakseev. «Miqdoriy analiz». T.: 1984.

Похожие

Miqdoriy analizning mohiyati va uning usullari

Kimyoviy texnologiyada fizik kimyoviy qonuniyatlar

Analitik kimyo fani va uning usullari

Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari