Migratsion (bosqichli) polimerlanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Скачать

Migratsion (bosqichli) polimerlanish Poliuretanlar olish usullaridan biri migratsion (bosqichli) polimerlanishdir. Bu jarayonda o’sayotgan zanjir har bir monomerni biriktirib olish jarayonidan keyin ham reaktsion aralashmada barqaror faolligini yo’qotmaydigan aktiv markaz bo’lib qoladi. Birikish jarayoni o’sayotgan molekula zanjiriga monomer molekulasidan vodorod atomining ko’chishi natijasida sodir bo’ladi. Bosqichma-bosqich jarayonda va asta-sekinlik bilan hosil bo’layotgan polimerning molekulyar massasining ortib borishi migratsion polimerlanish qonuniyatlarini polikondensatlanish jarayoniga o’xshash va yaqin ekanligini ko’rsatadi. Faqat migratsion polimerlanish davrida zanjir o’sish jarayonida quyi molekulyar moddalarning hosil bo’lmasligi bilan polikondensatlanishdan farq qiladi. Monomerlarning bir-biri bilan va o’sayotgan zanjir bilan birikish mexanizmi haligacha chuqur o’rganilmgan. Odatda birikish reaktsiyalarida ikkita polifunktsional monomerlar qatnashadi va albatta ulardan birining molekulasida faol harakatchan vodorod atomi, ikkinchisinikida esa uni biriktirib olish xususiyatiga ega bo’lgan guruh bor bo’lishi kerak. Ba‘zi xollarda jarayonni tezlatish maqsadida uchlamchi aminlar qo’shiladi. Migartsion polimerlanishga misol sifatida glikollar bilan izotsionatlardan poliuretanlar hosil bio’lish jarayonini keltirish mumkin. HO – R - OH + O = C = N – R – N =C = O →HO – R – O – O – C – NH – R – N – C =O +HO – R – OH --------------------→ H -[- O-R-O-C-NH-R-NH-CO-OR-O-C-NH-R-]-NCO +OCN – R- NCO || || n O O

Ko’p atomli spirtlar bilan trizotsionatlarning migratsion polimerlanishi natijasida uchlamchi tuzilishga ega bo’lgan (yoki tarmoqlangan) polimerlar olinadi. Aromatik izotsionatlar bilan dikorbon kislotalarning ikki atomli spirtlari alifatik izotsionatlar bilan fenollarga qaraganda polimerlanish reaktsiyasiga faolligi kuchliroq bo’ladi. Chunki dikarbon kislota tarkibidagi karbooksil guruqining reaktsion faolligi, ikki atomli spirtal tarkibidagi gidroksil gruppasiga nisbatan yuqori bo’ladi. Shu sababdan ham polimerlanish jarayoni dikarbon kislotalari ishtirokida qisqa vaqt oralig’ida hamda ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Poliuretanlarning hosil bo’lish jarayoni ekzotermik reaktsiyadir. Masalan, 1,6 – geksametilen – dinzotsionat va 1,4 – butandiolning o’zaro ta‘siri natijasida 217 kJ/ mol issiqlik ajralib chiqadi. Bu funktsional monomerlarning migratsion polimerlanish jarayoni, polikondensatlanish kabi, ikkinchi tartibli reaktsiyalar kinetikasi asosida boradi. Zanjirning uzilish reaktsiyasi polimer zanjiri uchidagi funktsional guruhlarning boshqa atomlar guruhi bilan o’zaro ta‘siri tufayli sodir bo’ladi. Polimerlanish davrida hosil bo’layotgan poliuretanlar eritmasining qovushoqligining ortib borishi, reaktsiya vaqtining ortishi bilan poliuretanning o’rtacha molekulyar massasining ortib borishidan dalolat beradi. ~R —N = C = O + R ’ —OH → ~ R—NH—CO— O —R ’ Migratsion polimerlanish jarayonida hosil bo’layotgan poliuretanning molekulyar massasini nazorat qilish mumkin. Buning uchun reaktsion muhitga bir atomli spirtlar yoki birlamchi aminlar qo’shish bilan zanjirni to’xtatish yoki sekinlashtirish kerak: R—COOH + O = C = N—R~ … →R ’ — CO— —NH—R~ ...+CO 2 ↑

Kislotalar ishtirokida izotsionat guruhining bir qismi ular bilan ta‘sirlashib, natijada SO2 ajralib chiqadi. Bu jarayon ishlab chiqarishda penoplastlar olish uchun ishlatiladi: …~R ’ — COOH +O = C = N — R~ … → R ’ — CO — NH—R~ …+CO 2 ↑ Shuningdek migratsion polimerlanish jarayoni dizotsionatlar bilan poliaminlar, alifatik aminlarning o’zaro ta‘siri natijasida ham sodir bo’ladi. Bunday hollarda ko’pincha erimaydigan va suyuqlanmaydigan gidrofil yoki uchlamchi tikilgan tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. nH 2 N — R — NH 2 + nOCN — R ’ — NCO → . . . ~ HN — R ’ — OCN — R ’ — NCO — NH — CO — NH — R — NH ~ . . . ————————→ ~ NH — — R — N — C — NH — R ’ — NH — CO ~ . . . │ C = O │ NH │ R ’ │ NH │ C = O ≀ ∶ Migratsion polimerlanishga o’xshash polimerlanish jarayonlaridan biri

i o n o g ye n p o l i m ye r l a r n i n g hosil bo’lish reaktsiyalaridir. Bu reaktsiyalar asosan polifunktsional diaminlar bilan digalogenid birikmalarning o’zaro ta‘siri natijasida roy beradi. Masalan: R R │ │ nR — N — (— CH 2 — ) n — N — R + nHal — CH 2 — (— CH 2 — ) m — CH 2 — Hal→ │ │ R R + + → [ NR Hal– — (— CH 2 — ) n NR 2 Hal– — — CH 2 — (— CH 2 — ) m — CH 2 — ] n — Bu jarayon ham bosqichli xarakterga ega bo’lib, oldiniga dimerlar, trimerlar, tetromer va oligomerlar hosil bo’lib, ularning o’zaro birikishi natijasida asosiy zanjirda ionlashgan atomlar tutgan ionnogen polimerlarini hosil qiladi. Ionogen polimerlari suvda eruvchan, barqaror moddalar bo’lib, bir qator qimmatli xossalarga ega. Masalan, ular bakteriotsidlik, fungitsidlik va shuningdek fiziologik aktivlikka ega bo’ladi. Keyingi paytlarda bu usulda (oniy) polimerlanish, ya‘ni monomer molekulasidagi geteroatomning aktiv galogen atomlar ta‘sirida ionga, keyin zanjirning o’sishi bilan makroionga aylanish reaktsiyalari deb qaralmoqda. Polimer molekulasining qayishqoqligi Molekuladagi qayishqoqlik mohiyatini tushunish oson bo’lsin uchun, avvalo etan va dixloretan molekulalarini ko’rib chiqaylik.

Molekula o’z o’qi atrofida erkin aylanadi, deb faraz qiladigan bo’lsak, bunda vodorod atomlarining fazodagi o’rni C ━ C bog’ o’qi atrofida o’zgarib, etan molekulasi turli k onformatsion shaklga ega bo’lishi mumkin. Bir holatda birinchi metil gruppadagi vodorod atomlari ikkinchi metil gruppadagi vodorod atomlari ustiga aniq tushsa ( tsis – holat, boshqa bir holatda vodorod atomlarining fazoda joylanishi biri ikkinchisiga nisbatan 60 0 siljigan ― trans – holat bo’lib, uglerod atomlarining orni o’zaro o’zgarmay qoladi. Molekula bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda, uning potentsial energiyasi U burilish burchagi φ ga mos ravishda o’zgaradi, ya‘ni U = ƒ ( φ ) bo’ladi. Agar etan molekulasini (a) holatdagi potentsial energiyasini U 1 , (b) holatdagi potentsial energiyasini U 2 desak, ular bir – biriga teng bo’lmaydi: U 1 ≠ U 2 . Etan molekulasining potentsial energiyasini burilish burchagiga bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Dixloretan molekulasining simmetrik darajasi etan molekulasinikidan kam bo’lganligi uchun, atomlar gruppalarining bir – biriga nisbatan fazoda erkin aylanishi natijasida bir xil ehtimollikka ega bo’lgan 4 xil shakl o’zgarishi sodir bo’lishi mumkin. Qolgan shakl holatlari shu shakl o’zgarishining ko’zgudagi aksidir. Bunda molekulaning potentsial energiyasining burilish burchagiga bog’liq holda o’zgarishi, etan molekulasidagiga qaraganda ancha murakkab bo’lib φ burchakning 0 0 , 120 0 , 240 0 qiymatlarida minimumga ega bo’ladi. Energiyaning maksimum va minimum holati orasidagi farq e n e r g e t i k yo k i p o t e n ts i a l g’ o v (to’siq) deb ataladi. Etan molekulasi uchun energetik g’ov 11,7 k / mol ga teng. Demak, etan molekulasida ham ichki aylanish chegaralangan bo’lib, u potentsial g’ov tufayli erkin bo’lolmaydi. Muvozanat holat atrofida esa metil gruppalar minimum potentsial energiya bilan tebranishi mumkin. Uglevodlar va ularning hosilalarida uglerod atomlarining sonini ortib borishi, ular molekulasining fazoda turli xil holatlarda joylanish imkoniyatini yana ham oshiradi.

Issiqlik harakati natijasida uzunligi yetarlicha katta bo’lgan makromolekula fazoda asta – sekitn har xil shakllarni, ya‘ni cho’zinchoq yoki chigal tartibsiz g’ujanak shakllarni olishi mumkin. Polimer zanjirlarining issiqlik harakati tufayli hosil bo’lgan b u n d a y a y l a n i sh i z o m ye r l a r i m a k r o m o l ye k u l a l a r n i n g k o n f o r m a ts i ya l a r i deb ataladi. Makromolekulada konformatsiyalar soni shu molekulaning fazoda joylashgan uchlari orasidagi masofa uzunligiga bog’liq. Masofa uzunligi qancha kichik bo’lsa, makromolekulaning shakl o’zgarishi shuncha ko’p va alohida olingan har qaysi konformatsion holat barqaror bo’ladi. Demak, makromolekula uchlari orasidagi masofa uzaygan sari konformatsiyalar soni kamayib boraveradi va bu masofa molekulaning xususiy uzunligiga teng bo’lganda, konformatsiya soni birga teng bo’ladi. Bunday holat tashqi energiya hisobiga molekulani uchlaridan cho’zib, atomlarni bir chiziqqa tizilganda sodir bo’lishi mumkin. Amalda u kamdan – kam hollarda royobga chiqadi. Aksincha, makromolekulaning chigal, tartibsiz g’ujanak holati ko’proq uchraydi. Bir vaqtning o’zida makromolekulalar elementar bo’g’inning tuzilishi, ximiyaviy tarkibi bir xil bo’lishiga qaramay, atomlarning o’zaro fazoviy joylanishi bilan farq qilishi mumkin. makromolekula strukturasidagi fazoviy farqning bunday turi konfiguratsiya deb ataladi. Odatda makromolekulaning tuzilishi yaqin tartibli yoki uzoq tartibli konfiguratsiyalardan iborat bo’lishi mumkin. Makromolekulalarning har xil konformatsiyalarga o’tish xussiyati makromolekula qayishqoqligini xarakterlaydi. Makromolekula qayishqoqligini statik buralgan zanjir uchlarining kvadrat masofasi bilan belgilash mumkin. Zanjir qanchalik qayishqoq bo’lsa, shuncha kichik bo’ladi. Aksincha bo’lganda esa, ya‘ni zanjir qanchalik qattiq bo’lsa, ning qiymati shunchalik katta bo’ladi. Makromolekula qayishqoqligini miqdoriy xarakterlash uchun segment tushunchasi kiritiladi. Bu tushunchaning mohiyati quyidagicha. Chegaralangan aylanma xarakat tufayli makromolekula zanjiridagi ayrim guruhlar va bo’g’inlarning aylanishi erkin bo’lmaydi. Ularning aylanishiga har xil energetik to’siqlar qarshilik

qiladi. Biroq makromolekula zanjirining shunday modelini ko’zimiz oldiga keltirish mumkinki, unda zanjirning ayrim qismlari erkin aylana olsin. Ammo bunday uchastkaning kattaligi haqiqiy bo’g’inning o’lchamidan katta bo’ladi. Bunda makromolekuladan paydo bo’ladigan konformatsiyalar soni har ikki qism uchun ham bir xil bo’ladi. Boshqacha aytganda, makromolekulada bir bo’g’inning tebranish kengligi (amplitudasi) 10 0 qiymatga teng deb faraz qilganimizda ikkinchi bo’g’in birinchi nisbatan 20 0 kenglik bilan, uchinchi halqa esa 30 0 li kenglik bilan tebranadi va hokazo. Bo’g’inlar soni ortishi bilan bir – biridan uzoqlashayotgan bo’g’inlar orasidagi bog’liqlik yo’qola boradi va nihoyat, 36 – bo’g’in birinchiga nisbatan erkin aylana oladi. Demak, bo’g’inlar butunligicha erkin aylanish o’rniga makromolekulaning qandaydir bir qismi (segmenti) erkin aylana oladi. Ana shu segmentlarning erkin aylana olishi makromolekuladagi qayishqoqlikni xarakterlaydi. Shunday qilib, segment makromolekula qayishqoqligining o’lchovi bo’lib, u polimerlarning fizikaviy xossalarini ideal sistemalar qonunlari bilan ifodalash uchun kiritilgan matematik abstraktsiyadir. Agar ideal holda faraz qilinganidek makromolekula zanjiridagi har bir alohida bo’g’in bir – biriga nisbatan erkin aylanma harakat qilsa, unda segmentning uzunligi bir bo’g’in uzunligiga teng bo’lar edi. Real molekulalarda bunday bo’lmaydi. Shuning uchun polimerlarning qayishqoqligi segmentning uzun – qisqaligiga bog’liq. Segment qancha qisqa bo’lsa, makromolekula shuncha egiluvchan bo’ladi. Makromolekulalar faqat issiqlik harakatida bo’lib, polimer materialga hech qanday tashqi kuchlar ta‘sir etmasa, makromolekula qayishqoqligi statistik segment o’lchami bilan xarakterlanadi. Statistik segment o’lchovi makromolekulaning kimyoviy tuzilish xususiyatlari asosiy polimer zanjirning tuzilishiga, yon gruppalarning qutbligiga va ularning katta – kichikligiga bog’liq bo’ladi. Makromolekula o’z konformatsiyasini faqat issiqlik ta‘sirida o’zgartirmay, balki turli tashqi kuchlar ta‘sirida ham o’zgartira oladi. Bu holda makromolekulaning qayishqoqligi kinetik segmentning o’lchamlari bilan xarakterlanadi.

Endi qayishqoqlikka makromolekula tarkibidagi atomlar tabiati, makromolekulalararo ta‘sir kuch, zanjir uzunligi, tashqi harorat kabi omillarning ta‘sirini ko’rib chiqamiz. Chiziqsimon poliuglevodorodlarning makromolekulalari eng katta egiluvchanlikka ega, chunki CH 3 ― va CH 2 ― gruppalarda o’zaro ta‘sir kuch kamligidan energetik to’siq qiymati uncha katta bo’lmaydi. Bunday polimerlarga polietilen, polipropilen, tabiiy va divinil kauchuklar hamda polizobutilenlar misol bo’la oladi. Agar makromolekula tarkibida ― CI, OH, ― CN, COOH kabi qutbli gruppalar o’zaro yaqin joylashgan bo’lsa, ularning o’zaro ta‘siridan energetik to’siq ko’rsatgichi oshib ketadi. Bu o’rinbosarlar makromolekulaning ichki energetik to’sig’ini oshiribgina qoymay, qo’shni makromolekulalar qutbli gruppalarning bir – biriga ta‘sirini ham oshiradi, goho vodgorod bog’ vujudga keladi (masalan, poliakril kislotadagi karboksil gruppalar orasidagi vodorod bog’). Bularning hammasi makromolekla qayishqoqligini kamaytirib, polimerning dag’alligini oshiradi. O’rinbosarlarning zanjir boylab qay holatda taqsimlanishi ham makromolekula qayishqoqligiga ta‘sir qiladi. Masalan, polivinilxlorid va polixlorpropen xlorli polimerlar bo’lsa – da, xlorprenda xlor atomlar bir – biriga ta‘sir eta olmaydigan masofada joylashganligi uchun unda potentsial g’ov energiyasi kichik, demak, polixlorpren makromolekulasining qayishqoqligi polivinilxloriddagidan kattadir. Makromolekulaning zanjir boylab qay holatda tarmoqlanganligi ham uning qayishqoqligiga ta‘sir qiladi. Yon tarmoq qisqa bo’lib, tez – tez takrorlansa, alohida halqalarning energetik to’sig’i oshadi, natijada makromolekula dag’allashadi. Yon tarmoqlar uzun bo’lsa, kam takrorlansa, molekulalararo ta‘sir kamligidan makromolekulaning qayishqoqligi ortadi. Qayishqoqlikka erituvchi molekulalari ham ta‘sir etadi. Juda oz miqdorda erituvchilar ( plastifikatorlar qo’shib molekulalararo ta‘sir kuchini kamaytirish hisobiga polimer qayishqoqligini oshirish mumkin. Bu tadbir polimerlarni p l a s t i f i k a ts i ya l a sh deyiladi.

Potentsial to’siq kattaligi bir xil bo’lgan zanjirlarning qayishqoqligi molekulyar massasiga qarab o’zgaradi. Masalan, 10 ― 30 bo’g’indan iborat zanjirni olaylik. Bo’g’inlar soni ortishi bilan molekuladagi konformatsion shakl ― o’zgarishlar soni ham ortadi. Demak, uzun zanjirning qayishqoqligi xuddi shunday ximiyaviy tuzilishiga ega bo’lgan qisqa zanjir qayishqoqligidan katta bo’ladi. Harorat past bo’lsa, makromolekulaning potentsial energiyasi qiymati energetik to’siq ko’rsatgichidan ancha kichik bo’ladi, bunda bo’g’inlar muvozanat holat atrofida faqatgina tebranma harakat qila oladi. Harorat ortishi bilan issiqlik harakat energiyasi oshadi, bunda tebranma harakat kuchayib, alohida bo’g’inlarning aylanishiga imkoniyat yaratiladi. Shu sababdan zanjir qayishqoq bo’lib, materialning elastikligi oshadi. Masalan, polistirol yoki polimetilmetakrilat uy temperaturasida dag’al bo’lib, 80 0 da esa elastiklikka ega bo’ladi. Shuningdek, xona temperaturasida cho’ziluvchan bo’lgan elastik tabiiy kauchuk harorat pasaygach, dag’al va mo’rt bo’lib qoladi. Polimerlarda desturktsiY. Polimer makromolekulalarida polimerlanish darajasining kamayishi bilan boradigan reaktsiyalarni d e s t r u k ts i ya r e a k ts i ya l a r i deyiladi. Polimerlardan foydalanish, ularni saqlash va qayta ishlashda, shuningdek ximiyaviy o’zgarishlarga uchratish vaqtida destruktiv jarayonlari sodir bo’ladi.destruktsiya natijasid a polimerlarning ko’pgina fizik – ximiyaviy va mexanikaviy xossalari o’zgaradi (ya‘ni yomonlashadi). Bunga asosiy sabab destruktsiya vaqtida polimer makromolekulasida boradigan parchalanish reaktsiyalaridir. Demak, destruktiv jarayonlar ko’p hollarda maqsadga muvofiq kelmaydigan zararli oqibatlarga olib keladi. Bundan destruktsiya jarayonlarining hammasi zararli deb xulosa chiqarish xato bo’lur edi. Ko’p hollarda tabiiy va sintetik polimerlardan destruktsiya yordamida qimmatbaho past molekulyar moddalar hosil qilish mumkin. Masalan, kraxmal va tsellyulozani gidrolizlab glyukoza olinadi yoki tabiiy oqsil kollagenin gidrolizlanganda meditsinada va oziq – ovqat sanoatida ishlatiladigan har xil

aminokislotalarning aralashmalarini hosil qilishi mumkin. Yoki biror bir polimerning strukturasini o’rganish uchun ko’p hollarda uni destruktsiyaga uchratish va analiz qilish foydadan xoli emas. Sintetik polimer polimetilmetakrilat destruktsiyaga uchratilganda monomer metilmetakrilat olinadi. Demak, destruktsiya jarayonlari sharoitga qarab foydali yoki zararli bo’lishi mumkin. Destruktsiya jarayonlari ikki qonuniyatga: ― tasodifiy yoki depolimerlanish qonuniyatlariga boy so’ngan holda boradi. Depolimerlanish ― polimerlanishning teskari jarayoni bo’lib, makromolekula tarkibidan monomer molekulasini ketma – ket ajralib chiqishi bilan boradigan reaktsiyalardir. Bu ikkinchi holatda polimerning molekulyar massasi tasodifiy qonuniyatga boysunuvchi holatdagiga nisbatan sekin o’zgaradi. Polimerlarning destruktsiya jarayoni tasodifiy qonuniyat boyicha o’zgarsa, τ vaqt oralig’ida hosil bo’layotgan makromolekulaning o’rtacha statistik uzunligi shu makromolekulaning о ‘rtacha polimerlanish darajasi P τ va shu polimerning dastlabki polimerlanish darajasi P o hamda bog’larning o’rtacha soni S bilan quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: P τ = P o / ( S + 1 ) Bu holda destruktsiya reaktsiyasining tezligi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: 1 1 V = in ( 1 − ― ) ― in ( 1 – ― ) = k τ P o P τ Bu yerda k ― parchalanish tezligi konstantasi. τ ― parchalanish vaqti. Destruktsiya jarayonlari qanday tashqi ta‘sir ostida borishligiga qarab bir nechta turga ajratiladi. Destruktsiya mexanik kuchlar ta‘sirida borsa, bunga mexanodestruklanish, nur ta‘sirida ― fotodestruktsiya, issiqlik ta‘sirida ― termodestruklanish, radiatsiya

ta‘sirida ― radiatsion destruktsiya, oksidlovchilar ishtirokida borsa ― oksidlanish destruktsiyasi; bakteriya va zamburug’lar ta‘sirida borsa ― biologik destruktsiya deyiladi. Geterozanjirli polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi yaxshi o’rganilgan. Bunday polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi zanjirdagi uglerod – geteroatom orasidagi bog’dan boshlanadi. Agar destruktsiya to’liq borsa, dastlabki monomer ham hosil bo’lishi mumkin. bunday reaktsiyalar, xuddi organik ximiyadagidek, gidroliz, alkogoliz, atsidoliz, ammonoliz deb ataladi. Ximiyaviy destruktsiyalanish jarayonlari. Polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi , amalda katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Bunda muhit sifatida suv ishlatilsa , g i d r o l i t i k d e s t r u k ts i ya yoki g i d r o l i z deb ataladi . Gidroliz jarayonida uglerod-getiroatom bog’ining uzilgan joyiga suv molekulasi birikib oladi. Agar destruktsiya reaktsiyalari spirt ishtirokida borsa , jarayon a l k o g o l i z, muhit sifatida kislota ishlatilsa a ts i d o l i z deb ataladi . Bu jarayonlar ichida katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgani gidroliz reaktsiyasidir. Gidroliz. Ko’p tarqalgan ximiyaviy destruktsiya reaktsiyalari bo’lib, jarayon vodorod yoki gidroksil ionlar ishtirokida tezlashadi . Shuning uchun ham gidroliz reaktsiyalarida katalizator sifatida ko’pincha kislota va ishqorlar ishlatiladi. Gidrolitik jarayon polimerdagi yon gruppalar , shuningdek asosiy zanjirdagi bog’lar hisobiga ketishi mumkin. Masalan, polivinilatsetat va atsiteltsellyulozaning gidrolizida reaktsiya faqat yon gruppalar hisobiga ketadi. Geterozanjirli polimer asosan zanjirining gidrolitik destruktsiyasida hosil bo’ladigan funktsional gruppalar polimerdagi dastlabki funktsional gruppalardan farq qilmaydi. Makromolekulalar elementar bo’g’inlari orasidagi bog’larning uzilishi natijasida hosil bo’lgan zanjir oxiridagi gruppalar sonini ximiyaviy usul bilan aniq topish mumkin. Karboksil gruppalarning ko’payib borishiga qarab poliamidlarning

destruklanish darajasini, aldegid gruppalarning ortib borishga qarab polisaxaridlarning gidrolizlanish darajasini hisoblash qiyin emas. Poliamid va poliefirlarning gidrolizi ko’p hollarda nazariy ahamiyatga ega, polisaxaridlar gidrolizi esa sanoat miqyosida ahamiyatga ega bo’lganligi uchun uning ustida mukammalroq to’xtalib o’tamiz. O’simlik moddalarida tsellyuloza bilan bir qatorda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan boshqa polisaxaridlar; pentozanlar (ksilan va arabanlar) uchraydi. Tsellyuloza to’la gidrolizlanganda ― faqat glyukoza, ksilan gidrolizidan esa ― ksiloza, besh atomli spirtlar, furfurol va boshqalar; araban to’la gidrolizlanganda arabinoza hosil bo’ladi. Polisaxariddagi yarim atsetal, ya‘ni glyukozid bog’larning gidrolitik uzilishi natijasida birinchi uglerod atomida aldegid (yarim atsetal ― tsikl shaklida ) va to’rtinchi uglerod atomida esa gidroksil gruppa hosil bo’ladi: Polisaxaridlar mineral kislotalar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Sanoatda katalizator sifatida ko’pincha sulfat va xlorid kislota ishlatiladi. Polisaxaridlarda gidroliz jarayonining tezligi kislotaning kontsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Polisaxaridlar suyuq kislota ishtirokida juda sekin gidrolizlanadi, uni tezlatish uchun jarayon yuqori harorat va katta bosimda olib boriladi. Polisaxaridlar gidrolizida kontsentrlangan mineral kislotalar ishlatilsa, reaktsiya tezlashadi. Bunda kislota faqatgina katalizator bo’lib qolmay, balki oligosaxaridlar uchun yaxshigina erituvchi bo’lib ham xizmat qiladi. Sanoatda ko’pincha 80 ― 100 % vodorod ftorid, kontsentrlangan vodorod xlorid, 60 ― 80 % sulfat kislota va kontsentrlangan fosfat kislotalar katalizator sifatida qo’llaniladi. Molekulasida amid bog’lari bo’lgan polimerlar ham kislota va ishqorlar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Bunda gidroliz mahsulotlari strukturasida karboksil va amin gruppalar hosil bo’ladi. Ma‘lumki, oksil moddalarining tarkibida amid (peptid) gruppalari mavjud bo’lib, bu gruppalar kislota, ishqolr va fermentlar ta‘sirida gidrolizlanadi. Buning

natijasida 22 xil α - aminokislota, jelatina va shunga o’xshash moddalar hosil bo’ladi. H + , OH - ~ R ― NH ―― CO ― R′ ――――→ ~ R ― NH 2 ― OH + HOCHR ~ Polikaprolaktamin ishqoriy muhitda qizdirib gidrolizga uchratganda 75 ― 85 foiz miqdorda kaprolaktam olinadi: NaOH OC ~ NH (CH 2 ) 5 ― CO ――――→ NH (CH 2 ) 5 CO ~ ――→ | (CH 2 ) N – OH NH Neylon gidrolizlanishi natijasida ikki dastlabki monomer geksametilendiamin va adipin kislota hosil bo’ladi. ~ NH (CH 2 ) 6 ― NHCO ― (CH 2 ) 4 ― CO ~ → HN 2 ― (CH 2 ) 6 ― NH 2 + geksametilendiamin + HOOC ― (CH 2 ) 4 COOH adipin kislota Odatda, murakkab efirlar gidrolizga uchratilganda karbon kislota va spirtlar hosil bo’ladi. Poliefirlar gidrolizidan ham shunday birikmalar hosil bo’ladi: O O || || H + OH - ~ ― O ― (CH 2 ) n ― O ― C ― (CH 2 ) n ― C ~ ―——→ ――→ ~ O (CH 2 ) n OH + HOOC (CH 2 ) n ―CO ~

Poliefirlar gidrolizlanishida kislota va ishqorlar katalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Atsidoliz jarayonlari suvsiz kislotalar ishtirokida boradi. Murakkab poliefirlar karbon kislotalar ta‘sirida parchalanganda asosan quyidagicha reaktsiya boradi. ~ O ― (CH 2 ) n ―――― O ― OC ― R′ ― CO ~ ――→ ――→ HO ― (CH 2 ) n ― O ― COR + HOOC ― R′ ― CO ~ Poliamidlar atsidolizi quyidagicha reaktsiya boyicha sodir bo’ladi: ~ R′ ― NH ―――― CO ― R′′ ~ → ~ R ― NHCOR + HOOCR″ ROC OH Hosil bo’lgan aminogruppaning miqdoriga yoki eritma qovushoqligining o’zgarishiga qarab, atsidoliz reaktsiyasini to’liq borgan yoki bormaganligini aniqlash mumkin.atsidoliz reaktsiyasining tezligi kislotaning tabiatiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, poliakrilatlar adipin kislotaning ta‘sirida izoftal kislotaga qaraganda bir necha marta tez destruktsiyaga uchraydi. Agar polimerning molekulyar massasi juda yuqori bo’lsa, uning molekulyar massasi atsidoliz jarayonida nisbatan kichik molekulyar massaga ega bo’lgan analogiga qaraganda tez pasayadi. Ko’pincha, atsidoliz yaxshi borishi uchun suvsiz sirka kislota va kislotali katalizatorlar ishlatiladi. Polisaxaridlarni atsidolizga uchratish yo’li bilan tetramer, trimer, dimer va monomerlarni kristall holda ajratib olish mumkin. Agar tsellyuloza yuqori temperaturada mo’l sulfat kislota ishtirokida sirka angidrid bilan ishlansa, atsetillash reaktsiyasi bilan bir qatorda makromolekula elementar bo’g’inlari orasidagi glyukozid bog’lar uzilib atsidoliz jarayoni ham sodir bo’ladi. Reaktsiya

nihoyasida esa aksosan dimer ― oktaatsetat tsellobioza va pentaatsetat glyukoza hosil bo’ladi. Tsellyulozaning to’la atsidoliz jarayonidan, asosan, oktaatsetat tsellyuloza, so’ngra esa uni gidroliz qilib tsellobioza olinadi. A l k o g o l i z ― bu polimerlarning spirtlar ta‘sirida parchalanish reaktsiyasi bo’lib, ko’pgina polisaxaridlar, murakkab poliefirlar va poliamidlar spirtlar ta‘sirida parchalanadi. Alkogoliz jarayonlarida ham gidroliz reaktsiyalariga o’xshash kislota va ishqorlar kaktalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Polikarbonatlar alkogoliz reaktsiyalariga tez uchraydi. Odatda alifatik poliefirlarning alkogoliz reaktsiyasi tezligi aromatik poliefirlarnikiga qaraganda yuqoriroq bo’ladi. Polietilentereftalatni qaynoq etilenglikol ta‘sirida qizdirsak tereftal kislotaning diglikol efiri yoki oligomer ko’rinishida poliefir hosil bo’lib, uning oxirgi bo’g’inida glikol molekulasi o’tirgan bo’ladi. Bu reaktsiya natijasida makromolekulaning uchlarida hosil bo’lgan murakkab efir va amin gruppalari qaytadan bir – birlari bilan ta‘sirlashib amid bog’ini hosil qilishi mumkin. Aminoliz va ammonoliz reaktsiyalarida poliamidlar, anilinformaldekgid va karbomid formaldegid smolalari, shuningdek poliamidlar uchraydi. Bu reaktsiyalar sistemada polimerlarning hosil bo’lishi jarayonida bevosita ishtirok etayotgan monomerlar diaminlar, aminokislotalar va anilin ishtirokida borishi mumkin. H 2 N ―– H ~ NH—(CH 2 ) n — C ―–NH—(CH 2 ) n —CO ~ → ║ O NH 2 ⁄ → ~ NH (CH 2 )—C +H 2 N―(CH 2 )―CO~

$\\ O Odatda ammonoliz reaktsiyalari poliamidlarni hosil qilish jarayonida ammiak ajralib chiqishi bilan boradi. Fizikaviy destruktsiya jarayonlari. Polimerlar faqat oksidlovchilar, kislotalar, ishqorlar ta‘sirida emas, balki turli fizikaviy omillar ta‘sirida ham parchalanishi mumkin. Asosan yorug’lik, radiatsiya, mexanik, issiqlik va ultratovush kabi fizikaviy omillar polimerlarni parchalanishiga sabab bo’ladi. Ko’p hollarda polimerlarning olinishi, qayta ishlanishi va ulardan foydalanish jarayonlarida destruktsiya boradi. Umuman aytganda fizikaviy destruktsiya ― ko’ngilsiz hodisa, chunki buning oqibatida polimerlarning dastlabki fizika – mexanikaviy xossalari yomonlashib, polimer polimer buyumlarning tezda ishdan chiqishi va eskirishiga olib keladi. Fizikaviy destruktsiya mexanizmini har tomonlama mukammal o’rganish destruktiv jarayonlarning oldini olish, sintez sharoitlarini to’g’ri tanlash, polimerlarni qayta ishlash jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va ulardan to’g’ri foydalanish yo’llarini topishga imkon yaratadi. Polimerlarda boradigan fizikaviy destruktsiya jarayonini uch bosqichda boruvchi zanjirli jarayon deb qarash mumkin. Birinchi bosqichda aktiv markazlar hosil bo’ladi, ikkinchi bosqichda zanjir o’sadi va uchinchi bosqichda uziladi. Natijada destruktsiyalanuvchi polimerlarda molekulyar massa kamayibgina qolmay, balki yangi bog’lar va yangi funktsional gruppalar hosil bo’ladi. Bu esa polimer moddasining rangini o’zgarishiga ham olib keladi.$

Migratsion (bosqichli) polimerlanish

20.09.2019

0

99.5 KB

Похожие