logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Polimerlanish jarayonlari

Polimerlanish jarayonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.51171875 KB
Скачать
Polimerlanish jarayonlari Reja: 1. Radikal polimerlanish. 2. Faol markaz hosil bo’lishi, zanjirni usishi va uzulish reaksiya tenglamalari. 3. Inisiator va uning turlari. 4. Radiatsion polimerlanish. 5. Siklik poilimerlanish. 6. Ionli polimerlanish. 7. Polikondensatlanish reaksiyalari. 8. Migratsion polimerlanish. Asosiy tayanch tushunchalar Radikal, Inisiator, ingibitor, Radiatsion, Siklik, Migratsion, Ionli, Polikondensatlanish. Molekulasida bir yoki bir necha xil aktiv funktsional gruppalari bo’lgan quyi molekulyar moddalar ¾ monomer molekulalarining o’zaro birikib, yuqori molekulyar birikma hosil qilish jarayoniga polimerlanish deyiladi. Polimerlanish jarayonida qatnashayotgan quyi molekulyar moddalarning soniga qarab ¾ gomopolimerlanish (faqat bitta modda qatnashsa) va sopolimerlanish (ikki va undan ortiq modda qatnashsa) jarayoni sodir bo’ladi. Polimerlanish jarayonida yuqori molekulyar birimalardan boshqa qo’shimcha mahsulot hosil bo’lmaydi, chunki jarayon nihoyasida hosil bo’lgan polimer tarkibi dastlabki moddaning tarkibiga mos kelishi kerak. Shu sababli polimerlanish jarayonini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin: polimerlanish nM--------------------------→ (—M—) n Polimerlanish jarayoniga kirisha oladigan quyi molekulyar moddalar --- monomerlar bo’lib, ular o’zaro birikishidan polimerlar hosil bo’ladi. Molekulasi tarkibida qo’shbog’, uchlamchi bog’ bilan bog’langan atomlarga ega bo’lgan, shuningdek yopiq halqali quyi molekulyar moddalar polimerlanish jarayoniga kirisha oladi. Polimerlanish jarayoni asosan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’larning uzilib monomer zvenolari orasida yangi birlamchi bog’lar hosil qilishi orqali amalga oshishi mumkin. Masalan: CH 2 = CH + CH 2 = CH + CH 2 = CH + …→ | | | R R R → — CH 2 —CH—CH 2 —CH—CH 2 —CH— … | | | R R R CH 2 — CH 2 + CH 2 — CH 2 + CH 2 — CH 2 + . . . → \ / \ / \ / NH NH NH → — CH 2 ― CH 2 ― NH ― CH 2 ― CH 2 NH ― CH 2 ― CH 2 ― NH ― Shu bilan bir qatorda polimerlanish jarayonlari monomerlarning tabiatiga, aktivligiga va jarayon sharoitiga qarab molekulalararo ta‘sir natijasida geterologik parchalanish, ya‘ni ionlarga ajralish yoki gomolitik parchalanish, ya‘ni aktiv erkin radikallar hosil bo’lishi natijasida polimerlanish jarayoni amalga oshadi. Ba‘zi hollarda polimerlanish jarayoni, zaryad uzatuvchi komplekslar (ZUK) ta‘sirida sodir bo’ladi. Polimerlanish natijasida monomer molekulasi tuzilishidagi toyinmagan bog’lar, toyingan birlamchi valent bog’larga aylanadi: dien uglevodorodlarda esa qo’shbog’lar kamayib boradi. Masalan: n CH 2 = CH ― C = CH 2 → . . . [ ― CH 2 ― C = CH ― CH 2 ] n | | CH 3 CH 3 Yuqorida qayd etilgan toyinmagan uglevodorodlar va ularning bir qator hosilalaridan polimerlanish tufayli sanoat uchun qimmatli xomashyo hisoblangan karbozanjirli yuqori molekulyar birikmalar olinadi. Bular orasida polietilen, polipropilen har xil fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polibutilen, polivinilxlorid, poliviniledenxlorid, polivinilftorid, turli xil kauchuklar, teflon, yuqori haroratga chidamli ftoroplastlar, poliakrilatlar, polivinilatsetatlar, poliakrilonitril va ularning o’zaro polimerlanishidan hosil bo’lgan sopolimerlar ko’plab ishlab chiqarilmoqda. Sintetik tola, sun‘iy charm va plastmassalarning qator turlarini ishlab chiqarishda, asosan, etilen va uning hosilalari polimerlanadi. Tarkibida ikki qo’shbog’ bo’lgan dien, uchlamchi bog’i bo’lgan atsetilen uglevodorodlarning polimerlari asosida kauchuklar, yuqori temperaturaga chidamli materiallar olinadi. Polimerlanish jarayoniga molekulasi tarkibida geteroatomi bo’lgan organik moddalar ham kirisha oladi, natijada geterozanjirli yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’ladi. Masalan: formaldegid, formaldoksim va nitrillarning polimerlanishi quyidagicha sodir bo’ladi: n CH 2 = O → . . . — CH 2 — O — CH 2 — O ― CH 2 ― O . . . n CH 2 = NOH → . . . CH 2 — N — CH 2 — N — CH 2 — N — . . . | | OH OH OH n R — C ≡ N → . . . — C = N — C = N — C = N — . . . | | | R R R Shuningdek, yopiq halqali tuzilishga ega bo’lgan geteroorganik birikmalarning polimerlanishi natijasida ham geterozanjirli chiziqli tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: etilenoksiddan polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam hosil bo’ladi: n CH 2 — CH 2 → . . . — O — CH 2 — CH 2 — O — CH 2 — CH 2 — O — . . . \ / O n CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — C = O → | | —————— NH ———————— O ‖ → . . . — NH — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — C — . . . Polimerlanish jarayonida yopiq zanjirli monomerlardan chiziqli polimerlarning olinishi o’ziga xos jarayon bo’lib, uni keyinroq mufassal ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. O’ttizinchi yillarda N. N. Semyonov tomonidan alohida jarayonlar (zanjir reaktsiyalar) nazariyasining asoslari yaratilgandan keyin ko’pgina ximiyaviy reaktsiyalar aynan zanjirli mexanizm asosida kechishi har tomonlama ilmiy asoslanib, amaliy tajribalar orqali tasdiqlandi. Polimerlanish reaktsiyasi tezligiga qarab zanjirli va bosqichli bo’ladi. Bosqichli polimerlanishda monomer molekulalarining birlashishi kichik tezlikda boradi. Bunda migratsion polimerlanish sodir bo’ladi. Bunda reaktsiya barqaror oraliq moddalar hosil bo’lishi bilan o’tadi. Agar oraliq mahsulotlar beqaror va umri qisqa bo’lsa, zanjir mexanizmga ega polimerlanish sodir bo’ladi. Monomerlarning bosqichli polimerlanishida hosil bo’layotgan makromolekulaning molekulyar massasi kichik bo’ladi. Lekin zanjirli polimerlanishda hosil bo’lgan polimerlarning massasi katta, mingdan tortib bir necha o’n millionlarni tashkil qiladi. Bu holda chiziqli makromolekulalar hosil bo’ladi. Zanjirli mexanizmda monomerlarning polimerlanish darajasi yoki molekulyar massasi jarayonning borish tezligiga qarab birdaniga eng yuqori qiymatiga erishadi. Bundan yuqori molekulyar moddalar o’rtacha molekulyar massasi va polidisperslik darajasi, hosil bo’layotgan mahsulotning asosiy xossalari polimerlanish jarayonining xarakteriga va uning kinetikasiga bog’liq bo’ladi. Bosqichli jarayonni reaktsiyaning istalgan vaqtida to’xtatish va hosil bo’lgan dimer, trimer, tetramer, oligomer va shu kabi birikmalarni sof holda ajratib olish mumkin. Bunda dastlabki monomerning o’zaro birikish, oraliq mahsulotlarning bir-biri bilan yoki monomer bilan reaktsiyaga kirishish xususiyatlari deyarli bir xil bo’ladi, ikkita (yana yangi) monomer molekulasining o’zaro birikish reaktsiyasi amalga oshishi uchun talaygina energiya talab qilinadi (chunki monomerlar aktivlanganidagina reaktsiyaga kirisha oladi). Polimerlanish jarayoni monomer molekulalarining o’zaro va oraliq mahsulotlar bilan birikishi uchun reaktsiyaga kirishayotgan molekuladan biror atomning tezda boshqa molekulaga ko’chishi, ya‘ni “migratsiyasi” natijasida ham sodir bo’la oladi. Polimerlanishning bu turiga bosqichli yoki migratsion polimerlanish deyilib, jarayon monomer molekulasidagi aktiv atomning (yoki ionning) ko’chishi natijasida roy beradi. Polimerlanishning bu turiga izobutilenning sulfat kislota ta‘sirida polimerlanish misol bo’la oladi. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Θ | | | | CH 2 = C + CH 2 – C → CH 3 – C – CH = C | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 H dimer CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | | CH 3 – C – CH = C + n CH 2 = C → H— CH 2 –C —CH = C | | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Polimer n+1 Olifenlar va ularning hosilalari orasida izobutilenga o’xshash bunday talabga javob beradigan monomerlar deyarli kam, shuning uchun polimerlanishning bu turi olifenlarda kam uchraydi. Biroq shunday qator monomerlar mavjudki, ular ma‘lum sharoitda, migratsion polimerlanadi, lekin dastlabki monomer zvenosining tarkibi oxirgi mahsulot tarkibi va tuzilishi bilan ham farqli ravishda o’zgaradi. Bunday polimerlanish jarayoni polimer makromolekulasining ichki qismida yangi bog’lanishlarning hosil bo’lishi bilan yoxud bir yoki bir necha atomlar guruhi zanjir boylab ko’chishi yoki jarayon davomida quyi molekulyar moddalar ajralib chiqishi bilan boshqa jarayonlardan farq qiladi. Ba‘zi hollarda dien uglevodorodlarning polimerlanish jarayonida, aniqrog’i zanjirning o’sishi paytida monomer halqasining ichki qismida yangi atomlararo bog’lanishlar hosil bo’lishi natijasida zanjir uchida yopiq halqali monomer qismlari hosil bo’ladi. Masalan: —CH 2 —CH = CH—CH 2 +CH 2 CH 2 ║ ║ CH CH | | CH 2 CH 2 \ / CH 2 →—CH 2 —CH = CH—CH 2 —CH 2 CH 2 | ║ CH CH | | CH 2 CH 2 \ / CH 2 CH 2 / \ →—CH 2 —CH = CH—CH 2 —CH 2 CH 2 | | CH 2 CH 2 \ / CH 2 Bunday jarayon paytida nafaqat 5 – 6 a‘zoli yopiq halqa hosil bo’lishi kuzatiladi. Ichki va maleulalararo polimilanishda qo’shbog’lar hamda funktsional gruppalar orqali ajratilgan tuzilishdagi monomerlarning polimerlanishi tufayli yopiq geterohalqali yuqori molekulyar moddalar hosil b о ‘o’lishi kuzatiladi. Bunday monomerlar gruppasiga divinilatsetatlar, diallilefirlar, diallilammoniyli tuzlari va xokazolar kiradi: CH CH | CH | ║ ║ / \ nCH CH ------→ —CH 2 —CH CH | | | | O—CH 2 —O O O \ / CH 2 | | Ba‘zi yopiq zanjirli toyinmagan monomerlarning polimerlanishi natijasida ham zanjirning ichki qismida qo’shimcha yangi bog’lar hosil qilgan yopiq zanjirli polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: 1,4 – dimetiltsiklogeksanning polimerlanishi natijasida poli 1,4 – dimetiltsiklogeksan, shuningdek, 1,5 – tsiklooktadien polimerlanganda poli 1,5 – tsiklooktadien hosil bo’ladi. n CH 2 = = CH 2 — → [ — CH 2 — — CH 2 — — ] n Zanjirning rivojlanish davrida bir yoki bir necha atomlar gruppasining ko’chishi (yoki siljishi ) bilan boradigan polimerlanish jarayonida ko’pincha vodorod atomining gidrid yoki proton holida ko’chishi kuzatiladi. Masalan: molekulasi tarmoqlangan tuzilishga ega bo’lgan α - olefinlar kationli polimerlanganda: CH 3 CH 3 CH 3 | | | R + +CH 2 =C R—CH 2 —C +nCH 2 =C | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | R —CH 2 —C—C—CH 2 —C +n CH 2 = C | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | R —CH 2 —C— CH 2 —C —CH 2 —C | | | CH 3 CH 3 CH 3 Xuddi shuningdek, ba‘zi amidlarning polimerlanishi R+ CH 2 = CH—C— NH 2 → R—CH 2 —CH—C—NH 2 → ║ ║ O O →R—CH 2 —CH 2 —C— N + nCH 2 =CH—C—NH 2 → ║ | ║ O H O →R——CH 2 —CH 2 —C— N ——CH 2 —CH 2 —C—NH ║ | ║ O H O yoki propilenning va boshqa monomerlarning katalizatorlar ishtirokida polimerlanishida ham xuddi shu ahvol kuzatiladi. Bulardan tashqari polimerlanish jarayonida N atomidan og’irroq atomlar yoki atomlar gruppasining migratsiyasi ham ba‘zi hollarda kuzatiladi. Masalan, xlor ioni yoki metil gruppasi va boshqa atomlar gruppasining reaktsiya natijasida ko’chishi kabi hollar haqida keyinroq izomerizatsion polimerlanish qismida batafsil to’xtalib o’tamiz. Umumiy holda polimerlanish jarayonini zanjirning o’sishiga olib keladigan aktiv markazning tabiatiga va zanjirning o’sish qonuniyatiga qarab bir-biridan quyidagicha ajratiladi. 1. R a d i k a l p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markazi sifatida, monomer molekulasining gomolitik parchalanishi natijasida hosil bo’lgan erkin radikallar muhim rol oynaydi. 2. I o n l i p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markaz sifatida qo’shbog’ning geterolitik parchalanish natijasida hosil bo’lgan ionlar yoki ion- radikallar asosiy omil hisoblanadi. Demak, polimerlanish jarayonida o’sayotgan makromolekulalarni m a k r o r a d i k a l l a r (radikal polimerlanishda) makroionlar (ionli polimerlanishda) hosil qiladi. Shunday qilib, polimerlanish jarayoni o’ziga xos murakkab sistema bo’lib, boshqa zanjirli ximiyaviy jarayonlar kabi asosan uchta oddiy reaktsiyalardan: aktiv markazning paydo bo’lishi, zanjirlarning o’sishi va zanjirlarning uzilishi kabi bosqichlardan iboratdir. Aktiv markazning hosil bo’lishi uchun katta energiya talab qilinadi. Shu sababdan bu bosqich kichik tezlik bilan boradi. Tashqaridan berilgan energiya (issiqlik, yorug’lik, ultrabinafsha nur, radiatsion, rentgen va lazer nurlari hamda ximiyaviy energiya) yordamida monomer molekulasidagi ximiyaviy bog’ning uzilishi natijasida monomer aktivlanadi, ya‘ni molekula birikish yoki o’sish xususiyatiga ega bo’ladigan aktiv markaz hosil qiladi: 1: ν M 1 —→ M * 1 t Makromolekula zanjirning o’sishi kam miqdor energiya talab qilsa, bu jarayon juda katta tezlik bilan boradi. M 1 * + M 2 → M 2 * M 2 * + M 1 → M 3 * M* n+1 + M 1 → M n * Bu yerda: M1 ( monomer molekulasi M 2 * M 3 * o’sayotgan radikallar M* n+1 Makromolekulyar zanjirning o’sish jarayoni, ya‘ni polimer zanjirning quyi qismidagi monomer bo’g’inning aktivligi yo’qolguncha yoki monomer miqdorining hammasi sarflanib tugaguncha davom etishi mumkin. Zanjirning uzilishi ko’p miqdordagi energiyani talab qilmasa polimerlanish nisbatan yuqori tezlikda davom etadi: (M*) n+1 ( (M* n )n + M*) Zanjirning uzilish jarayonida makromolekula zanjirining o’sish tezligi, uning uzilish tezligidan qancha katta bo’lsa, hosil bo’layotgan polimer makromolekulasining uzunligi shuncha katta bo’ladi. Demak, makromolekulaning katta yoki kichikligi o’lchami va undan zanjirning uzunligi haqida o’rtacha molekulyar massasi aynan shu ikkala jarayon tezliklarining nisbatiga bog’liqdir. Hozirgi paytda yuqori molekulyar moddalarning keng tarqalgan sintez qilish uslublaridan biri radikal polimerlanishdan iborat.

Похожие

Radikal polimerlanish jarayonlari
Anionli polimerlanish
Kationli polimerlanish
Ionli polimerlanish
Migratsion (bosqichli) polimerlanish