Ligandlar maydon nazariyasi - Химия - Рефераты

Ligandlar maydon nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1065 KB

Ligandlar maydon nazariyasi Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi.

Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi.

Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin. U yoki bu elementning koordinatsion birikma hosil qilish qobilyati o’ta element atomining sirtqi elektron qavati tuzilishiga va uning davriy sistemadagi o’rniga bog’liq bo’lib, koordinatsion birikmalar hosil qiluvchilar jumlasiga asosan sirtqi qavatda yetarli darajada bo’sh orbitallari bo’lgan metal ionlar kiradi. Koordinatsion birikma hosil qiluvchi zarracha elektron juftining aksektori vazifasini bajaradi. Agar markaziy atom kimyoviy bog’lanishda o’zining bo’sh s- orbitallari bilan ishtirok etsa, bu holda faqat δ(sigma)-bog’lanish, agar bo’sh p- orbitallar ham qatnashsa, δ- va π-bog’lanishlar yuzaga keladi(u p-, d-yoki f- orbitallari bilan ishtirok etganida ham δ-va π-bog’lanishlar kelib chiqadi. Quyidagi jadvalda markaziy atomlarning koordinatsion birikma hosil qilishda qanday orbitallar hisobiga ishtirok etishi ko’rsatilgan. 1-jadval Kompleks birikma hosil qilishda q atnashadigan orbitallar turlari Davrlar Markazi y atomlar Qatnashadigan bo’sh orbitallar s p d f 1 2 3 4 5 6 7 H-He Li-Ne Na-Ar K-Kr Rb-Xe Cs-Rn Fr-Ku + + + + + + + - + + + + + + - - + + + + + - - - - - + +

Jadvaldan ko’ramizki, koordinatsion birikmalarning kompleks hosil qilishda qatnashadigan bo’sh orbitallar soni davr raqami ortgan sari ortib boradi. I davr elementlari koordinatsion birikma hosil qilishda faqat s-orbitallari bilan, II davr elementlari s- va p-orbitallari bilan qatnashadi. Uchinchi va to’rtinchi davr elementlarida s- va p- dan tashqari d-orbitallari ham, oltinchi va yettinchi davr elementlarida bulardan tashqari yana f-orbitallar ham ishtirok etadi. Binobarin, keyingi har qaysi yangi davrga o’tilganda oldingi davr elementlarining koordinatsion birikma hosil qilish imkoniyati saqlanib qoladi. Quyidagi 2-jadvalda markaziy atomga xos bo’lgan koordinatsion sonlar keltirilgan 2-Jadval Markaziy atomga xos bo’lgan koordinatsion sonlar D avr la r Mark aziy atoml ar Hosil bo’ladigan koordinasion birikmalarda markaziy atomning koordinasion sonlari 2 3 4 5 6 Tekis kvad. 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 H-He Li- Ne Na- Ar K-Kr Rb- Xe Cs- Rn Fr- Ku + + + + + + + - + + + + + + - + + + + + + - - + + + + + - - + + + + + - - + + + + + - - - + + + + - - - + + + + - - - - + + +

Jadvaldan ko’ramizki, bir davrdan ikkinchi davrga o’tilganda elementlarning koordinatsion soni ortib boradi. Birinchi davr elementlarining koordinatsion soni 2 ga teng. Ikkinchi davr elementlari o’zining bitta s-va uchta p-orbitallar hisobiga qatnasha oladi. Ularning koordinatsion soni 4 ga teng. Uchinchi davr elementlarining atomlariga o’tilganda d-orbitallar ham ishtirok eta olishi sababli ularning koordinatsion soni 6 ga teng bo’lishi mumkin (s, p va d-orbitallar hisobiga), oltinchi va yettinchi davr elementlarining atomlari uchun yuqoriroq qiymatga ega bo’lgan koordinatsion sonlar uchraydi. Ligandlar sifatida anionlar (F - , OH - , CN - , SCN - , NO 2 - , CO 3 2- , CrO 4 2- va hokazalar) neytral molekulalar (H 2 O, NH 3 , CO, N 2 , NO, N 2 H 4 , NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 va boshqalar) ishtirok etadi. Har bir ligandda bitta yohud bir nechta taqsimlanmagan (erkin) elektron juft bo’ladi.ba’zan tarkibida taqsimlanmagan elektron juftlar bo’lmagan, lekin p-bog’lanishda ishtiroki eta oladigan elektronlari bor molekulalar ham ligandlik rolini bajaradi. Ligandning s- va p-orbitallari bilan markaziy atomdagi bo’sh orbitallar o’zaro ta’sirlanishi natijasida δ-bog’lanish, ligandning p- va d-orbitallari bilan markaziy atomning bo’sh orbitallari orasida π-bog’lanishlar yuzaga chiqadi, (lekin s-va p x -orbitallari o’zaro qoplanilaganda har doim δ- bog`lanish hosil bo`ladi). Ligandlarning donorlik xossalari ulardagi s va p- orbitallardagi elektron juftlar hisobiga; akseptorlik xossalari esa, bo’sh p-va d- orbitallar hisobiga amalga oshadi. Quyidagi jadvalda ligandlarning elektron donorlik vazifasini bajaruvchi atomlar ko’rsatilgan. 3-Jadval Ligandalr va ularning elektron donor atomlari Liganddagi elektron donor atomlar Molekulyar turdagi ligandlar Ion turdagi ligandlar monodentat polidentat monodent at polidentat H, F, Cl, Br, I - - H - , F - , Cl - , Br - , I - - C CO, C 2 H 4 C 6 H 6 CN - - N NH 3 , C 5 H 5 N, RCN, RNH 2 NH 2 (CH 2 ) 2 - NH 2 NO 2 - , N 3 - , SCN - -

O H 2 O R-CO-CH 2 - CO-R O -2 , OH - CO 3 -2 , SO 4 2- , RCOO - , C 2 O 4 -2 S R 2 S R-CHSH-CH 2 - CHSH-R SCN, S -2 - O yoki N - N O H ONO - H 2 NCH 3 C OO- O va N - EDTA - - S va N - N S H - - Molekulyar orbitallar usuli metal ioni bilan ligandlar orasida kovalent, ionli va boshqa tur bog’lanishlar hosil bo’lishini mantiqiy ravishda ko’rsatib beradi. Molekulyar orbitallar nazariyasida har qanday zarracha to’liq kvant- mexanik sistema deb qaraladi. Molekulyar orbitallar nazariyasining bir necha variantlari mavjud. Bular ichida AOCHK (atom orbitallarning chiziqli kombinasiyasi) nomli varianti ko’p tarqalgan hisoblanadi. Bu variantga muvofiq hosil bo’layotgan birikmaning molekulyar orbitallari dactlabki moddalardagi atom orbitallarning bir-biri bilan ma’lum tartibda o’zaro qo’shilish va ayrilish natijasida hosil bo’ladi. Molekulyar orbitallar usuli biror moddaning molekulyar tuzilishi sxemasini yaratishdan avval uning kristall tuzilishini roentgen nurlar yordamida aniqlab olish zarurligini taqoza qiladi va nazariyani yaratishda bu ma’lumotlardan foydalanishni ko’zda tutadi. Agar sistemada bog’lovchi molekulyar orbitallar (BMO) hosil bo’lsa, dastlabki moddalarning electron buluti bir-birini maksimal (musbat) qoplaydi va ma’lum miqdorda energiya ajralib chiqadi. Bo’shashtiruvchi molekulyar orbitallar (BO’MO) hosil bo;lganda dastlabki moddalarning electron bulutlari bir-birini

nafaqat qoplamaydi, aksincha, bir-biridan itariladi va bunday orbitallar energiyasi qisman ortib ketadi. Uchunchi holda dastlabki atomlardagu electron bulut energiyasida o’zgarish bo’lmaydi, ular bog’lanmaydigan MO hisoblanadi. Bu holatlarni matematik usulda qarab chiqib koordinasion birikmalarda uchraydigan BMO va BO”MO uchun quyidagi tenglamalar olingan: Ψ = a Ψ k + √1-a 2 φ /1+2a√1-a 2 s Ψ * = √1-a 2 φ – a φ / 1-2a√1-a 2 s Bu yerda; Ψ k – koordinasion birikma hosil qiluvchi (ya’ni markaziy) ionning to’lqin funksiyasi; φ – ligandlarning yig’indi to’lqin funksiyasi; s – elektronbulutlarning qoplashish integrali; a – qiymati 0 bilan 1 chegarasida bo’lgan koeffisient. Agar a=0 bo’lsa, u holda Ψ = φ bo’ladi; binobarin, barcha bog’lovchi elektronlar ligandlarda, BO”MO lar esa, metall ionida joylashadi. Bunday sharoitda metall ioni bilan ligandlar orasida to’liq ion bog’lanish namoyon bo’ladi; agar a 2 = 0,5 bo’lsa, BMO ning yarmi metallioniga va yarmi ligandlarda joylashadi. Natijada metall ioni bilan ligandlar orasida kovalent bog’lanish hosil bo’ladi. Agar a = 1 bo’lsa, barcha bog’lovchi elektronlar metall ioniga joylashadi. Binobarin, yana ion bog’lanish ro’y beradi. Agar a 2 ning qiymati 0 dan katta va 0,5 dan kichik bo’lsa, metall ioni bilan ligandlar orasida qutbli bog’lanish hosil bo’ladi. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinasion birikmaning energetik diagrammasini tuzish Oktaedrik turdagi koordinasion zarrachaning to’lqin energetik diagrammasining chizmasi quyida 3-rasmda keltirilgan. Bunday diagrammalar dastlabki moddalar (metall ionida va ligand atom orbitallarni) va hosil bo’lgan kompleksdagi molekulyar orbitallarni sifat jihatdan ifodalaydi; ular albatta taqribiy xususiyatga ega.

3-rasm. Oktaedr tuzilishli koordinasion birikmalarda MOU asosida atom , ligand va molekulyar orbitallar sxemasi; a-sferik simmetriyali maydondagi markaziy atomning energetik qobiqchalari, b-metall va ligand orbitallarining umumlashgan energetik pog’onalari, v-ligandlarning energetik pog’onalari. Bunday diagrammada 7 ta energetik pog’ona mavjud; bulardan 3 tasi BMO, 3 tasi BO’MO bo’lib, 1 tasi bog’lamaydigandir. Energiyalari eng kichik qiymatli molekulyar orbitallar 3 ta t 1u- va 2 ta c d – lar bog’lovchi molekulyar orbitallar bo’lib, ular eng quyi energetik pog’anani egallaydi. Markaziy atomdagi dxy, d x z va d y z – atom orbitallar f 2 d – simmetriyaga ega bo’ladi, ular koordinasion birikmalarda bog’lamaydigan BMO sifatida ishtirok etadi, chunki bu orbitallar ligandlar oralig’i tomon yunalgan, kimyoviy bog’ energiyasiga o’z hissalarini qo’shmaydi. 2 ta e a , 1 ta a 1e va 3 ta t 1u = MO lar (BO’MO lar) eng yuqori energetik pog’onalarga joylashadi. Kam spinli [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ va yuqori spinli [CoF 6 ] 3- koordinasion ionlarning ( σ -bog`lanishlarining) MO usuli asosida tuzilishi 4- rasmda keltirilgan. Ushbu rasmdan foydalanib [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ elektron formulasini molekulyar orbitallar usuli asosida quyidagicha yozish tavsiya qilinadi; [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ ... a 2 2d t 6 1a e a 4 t 6 2d ; ∆=274 kJ.mol -1

Jami bo’lib, MO da 18 ta elektron mavjud, bulardan 12 tasi ligandlardan kelgan bo’lib, 6 tasi markaziy ionga tegishlidir. Bu kompleks diamagnit komplekslar jumlasidandir. 4-rasm. Past spinli (kuchli maydon holati) [Co(NH3)6]3+ va yuqori spinli (kuchsiz maydon holati) [CoF6]3+ koordinasion birikmalar molekulyar orbitallarining energetik diagrammasi.

Adabiyotlar: 1.Парпиев Н.А.,ЮсуповВ.Г., Тошев М.Т. Координацион бирикмалар кимёси. Тошкент. “Университет”, 1996. 298 б. 2.Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соединений. М.:”Высшая школа”. 1990. 432с. 3.Э.Ю.Янсон. Комплексные соединение. М.: “Высщая школа” 1968. 4 . Н.Н. Желиковская., И.И.Черняев. “Химия комплексных соединений”. М. Изд – во. “В ы сшая школа”. 1966 г. 5 . Б.А.Головня., И.А.Федоров. “Основние понятия химии комплексн ы х соединений”. М. 1967 г. 6. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. “Anorganik kimyo nazariy asoslari”. Toshkent. “О‘zbekiston”. 2000 y. 7 . Кукушкин Ю .Н. “Химия координационн ы х соединений”. М. “В ы сшая школа”. 1985 г. 8 . Гликина Ф.Б и Ключников Н.Г. “Химия комплексних соединений”. М. “Просвешение”. 1982 г.

Похожие

Kristall maydon nazariyasi

Koordinatsion birikmalarning konfiguratsiyalari

Kompleks birikmalarda bog’lanish tabiati

Molekulalarning o’zaro ta‘sirlanish turlari

Polimerlar eritmalari nazariyasi