Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish tarixi - Химия - Рефераты

Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish tarixi

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

176.0400390625 KB

Kolloid kimyo fanining maqsadi va vazifasi, rivojlanish tarixi Reja: Kolloid kimyo fanining rivojlanish tarixi 0

Kolloid kimyo fanining rivojlanish tarixi Kolloid kimyo fanining rivojlanish tarixiga nazar solsak, kolloidlar t о ’g’risidagi ma’lumotlar alximiklarni, Aristotelning ishlarida uchraydi. Qadim zamonlardayoq kolloid-kimyoviy jarayonlar Xitoyda, Hindistonda, Misrda, Rimda, О ’rta Osiyoda, qadimgi Rus mamlakatlarida ovqat tayyorlash, teri matolarini oshlash, b о ’yash va boshqa ishlarda k о ’p q о ’llanib kelingan. Demak, kolloid sistemalar bilan inson juda qadim zamonlardan beri tanish. Biroq, bu sistemalar ilmiy jihatdan nisbatan keyinroq о ’rganila boshlangan. Keyinchalik bu fan о ’zining qonuniyatlarini k о ’payishi, uslublarini vujudga kelishi tufayli mustaqil fanga aylandi. Hozirgi zamon texnikasini rivojlanishida kolloid kimyo juda katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Kolloid kimyo qonuniyatlari, kolloidli jarayonlar xalq x о ’jaligining k о ’pgina sohalarida keng q о ’llaniladi. Kolloid kimyo fani geterogen texnologik jarayonlarning nazariy asosi b о ’lib, bu jarayonlarda sirt hodisalar va dispers sistemalar hal qiluvchi о ’rin egallaydi. Hozirgi paytda birorta kimyoviy texnologiya y о ’q-ki dispers sistemalar ishlatilmasin. Atrofimizni о ’rab olgan havodan tortib to suvgacha dispers sistemalardan iborat. Kolloid kimyo – sirt hodisalar, dispers sistema va ularning fizik, kimyoviy hamda mexanik hossalari xaqidagi fandir. Kolloid kimyo fanini о ’qitishdan maqsad – bizni о ’rab turgan borliqning asosiy qismi kolloid sistemalardan iborat deb qarab, unda boruvchi jarayonlarni kolloid kimyo qonuniyatlariga asoslangan holda tushuntirish va о ’rgatishdan iborat. Kolloid kimyo fani – mustaqil fan b о ’lib, bir qator xususiyatlari jihatidan birbiriga о ’xshash turli-tuman dispers sistemalarni o’rganadi. Dispers sistemalar va sirt hodisalar haqidagi ta’limot texnikada ( sanoat, qishloq x о ’jaligi, tabiatni q о ’riqlash, suvlarni tozalash va x.k., geologiya, tuproqshunoslik) shuningdek biologiya, meditsina va farmatsevtikada alohida ahamiyat kasb etadi. 1

Dispers sistemalar deb – suyuq, qattiq yoki gaz muhitida boshqa moddaning juda k о ’p mayda zarrachalarning tarqalishidan hosil b о ’lgan sistemaga aytiladi. Ularga – tuproq, tog’ jinslari, kukunlar, yutuvchi moddalar, katalizatorlar, barcha g’ovak moddalar kiradi. 2

Kolloid kimyoda tekshiriladigan obektlar ikkita asosiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1) disperslik ( maydalanganlik ) va 2) geterogenlik ( kо’p fazali ). Demak, kolloid kimyoni о ’rganadigan obektlari dispers sistemalardir. Bunda tarqalgan modda - dispers faza , modda tarqalgan joy esa dispers muhit deb ataladi. I.1-rasm. 1-dispers muhit, 2-dispers faza Dispers sistemalar tabiatda juda k о ’p tarqalgan. Atrofimizda mavjud materiallar – tuproq, yog’och, tabiiy suv, turli-tuman oziq-ovqat mahsulotlari, rezina, b о ’yoq, hatto inson tanasi ham dispers sistemalarga misol b о ’la oladi. Olamni о ’zi ham dispers sistemadir: barcha planetalar, yuldizlar va kometalar dispers faza b о ’lib, koinotni dipersion muhit deb qarash mumkin. Dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari katta sirtga ega b о ’lganligi sababli ularning sirtidagi atom yoki molekulalari hossalari jihatidan zarrachalar ichidagi atom yoki molekulalar hossalaridan farq qiladi, chunki ular sirt tomondan moddaning boshqa molekulalari bilan tortilmaydi. K о ’pincha kolloid eritmaning 3

sirt qavati uning ichki qavatidan hatto tarkib jihatidan farq qiladi. Shunga kо’ra kolloid kimyo uch muhim muammoni о’rganadi : 1) dispers faza sirtida sodir b о ’ladigan hodisalarni о ’rganish; 2) dispers sistemalarning mavjudlik va baqarorlik sharoitlarini о ’rganish; 3) dispers faza va dispersion muhit chegara sirtida kuzatiladigan elektrokinetik hodisalarni о ’rganishdan iborat. Kolloid kimyo fanida faza atamasini qo’llash ehtiyotkorlikni talab qiladi. Hozircha u 1.1 - jadvalda 1 to’g’ri foydalanilgan bo’lib, u tizimning fizik holatini ifodalashda keng foydalaniladi. Ba`zi kolloidli holatlar termodinamik muvozanatga erishmaydi , ammo bu tuzilma shunchalik ko’p mavjud bo’lishi mumkinki, uni muvozanatli fazadan ajratib olish, farqlash amaliy jihatdan qiyin va nazariy jihatdan esa noqulaydir. Kolloidli oynalar, ba`zi kremlar va gellar kabi taniqli muvozanatga ega bo’lmagan tuzilmalar mavjud bo’lib, ular ko’plab yillar davomida kinetik jihatdan ushlab turilgan tuzilmalar sifatida ko’rilgan. Induvidual fazalarning har biri murakkab tarkibli bo’lishi mumkin, masalan, emulsiya gelda despersiyalangan gelga o’xshash zarrachalardan yoki bir - biriga teng zarrachalardan tuzilgan bo’lishi mumkin. 1.1–jadval - Muhit (α)→ - Dispers faza (β)↓ gaz (muhit) suyuqlik qattiq gaz (ko’piklar) - ko’pik qattiq ko’pik suyuq (tomchilar) suyuq aerozollar suyuq emulsiyalar qattiq emulsiyalar qattiq (zarrachalar) qattiq aerozollar Zol qattiq zol Tomsan Grem kolloid kimyoga asos solgan olim 1 Colloid Science: Principles, methods and applications, Second Edition Edited by Terence Cosgrove_ 2010 John Wiley & Sons, Ltd, P. 1-2. 4

Tomsan Grem kolloid kimyoga asos solgan olim hisoblanadi. 1861 yilda u erigan moddalarni pergament qog’oz orqali suvga о ’tish ( diffuziyalanish ) hodisasini tekshirib, kristall moddalarning ( osh tuzi, shakar ) eritmalari yaxshi diffuziyalanishini, lekin alyuminiy gidroksid, rux gidroksid va boshqa metallarning gidroksidlari, yelim, albumin, jelatina, kraxmal kabi moddalar juda zaif diffuziyalanishini aniqladi. Grem eritmalari yaxshi diffuziyalangan moddalarni kristalloidlar deb, yomon diffuziyalangan va kristall tuzilishga ega b о ’lmagan moddalarni kolloidlar deb atadi (kolloid s о ’zi grekcha «kollo», ya’ni yelim s о ’zidan olingan). T.Gremning fikricha, kristalloidlar suvda eriganda chin eritmalar, kolloidlar eriganda esa kolloid eritmalar hosil b о ’ladi. T.Grem kolloid eritmalarni olish va tozalash usullarini ishlab chiqdi. Uning ba’zi usullaridan hozirda ham foydalaniladi. Grem ta’limotiga binoan kristalloidlar kolloidlardan katta farq qiladi. Lekin 1868 yilda I.G. Borshchev kolloid moddalar kristall holida ham b о ’lishi mumkinligini isbotlab berdi. S о ’ngra rus olimi P.P. Veymarn T.Gremning fikrlari tor ma’noga ega ekanligini isbotladi. U kolloid holatda 200 dan ortiq modda tayyorlab, har qanday modda ham sharoitga qarab kolloid holida ham, kristalloid holatda ham b о ’la olishini k о ’rsatdi. Shunday qilib, har qanday modda sharoitga qarab ba’zida kolloid eritma, ba’zi sharoitda esa chin eritma hosil qilishi mumkin . Masalan, -osh tuzi suvda eriganda chin eritma hosil qiladi, lekin osh tuzini benzoldagi kolloid eritmasini hosil qilish mumkin; -sovun suvda eriganda kolloid eritma hosil b о ’ladi, lekin sovunni spirtda eritib, uning chin eritmasini tayyorlash mumkin. Demak, kolloid holat materiyaning о ’ziga xos alohida holatidir ya’ni , kolloid modda y о ’q, moddaning kolloid holati mavjud. Kolloid holat - bu moddaning yuqori dispersli ( kuchli maydalangan ) holati b о ’lib, zarrachalar alohida molekulalar agregatidan tashkil topadi. Gremdan avval bu sohada M.V. Lomonosov, I.Ya. Berselius, F.Selmi, A.A. Musin-Pushkin, M.Faradey, I.G. Borshchev va boshqalar ham ish olib borganlar. 5

Masalan, 1762 yilda M.V. Lomonosov iviqlar ustida ish olib bordi. U oltinning kolloid eritmasidan foydalanib rangli shishalar tayyorladi. 1797 yilda A.A. MusinPushkin simob metalining kolloid eritmasini hosil qildi. 1908 yilda rus olimi F.F.Reys loy suspenziyalarining elektr xossalarini tekshirgan. 1889 yilda A.P.Sabaneyev kolloid eritmalarning muzlash temperaturalarini о ’l chash asosida kolloid zarrachalarning «molekulali» massalarini aniqladi. Rus olimi F.N.Shvedov 1889 yilda jelatina eritmasi misolida kolloid sistemalarning mexanik struktura xossalarini tekshirdi. XIX asrning boshlarida R.Broun tomonidan dispers faza zarrachalarining tartibsiz harakatini kashf etilishi kolloid kimyoning rivojlanishida katta ahamiyatga ega b о ’ldi. 1906-1908 yillarda M.Smoluxovskiy va A.Eynshteyn kolloid sistemalardagi Broun harakati va diffuziya nazariyasini yaratib, kolloid kimyoni nazariy jihatdan boyitdilar. J.B. Perren, N.Svedberg, B.V. Ilin kabi olimlar A.Eynshteyn va M.Smoluxovskiy nazariyasining t о ’g’riligini tajribada tasdiqladilar. D.I. Mendeleyev kolloid kimyoni tabiat haqidagi bilimlarning porloq istiqbolga ega b о ’lgan yangi tarmog’i deb qaradi . U о ’zining «Kimyo asoslari» nomli kitobining birinchi nashrida (1871 yil) «Kolloid kimyo masalalari fizika va kimyoning barcha sohalari uchun ilg’or va qudratli ahamiyat kasb etishi muqarrar» deb yozgan. Kolloid kimyoning taraqqiyotida mashhur olim A.V. Dumanskiyni ham xizmati katta. U kolloid eritmalarning qovushqoqligini, elektr о ’tkazuvchanligini, optik xossalarini о ’rgandi. Prof. N.P. Peskov kolloid sistemalarning barqarorlik nazariyasini taklif qildi, akademik P.A.Rebinder va uning shogirdlari kolloid dispers va dag’al dispers sistemalarda b о ’ladigan adsorbsiya hodisalarini , shuningdek, ularning strukturamexanik xossalarini tekshirdilar. Kolloid va yuqori molekulali sistemalarni о ’rganishda V.N. Kargin, B.V. Deryagin, I.I. Jukov, Z.A. Rogovin, S.M. Lipatov, akademik I.V. PetryanovSokolov, I.F. Yermolenko, F.D. Ovcharenko, K.S. Ahmedov, X.U. Usmonov, H.R. 6

Rahimov, E.O. Oripov, S.Z. Mo’minov va boshqa olimlarning xizmatlari katta. О ’zbekistonda kolloid kimyo sohasidagi dastlabki tadqiqotlar 1918 yil 12 mayda Munavvarqori Abdurashidxonov boshchiligidagi jadid-ma’rifatchilar tashabbusi bilan ta’sis etilgan universitetning ( о ’ sha davrda Turkiston Davlat universiteti deb nomlangan) noorganik kimyo kafedrasida о ’tkazilgan. Turkiston davlat universitetining kimyo fakultetini va fakultet qoshida ochilgan ilmiy- tadqiqot laboratorisini tashkillashtirishda professor S.N. Naumov xizmati katta ekanligini e’tirof etish lozim. О ’zbekiston tuproqlari va loylarining kolloid kimyoviy tadqiqotlari О ’rta Osiyo Davlat universitetining kimyo fakultetida B.G. Zaprometov tomonidan noorganik kimyo kafedrasida boshlangan. 1937 yili B.G. Zaprometov mustaqil “Kolloid kimyo” kafedrasini tashkil qilgan. О ’zbek olimlaridan akademiklar K.S. Axmedov, X.U. Usmonov, H.R. Rustamov va E.O . Aripov, S.Z. Mo’minovlarning bu sohani rivojlantirishda qilgan ishlari e’tiborga loyiqdir. Ular kolloid sistemalarni yangi turlarini yaratib, xalq x о ’jaligiga katta foydalar keltirishdi. Ular kolloid kimyo fani b о ’yicha о ’quv adabiyotlar nashr etishdi. Kolloid kimyo sohasida hozirda О ’zbekistonda qiziqarli ishlar olib borilmoqda: Kolloid sistemalar turmushda va sanoatda g’oyat katta ahamiyatga ega . О ’simlik va hayvonlar organizmining asosiy tarkibiy qismlari ( oqsil, qon va boshqalar) kolloid holatda b о ’ladi. Sintetik kauchuk, sun’iy ipak, plastmassa va hokazolar ishlab chiqarish texnologiyasi ham kolloid kimyo yutuqlariga asoslanadi. Sun’iy ipak va sintetik materiallar ( kapron, lavsan va boshqalar ) ishlab chiqarishda b о ’kish, koagulyatsiya, adsorbsiya va boshqa kolloid-kimyoviy jarayonlar katta ahamiyatga ega. O’simliklardan olingan tolalarni, hayvonlardan olingan junni, sintetik tolalarni b о ’yash uchun kerakli b о ’yoqlar ham kolloid sistemalar holida b о ’ladi. Charm tayyorlash sanoatida terini b о ’ktirish, kullash, oshlash, kuldan yuvish va hokazo jarayonlar kolloid kimyo usullarga asoslangan. 7

Metallurgiyada, kulolchilik ishlarida, sement, plastmassa, sun’iy toshlar, rangli shisha, qog’oz, sovun, surkov moylar, lak ishlab chiqarishda hamda texnikaning boshqa sohalarida, meditsina va qishloq x о ’jaligida kolloid-kimyoviy jarayonlarning ahamiyati nihoyatda katta. 8

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002. 9

Похожие

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Kolloid eritmalarning olinish va tozalash usullari. Kolloid eritmalarning xossalari

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining tizimi, tuzilishi

Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari

О’zbekistonda organik kimyo fanining rivojlanishi. кimyoviy bog’lanish