Kimyоviy jarayоnlar enеrgеtikasi - Химия - Рефераты

Kimyоviy jarayоnlar enеrgеtikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Kimy о viy jaray о nlar enеrg е tikasi Reja 1. Kimyoviy reaktsiyalarning issiqlik effekti. 2. Termodinamikaning birinchi qonuni. 3. Gess qonuni. 4. Termodinamikaning ikkinchi qonuni.

Tayanch iboralar va tushunchalar: Ekzotermik reaktsiyalar, endotermik reaktsiyalar, o’zgarmas bosimdagi issiqlik effekti, o’zgarmas hajmdagi issiqlik effekti, issiqlik effekti, termokiyo, sistema, termodinamika, kimyoviy termodinamika, hosil bo’lish issiqligi, yonish issiqligi, erish issiqligi, entropiya. 1. KIMYOVIY REAKTSIYALARNING ISSIQLIK EFFEKTLARI. Kimyoviy jarayonlar ko’pincha sistemaning ichki energiyasi va entalpiyasi o’zgarishi bilan boradi. Bu vaqtda issiqlik chiqishi yoki yutilishi mumkin. Issiqlik chiqishi bilan boradigan reaktsiya ekzotermik reaktsiya, issiqlik yutilishi bilan boradigan reaktsiya endotermik reaktsiya deb ataladi. Reaktsiya vaqtida issiqlik chiqishidan (yoki yutilishidan) tashqari sistema kengayishi uchun ish bajarishi ham mumkin, masalan, xlorid kislotaga rux ta‘sir ettirib vodorod olishda bu yaqqol ko’rinadi. Agar reaktsiya issiqligi bilinmoqchi bo’lsa, reaktsiya vaktida energiyaning umumiy o’zgarishi natijasida bajarilgan ish miqdori (yoki ajralib chiqqan elektr energiyasi miqdori) chiqarib tashlanishi kerak. Reaktsiya vaqtida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan maksimal issiqlik reaktsiyaning issiqlik effekti deb ataladi. Bu issiqlik o’zgarmas bosim yoki o’zgarmas hajmda olinadi. Ekzotermik reaktsyailarda ajralib chiqadigan issiqlikdan kimyoviy ishlab chiqarishda foydalaniladi. Masalan, sulfit angidrid oksidlanganda chiqadigan issiqlikdan issiq almashtirgichlarda dastlabki moddalarni kerakli haroratga (400- 450 0 С ga) cha isitish uchun foydalaniladi; ammiak sintezida ajralib chiqadigan issiqlik sintez kolonkalariga kiradigan vodorod va azotni isitish uchun sarflanadi. Termodinamik sistemaga berilgan issiqlik musbat deb qabul qilinadi, agar sistema issiqlik chiqarsa, bu issiqlik manfiy ifoda bilan yoziladi. Lekin termokimyoda buning aksi qo’llaniladi. Masalan:

кЖ 06. 286+ O H = O2 1+ H 2 2 2СаСО 3 = СаО +СО 2 – 179,2 кЖ reaktsiyalarning birinchisida issiqlik ajralib chiqadi , ikkinchisida esa issiqlik yutiladi . Bu termokimyoviy ifodalash bo ’ lsa , termodinamikaviy ifodalash quyidagicha bo ’ ladi : Н 2 + 2 1 О 2 = Н 2 О; Δ Н 0 = - 286,06кЖ СаСО 3 = СаО + СО 2 ; Δ Н 0 = 179,2 кЖ Oddiy moddalardan 1 mol murakkab modda hosil bo’lishida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik shu murakkab moddaning hosil bo’lish issiqligi deyiladi. Issiqlik chiqishi bilan hosil bo’lgan moddalar odatdagi sharoitda issiqlik yutilishi bilan hosil bo’lgan moddalarga qaraganda barqarorroq bo’ladi. Murakkab moddaning 1 moli oddiy moddalarga ajralganda chiqqan yoki yutilgan issiqlik ajralish issiqligi deyiladi. 1 mol modda 300-400 mol erituvchida eriganda ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik erish issiqligi deyiladi. Erish issiqligi erigan modda bilan erituvchining nisbiy miqdoriga bog’lik bo’ladi. Qattiq modda suvda eritilganda moddaning kiristall panjarasi buziladi va bunda energiya sarflanadi. Shu bilan bir vaqtda erigan modda molekulalari erituvchi molekulalari bilan reaktsiyaga kirishadi (gidratlanish yoki solvatlanish reaktsiyalari), bunda odatda issiqlik ajralib chiqadi, Demak, erish issiqligi kristall panjaraning buzilish issiqligi bilan gidratlanish yoki solvatlanish issiqligining algebraik yig’indisidan iborat. Termodinamikaning birinchi qonuni issiqlik effekti bilan sistema ichki energiyasining yoki entalpiyaning o’zgarishi orasidagi munosabatni aniqlashga imkon beradi. O’zgarmas hajmda boradigan, ya‘ni izoxorik jarayonlar uchun Q v = - Δ U Ya‘ni bunday jarayonlarning issiqlik effekti sistema ichki energiyasining kamayishiga teng. Izobarik jarayonlar uchun esa

Q p = - Δ H ya‘ni o’zgarmas bosimda boradigan jarayonlarning issiqlik effekti sistema entalpiyasining kamayishiga teng. U va H ning o’zgarishi sistema bosib o’tgan yo’lga bog’lik bo’lmaganligi uchun o’zgarmas bosim va hajmda boradigan jarayonlarning issiqlik effekti ham sistema bosib o’tgan yo’lga bog’liq emas va uning qiymati sistemaning boshlang’ich hamda oxirgi holatlari bilan belgilanadi. 2. TERMODINAMIKANING BIRINCHI BOSH QONUNI. Bu qonuga muvofiq, alohida olingan sistemada energiyaning umumiy miqdori o’zgarmaydi, energiya yuqolib ketmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi. Bu asosiy qonunni birinchi marta 1748 yilda M.V.Lomonosov bayon etgan edi. So’ngra 1842 yilda R.Meyer ta‘rifladi. XIX asrning o’rtalarida mexanikaviy ishning issiqlikka va issiqlikning mexanikaviy ishga aylanishi ustida olib borilgan juda aniq tajribalar va ularning natijalari hamda undan keyingi tekshirishlar mexanikaviy energiya issiqlikka aylanishi mumkinligini ko’rsatdi. Gelmgolts 1847 yilda «energiyaning saqlanish printsipi»ni umumiy tarzda ta‘riflanadi. Alohida olingan (izolyatsiyalangan) sistemaning umumiy energiyasi doim o’egarmas qiymatga ega bo’ladi. U yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ham ketmaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga binoan, yo’qdan energiya olib abadiy ishlaydigan mashina (birinchi xil abadiy dvigatel) ko’rib bo’lmaydi. SHu vaqtgacha termodinamikaning birinchi qonuniga zid keladigan birorta ham faqat uchramagan. Atom yadrosida bo’ladigan jarayonlar ham termodinamikaning birinchi qonuniga zid kelmaydi. Hozirgi zamon nisbiylik nazariyasiga muvofiq, energiya materiyaning mavjudlik shaklidir. Atom yadrolari orasida bo’ladigan reaktsiyalarda juda ko’p energiya chiqishining sababi shuki, bu jarayonlar massasi kamayadi. (massa defekti sodir bo’ladi).

Har qanday jismda ma‘lum energiya zapasi bo’ladi. Jismda bo’lgan barcha energiya zapasi jismning umumiy energiya deyiladi. Kimyoviy termodinamikada sistemaning ichki energiyasi degan tushuncha kiritiladi. Sistemaning ichki energiyasi uning umumiy energiya zapasi bilan o’lchanadi, sistemaning kinetik va potentsial energiyasigina hisobga olinmaydi, demak sistemaning ichki energiyasi undagi molekulalarning o’zaro tortilish va itarilish energiyasi, ilgarilama harakat energiyasi, aylanma harakat energiyasi, atomlarda elektronlarning aylanish energiyasi atom yadrosida bo’lgan energiya va hokazo energiyalar yig’indisiga teng. Ichki energiya sistema holatini harakterlaydi. Sistemaning ichki energiyasi moddalarning xiliga, ularning miqdoriga, bosim, temperatura va hajmiga bog’lik. Odatda ichki energiya U harfi bilan belgilanadi. Jismdagi ichki energiyaning muallaq miqdorini o’lchab bo’lmaydi; masalan, kislorod yoki vodorod molekulasi ichki energiyasining umumiy miqdorini bilib bo’lmaydi, chunki modda har qancha o’zgarmasin u energiyasiz bo’la olmaydi. Shuning uchun amalda jismning holati o’zgargan vaqtda ichki energiyaning kamayishi yoki ko’payishinigina aniqlanadi. Masalan, 2 hajm vodorod bilan 1 hajm kislorod aralashmasining ichki energiyasini U1 bilan ifodalanadi. Aralashmani elektr uchquni yordamida portlatib, suv bug’i hosil qilinsa, uning ichki energiyasini U2 bilan belgilanadi. Sistemada ichki energiya U1 dan U2 ga o’zgarsa,U U = UΔ 1 2 bo’ladi. UΔ - ichki energiyaning o’zgarishi, uning qiymati faqat U 1 va U 2 ga, ya‘ni sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’lik, ammo sistema bir holatdan ikkinchi holatga qay usulda o’tganiga bog’lik emas. Masalan, ma‘lum sistema qizdirilsa, unga berilgan issiqlikni A bilan belgilanadi. Termodinamikaning birinchi qonuniga binoan, sistema issiqlikni yutib, o’zining ichki energiyasini ko’paytiradi va tashqi kuchlarga qarshi ish bajaradi. Agar bu ishni АΔ bilan ifodalansa, u holda termodinamikaning birinchi qonuni uchun tubandagi matematik ifoda hosil bo’ladi:

A U q   Demak, sistemaga berilgan issiqlik uning ichki energiyasining o’zgarishiga va tashqi kuchlarga qarshi ish bajarishga sarf bo’ladi. 3. GESS QONUNI. Reaktsiya issiqlik effektining jarayon bosib o’tgan yo’liga bog’liq emasligini 1836 yilda Rossiya olimi G.I.Gess tajribada aniklagan. Gess qonuniga ko’ra, kimyoviy reaktsiyalarning issiqlik effekti reaktsiyada ishtirok etadigan moddalarning boshlang’ich va oxirgi holatlarigagina bog’lik, lekin boshlang’ich holatdan oxirgi holatga qanday yo’l bilan o’tilganiga bog’lik emas. Masalan, uglerod kislorodda yondirilganda karbonat angidrid ikki xil yo’l bilan hosil bo’lishi mumkin: 1) C+ O 2 = CO 2 + Q 2) C + 2 1 O 2 = CO + Q 1 CO + 2 1 O 2 = CO + Q 2 Gess qonuniga ko’ra Q = Q 1 + Q 2. Moddalar o’zaro reaktsiyaga kirishib boshqa moddalarga aylanishida qancha issiqlik chiqishi yoki yutilishini aniqlash uchun Gess qonuniga ko’ra, boshlang’ich va oxirgi moddalarning hosil bo’lish issiqligini bilish kerak. Masalan : СН 4 + 2 О 2 = СО 2 + 2 Н 2 О + Q Reaktsiyada moddalarning elementlardan hosil bo’lish issiqliklari quyidagicha: С + 2 Н 2 = СН 4 + 74,555 кЖ С + О 2 = СО 2 + 393,768 кЖ 2Н 2 + О 2 = 2Н 2 О + 2 ∙ 285,96 Reaktsiyaning issiqlik effekti : Q = Q 2 СО + Q О Н 2 – Q 4 СН = 890,951 кЖ

Demak , Gess qonuniga ko ’ ra , reaktsiyaning issiqlik effekti reaktsiya mahsulotlarining hosil bo ’ lish issiqliklari yig ’ indisi bilan dastlabki moddalarning hosil bo ’ lish issiqliklari yig ’ indisi orasidagi ayirmaga teng . 4. TERMODINAMIKANING IKKINCHI BOSH QONUNI . Termodinamikaning birinchi qonuni termodinamik jarayonining energetik balansini tuzishga imkon beradi , ya ‘ ni izolyatsiyalangan sistemada energiyaning umumiy zapasi o ’ zgarmas ekanligini ko ’ rsatadi . Lekin bu qonun energiyaning o ’ zatilish yo ’ nalishi , termodinamik jarayonning sodir bo ’ lish ehtimoligi va yo ’ nalishi haqida hech qanday ma ‘ lumot bermaydi . Tabiatda sodir bo ’ ladigan va ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan jarayonlar faqat ma ‘ lum yo ’ nalishdagina o ’ z – o ’ zicha ketishi mumkin . Birinchi qonun bu jarayonlarning teskari yo ’ nalishda ham borishini ta ‘ qiqlamasada , ular teskari yunalishda uz - uzicha bormaydi . Masalan eritma o ’ z - o ’ zicha hosil bo ’ ladi , lekin tashkil etuvchi komponentlarga o ’ z - o ’ zicha ajralmaydi . Issiqlik energiyasi faqat issiq jismdan sovuq jismga o ’ z - o ’ zicha o ’ tadi , eletr energiyasi yuqori potentsialli joydan past potentsialli joyga o ’ z - o ’ zicha boradi , suv yuqoridan pastga o ’ z - o ’ zicha oqib tushadi . Boshqacha aytganda , energiya intensivlik faktori katta joydan intensivlik faktori kichikroq joyga o ’ z - o ’ zicha uzatiladi . Energiyaning kamayishini aniqlaydigan ikkinchi faktor sig ’ im faktori bo ’ lib , unga elektr miqdori , moddaning hajmi , issiqlik sig ’ imi kiradi . Agar sistema bir muvozanat holatidan ikkinchi holatga uzluksiz oraliq muvozanat holatlari orqali juda sekin o ’ tsa , bunday o ’ zgarish qaytar jarayon deyiladi . Bunda ikki muvozanat holat orasida holat parametrlari juda kam o’zgaradi va holat parametrlarini juda kam o’zgartirish yo’li bilan sistemani avvalgi muvozanat holatiga qaytarish mumkin. Qaytar jarayonlarga qattiq kristall jismning suyuqlanishini, suyuqliklarning bug’lanishini, kimyoviy birikmalarning dissotsiyalanishini va boshqalarni misol keltirish mumkin. To’yingan eritmadan kristallga tushirishni amalda qaytar jarayon deb hisoblash mumkin, bunda bosim

va temperatura ozgina o’zgarishi ham bug’ hosil bo’lishi yoki kondensatlanishga va, demak, moddaning cho’kishi yoki erishiga sabab bo’ladi. Muvozanatdagi jarayonni qaytar jarayon deyish mumkin, shuningdek, har qanday qaytar jarayon muvozanatga keladi. Qaytar jarayonlar o’z-o’zicha sodir bo’lmaydi, ularni amalga oshirish uchun tashqaridan energiya sarflash kerak. Qaytmas jarayonlar odatda, o’z-o’zicha va faqat bir yo’nalishda muvozanat holatiga yaqinlashadigan yo’nalishda boradi va bu muvozanat qaror topgach, jarayon to’xtaydi. Masalan, issiqlikning qaynoq jismdan sovuqroq jismga o’tishi, o’ta sovitilgan suyuqlikning kristallanishi yoki o’ta qizdirilgan suyuqlikning bug’lanishi, gazlar yoki suyuqliklarning o’zaro diffuziyalanishi va boshqalar. Qaytar va qaytmas jarayonlarni xarakterlash uchun termodinamikada ko’p qo’llaniladigan intensivlik faktori va sig’im faktori mavjud. Intensivlik faktori ayni turdagi energiyaning kuchlanishini, boshqacha aytganda, potentsialini bildiradi. Masalan, elektr energiyaning intensivlik faktori elektr zaryad potentsialidir; hajmiy energiyaning intensivlik faktori-bosim, temperatura esa issiqlikning intensivlik faktoridir. Energiyaning miqdorini bildiradigan sig’im faktoriga elektr energiyada elektr miqdori, hajmiy energiyada moddaning hajmi, issiqlik uchun issiqlik sig’imi kiradi. Termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko’ra izolyatsiyalangan sistemalarda o’z-o’zicha boradigan jarayonlar energiyaning yuqori darajadan past darajaga o’tish yo’nalishidagina borishi mumkin va jarayon sistemaning barcha qismlarida energiya tenglashgunga qadar davom etadi. Ikkinchi qonunga shunday ta‘rif berish mumkin: har kanday sistema energiyaning intensivlik faktori tenglashadigan muvozanat holatiga kelishga harakat qiladi. Bu qoidani issiqlikka tatbiq etilsa, shunday ifodalanadi: issiqlik sovuq jismdan issiq jismga o’z-o’zicha o’tishi mumkin emas.

ADABIYOTLAR 1. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil. 2. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil. 3. N.A. Parpiev va boshqalar. «Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston», 2000yil. 4. Maksudov N. X. Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik. Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil. 5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S. Guzeya -3– e iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 1989. – 640s. 6. Rustamov X.R. Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. «O’zbekiston», 2000. – 487 b. www.ziyonet.uz

Похожие

Kimyоviy bog’lanish

Kimyоviy kinеtika

Yog’ kislotalar oksidlanishining enеrgеtikasi va biologik ahamiyati

Pеntozofosfatli sikl. Spirtli bijg’ish. Uglеvodlarning anaerob va aerob parchalanishining solishtirma enеrgetikasi

Ғаффор Раҳмонбердиевич Раҳмонбердиев