Кимё саноатида сув - Химия - Рефераты

Кимё саноатида сув

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

31.47265625 KB

Кимё саноатида сув Режа : 1. Кимё саноатида сув. 2. Ичимлик сувини тайёрлаш. 3. Саноат сувларини тайёрлаш

1 . Кимё саноатида сув. Сув планетамиз юзасини 70 % ни ташкил этади. Унинг умумий ҳажми 1 млрд.345 млн км 3 (1 млрд. тоннага тенг). Шундан 137 млн. км 3 ёки 94,1 фоизи шўр, ичишга яроқсиз сув бўлиб, денгиз ва океанларда тўпланган. Музликлардаги (қуруқликнинг 11 фоизи музликлардан иборат) сув 24 млн. км 3 ёки 1,6 % дир. Кўл ва дарёлар суви 231,2 минг км 3 , атмосфера сувлари 14 минг км 3 , ер ости сувлари 75 минг км 3 . Ерда ичишга яроқли сув миқдори 4-5 млн. км 3 ёки 0,3 % дир. Музликлардаги сувни ҳам қўшиб ҳисоблаганда 2 % га яқин. Ҳозирги кунда ер шари аҳолисининг 1/3 қисмида ичимлик суви танқис бўлиб турибди. Сув халқ хўжалигининг барча соҳаларида, жумладан, кимё саноатида ҳам кенг қўлланилади. Бунинг сабаби сувда кўпгина фойдали хоссалар (универсал эритувчи эканлиги, рангсиз, ҳидсиз, таъмсиз, заҳарсизлиги, иссиқлик сиғимининг катталиги ва бошқала) борлигидандир. Сув кимё саноатида турли мақсадларда ишлатилади. Масалан: эритувчи сифатида ювиш ишларида, ашёларни флотациялашда, иситиш, совутиш мақсадларида, иссиқ алмаштириш жараёнларида ҳатто хом ашё, реагент (масалан: сульфат, нитрат, фосфат, кислоталарини, ишқор ва асосларни ишлаб чиқаришда, водород олишда, гидролиз ва гидратлаш реакцияларида ва бошқаларда) сифатида ишлатилади. Сувнинг энг йирик истеъмолчиларидан бири кимё саноатидир. Шунинг учун ҳам кимё корхоналари сув манбаъларига яқин жойларда қурилади. Масалан: айрим кимёвий маҳсулотларни 1 тоннасини ишлаб чиқариш учун қуйидагича сув сарфланади: алюминий 1500, пўлат 270, никель 400, вискоза ипаги 1200, синтетик каучук 1600, капрон 2500, нитрат кислота 200, сульфат кислота 50, аммиак 1000, фосфор 15 м 3 /т, фақат битта капрон заводи 120 минг киши яшайдиган шаҳар таъминотига сарфланадиган сувга тенг миқдорда сув сарфлайди. Ҳозирги пайтда ишлаб чиқариш эҳтиёжи учун, чучук сувнинг умумий миқдоридан 40 % га яқини сарфланмоқда. Шунинг учун ҳам ер шарининг

баъзи жойларида ичимлик суви танқислиги кузатилмоқда. Буни олдини олиш, кимё корхоналарига сув сарфиётини камайтириш учун ишлаб чиқаришни ёпиқ системага ўтказиш, ишлатилган сувни оқизиб юбормай, тозалаб қайта ишлатиш. Ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш, сувдан кам фойдаланувчи технология яратиш, сув билан совутиш системаларини ҳавода совутиш, ситемаларига ўтказиш лозим. Табиий сувлар келиб чиқишига қараб уч қисмга бўлинади: 1. атмосфера сувлари. 2. ер усти сувлари (дарё, кўл, денгиз ва океан сувлари). 3. ер ости сувлари. Атмосфера сувлари – ёмғир ва қор сувлари бўлиб, таркибида бегона аралашмалари камлиги билан ҳар актерланади. Унинг таркибида тузлар бўлмайди. Асосан, сувда эриган газлар (О 2 , СО 2 , Н 2 S, азот оксидлари, олтингугуртнинг кислородли бирикмалари органик моддалар) бўлади. Ер усти сувлари – дарё, кўл, денгиз, океан сувлари бўлиб таркибида Д. И. Менделеев даврий системасидаги барча элементларни учратиш мумкин. Дунё океани сувида 5 – 10 16 т. туз эриган ҳолда бўлади. Агар бунча тузни ер шари юзасига бир текисда ёзиб чиқилса, 45 м қалинликда туз қатлами билан қопланган бўлур эди. Денгиз ва океан сувларида 23-15 15 т – Cl, 83-10 12 т -Br, 8-10 9 т - I , 16-10 14 т - Mg 48-10 13 т – К, 1-10 10 т – Au, 28-10 8 т - Li , бор. 800 млн тонна молибден, 300 млрд. т. торий, 20 минг т. радий, 164 млн. т. кумуш бор. Шунинг учун ҳам кейинги йилларда денгиз ва океан сувларидан турли элементлар, тузлар ажратиб олинмоқда. Ҳозирги кунда кимё саноати ҳар йили денгиз сувларидан 200 млн. т. дан кўпроқ ош тузи олинмоқда. Бундан ташқари кўплаб бошқа элементлар: калий, магний, бром, уран, олтин, темир рудаси, қалай ва бошқалар ажратиб олинмоқда. (1990 йилда денгиз сувидан 2250 т. уран ажратиб олинди.) Ер ости сувлари – артезиан, булоқ, қудуқ сувлари бўлиб, унинг таркиби, у сув тўплаган ёки чиқаётган жойнинг тупроғи ва тоғ жинсларининг таркиби тузилишига боғлиқ бўлади. У сув тупроқ қатламларидан

фильтрланиб ўтганлиги туфайли жуда тиниқ бўлади. Таркибида органик моддаларнинг қолдиқлари учрамайди. Кимё саноати учун йирик хом ашё манбаъси бўлган минераллашган ер ости сувларидан турли кимёвий бирикмалар ажратиб олишди. Масалан: ош тузи ва ундан сода ишқор олинади. Яна бром ва йод ҳамда уларнинг турли бирикмалари ажратиб олинади. Сув таркибидаги барча бегона аралашмалар дисперслик даражасига қараб учга бўлинади: 1. дағал диспер с аралашмалр, заррачаларнинг диаметри 100 нм. дан катта. 2. коллоид диспер с аралашмалар, заррачаларнинг диаметри 1-100 нм. гача. 3. молекуляр диспер с ёки чин эритмалар. Дағал диперс ва коллоид аралашмалар минерал ёки органик моддалар бўлиб улар, асосан турли алюмосиликатлар, силикатлар, гидратланган силикат кислота, ишқорий ер металл карбонатлари, металларнинг асосий тузлари (асосан темирнинг тузи), ўсимликларнинг парчаланиш маҳсулотлари, планктонлар ва бошқалардан иборат бўлади. Сувлар ишлатилиш соҳасига қараб, саноат ва ичимлик сувларига бўлинади. Ичимлик сувларига алоҳида талаблар қўйилади (бактериялар билан ифлосланганлик даражаси, таъми, ҳиди, ранги). Масалан: умумий бактериялар миқдори 1мл. сувда 100 тадан ошмаслиги керак. Шундан ичак таёқчаси 1 л. сувда учтадан кўп бўлмаслиги керак. Умумий тузлар миқдори 1000 мг/л. дан ошмаслиги талаб қилинади. Саноат сувларига бактериялар билан ифлосланганлиги (озиқ-овқат ва баъзи биокимёвий саноат тармоқларидан ташқари) муҳим аҳамиятга эга эмас. Бегона қўшимчаларнинг чегаравий миқдори ишлаб чиқаришнинг ҳар актерига қараб турлича бўлади.

Сувнинг сифати: тиниқлиги, тозалиги, ранги, ҳиди, ҳар оратси, умумий туз миқдори, қаттиқлиги, оксидланиши ва реакцияси каби физик, кимёвий хоссалари билан аниқланади. Сувнинг тиниқлиги унинг қанчалик қалинлик қатламида чиллик ёки бирор ҳарф тасвирини визуаль ёки фотоэлемент ёрдамида кўриб уни фарқлаш орқали аниқланади. Сувнинг тиниқлиги унда дағал дисперс механик ва коллоид заррачаларнинг борлиги ва уларнинг миқдорига боғлиқ бўлади. Бу аралашмалар сув ўтказиш қувурларини, аппаратларни ичига чўкиб, уни тиқилиб қолишига, натижада меҳнат унумдорлигини камайишига ёки аварияларга олиб келади, сувни кўпиклатиб юборишга, электролизёрларнинг диафрагмасини ифлослашга олиб келади. Сувнинг тозалиги унинг таркибидаги ҳар қандай бегона аралашманинг сони ва миқдори билан ҳар актерланади. Улар қанчалик кам бўлса, шунчалик тоза ҳисобланади. Сувнинг тозалиги инсон соғлиги учун муҳим омил бўлиб, ечимини талаб қилинадиган актуал муаммо ҳисобланади. Умумий туз миқдори сув, таркибида минерал ва органик аралашмаларнинг борлиги билан ҳар актерланади. Уни аниқлаш учун 1 л. сувни буғлантирилганда қолган қолдиқ ўзгармас массага келгунча 110 0 С ҳар оратда қиздирилади. Ҳосил бўлган масса умумий туз миқдори бўлиб, у мг/л билан ўлчанади. Умумий туз миқдори буғлангунча қаттиқ қиздирилиб, совигач ўлчанади, массалар орасидаги фарқдан органик аралашма миқдори ҳам аниқланади. Сувнинг оксидланиши унинг таркибида органик қўшимчаларнинг борлиги билан ҳар актерланади. Сувнинг оксидланиши, 1 л сувни оксидлаш учун сарфланган KMnO 4 нинг мг миқдори билан аниқланади. Бунинг учун6 1 л сув олиниб ортиқча KMnO 4 билан 10 минут давомида қайнатилади. Сувнинг реакцияси уни муҳим – кислоталиkик ёки ишқорийлик даражаси водород ионларининг концентрацияси яъни рН билан ҳар актерланади. рН индикаторлар ёрдамида аниқланади. Агар рН – 6,5 – 7,5 оралигида бўлса, муҳит нейтрал. рН 6,5 бўлса, муҳит кислотали ва рН 7,5

бўлса, муҳит ишқорий бўлади. Табиий сувнинг муҳити нейтралга яқин бўлади. Сувнинг қаттиқлиги унинг таркибидаги кальций ва магний тузларининг миқдори билан ҳар актерланади. Қаттиқлик 1 л (1 дм 3 ) сувда бўлган Са 2+ ёки Мg 2+ ионларининг миллиграмм эквивалент миқдори билан ҳар актерланади. Қаттиқлик бирлиги қилиб 20,04 мг/л Са 2+ иони ёки 12,16 мг/ л Мg 2+ иони қабул қилинган яъни 1 л сувда 20,04 мг/л Са 2+ иони ёки 12,16 мг/ л Мg 2+ иони бўлса бундай сувнинг қаттиқлиги 1мг/экв. га тенг бўлади. Сувнинг қаттиқлиги учга: муваққат доимий ва умумий қаттиқликка бўлади.Муваққат (карбонатли) қаттиқлик сувда кальций ва магний гидрокарбонатларнинг борлиги билан ҳар актерланади. Сув қайнатилганда улар сувда эримайдиган карбонатларга айланиб чўкмага тушади. Натижада сув юмшайди. Ca(HCO 3 ) 2 = CaCO 3 + H 2 O + CO 2 ; 2Mg (HCO 3 ) 2 = MgCO 3 + Mg (OH) 2 + 3CO 2 + H 2 O Доимий (карбонатсиз) қаттиқлик сувда кальций ва магнийнинг гидрокарбонатларидан бошқа барча тузларининг борлиги билан ҳар актерланади. Улар сув қайнатилганда чўкмага тушмайди. Муваққат ва доимий қаттиқлик биргаликда умумий қаттиқликни ҳосил қилади. Табиий сув қаттиқлигига қараб қуйидаги синфларга бўлинади: Сувнинг қаттиқлик даражаси: 1 л сувда Са 2+ ва Мg 2+ ионларининг мг.- экв. миқдори Жуда юмшоқ 0 – 1,5 Юмшоқ 1,5 – 3 Ўртача қаттиқ 3 – 6 Қаттиқ 6 – 10 Жуда қаттиқ 10 Сувнинг қаттиқлиги жуда муҳим кўрсаткич бўлиб, сув қиздирилганда кальций ва магний карбонатлари чўкиб идиш деворларида чўкинди (қасмоқ)

ҳосил қилади. Кальций ва магний сульфатлари эса, сув қайнатилганда чўкмага тушмайди, аммо сувда эрувчанлиги кам бўлганлигидан, сув буғланганда ўта тўйинган эритмага айланиб идиш деворларига қаттиқ қатлам ҳосил қилиб чўкади. У чўкма иссиқликни ёмон ўтказганлигидан (масалан, буғ қозонларида 1 мм. қалинликдаги қасмоқ чўкинди ёқилғи сарфини 5 % гача оширади) буғ қозонларида ва иссиқ алмаштиргичларда унумдорликни кескин камайтириб юборади. Ундан ташқари буғ қозонларнинг девори қаттиқ қизиб кетади, натижада пўлат оксидланиб ўз мустаҳкамлигини йўқотади, куйиб тешилади, ҳатто портлаб кетади. Қаттиқ сув кўпгина технологик жараёнлар учун яроқсиз ҳисобланади. Масалан: эритмаларни электролиз қилишда содани аммиакли (сольве) усулида олишда, тўқимачилик, озиқ- овқат саноатлари ва бошқаларда. Табиий сувни тозаламай фойдаланиб бўлмайди. Сув манбаъларидан келадиган сувни сифатини яхшилаш, сувни тайёрлаш дейилади. Сувни тайёрлаш бу сувнинг таркибидаги бегона аралашмалардан тозалаш учун комплекс операцияларни куллашдан иборатдир. 2. Ичимлик сувини тайёрлаш. Ичимлик сувига алоҳида талаблар қўйилади: у тоза, тиниқ, рангсиз, ҳидсиз, кимёвий ва бактериялар билан ифлосланмаган бўлиши керак, яъни ичимлик суви ГОСТ талабларига жавоб бериши керак. ГОСТга биноан ичимлик сувининг 1 мл да бактерияларнинг умумий сони 100 та дан, ичак таёқчасининг миқдори 1 л сувда учтадан ортиқ бўлмаслиги керак. Дарё ва кўл сувлари, одатда бу талабларга жавоб бермайди, шунинг учун ҳам ичимлик сувини водопровод тармоғига беришдан илгари сув тозалаш станцияларида тозаланади. Ичимлик сувини тайёрлаш тўрт босқичли: тиндириш, коагуляциялаш, фильтрлаш ва зарарсизлантириш каби жараёнлардан иборатдир. Ичимлик сувининг тайёрлашнинг асосий схемаси 12-расмда берилган. Тозалаш учун сув ҳавзадан кўпинча оралиқ қудуқ дағал тиндиргич орқали олинади. Унга сув ўз оқими билна келади. Дағал тиндиргичга сув секин оқиб киради ва унда тиниқ дағал дисперс

заррачалардан тозаланади. Сув олиш қурилмаси ҳимоя тўри билан жиҳозланган бўлиб, йирик нарсаларнинг, шу жумладан балиқларнинг қурилмаган тушишини олдини олади. Сувдаги енгил муаллақ заррачалар жуда секин чўкади. Коллоид заррачалар тупроқ, силикат кислоталари, гумин кислоталари ва бошқалар эса фильтрлаш ва чўктириш усуллари билан ажралмайди. Шунинг учун сув ҳавзадан ёки тиндиргичдан биринчи кўтаргич насос ёрдамида аралаштиргичга коагуляция кўтариб беради. Коагуляторга элетролитлар – Al 2 (SO 4 ) 3 , FeSO 4 ёки бошқа бирикмаларнинг эритмалари коагулянтлар ҳам қуйилади. Аралиштиргичда (коагулятор) коагуляция жараёни боради. Коагуляция бу – гетероген системаларни ажратишнинг энг самарали усулидир. Бу жараённинг физик-кимёвий моҳиятини соддароқ қилиб қуйидагича баён этиши мумкин. Электролит жуда суюлтирилган эритмалардан мусбат зарядланган заррачалар ҳосил қилиб гидролизланади. Қайсиким бу заррачалар манфий зарядли каллоид заррачаларнниг юзасига адсорбланиб уни нейтраллайди. Натижада зарядсизланган каллоид заррачалар бир бирисига ёпишиб, йириклашади ва чўкади. Коагулянт иони заряди (Al 3+ .Fe 3+ ) қанчалик катта бўлса коагуляциялаш учун шунчалик ҳам Электролит сарфлайди. Бир вақтнинг ўзида Al 2 (SO 4 ) 3 муваққат қатиқлигини ҳам анча камайтиради. Аралаштиргичда қуйидаги реакциялар боради. Al 2 (SO 4 ) 3 +6H 2 O=2Al(OH) 3 +3H 2 SO 4 Al 2 (SO 4 ) 3 +3Ca(HCO 3 )=2Al(OH) 3 +3CaSO 4 +6CO 2 коагуляция жараёнида ҳосил бўлган кенг юзали ивиқсимон чўкма секинлик билан чўка бошлайди ва енгил муаллақ заррачаларни ўзига ёпиштириб олади ҳамда органик бўёқ моддаларини ҳам адсарбсиялаб чўкади, натижада сув тни тиниқ бўлиб қолади. Коагулянт сарфи сувнинг ифлосланганлик даражаси билан белгиланади: баҳор пайтларида Al 2 (SO 4 ) 3 дан 120 г/м 3 , ёз даврида 70 г/м 3 , қишда эса 20 г/м 3 , сарфланади. Коагуляция жараёнини тезлаштириш учун кўпинча ивиқсимон чўкинмаларнинг ҳосил бўлиши ва уни чўкишини

тезлатувчи қўшимча реагентлар-флокулянтлар ишлатилади. Флокулянт сифатида: активланган силикат кислотаси, карбоксимотил-целлюлоза, олеин кислотасининг натрийли тузи, синетик полимер материаллар полиакриламид, полиэтиленимин ва бошқалардан фойдаланилади. Айниқса, лойқа сувларда флокулянтни қўллаш катта самара беради. Агар сувдаги лойқа миқдорига нисбатан I полиакриламид қўшилганда коагулят қўшиш миқдори 2-3 марта камаяди, ивиқсимон чўкманинг чўкиш тезлиги 10-20 мартагача тезлашади. Сув аралаштиргичдан тиндиргичга 6 ўтади,у ерда коанулция флокуяция тугайди ва сувдаги аралашган заррачалар чўкади. Тиндиргичлар катта СИҒИМЛИ бетондан қилинган ҳавуз бўлиб, сувни тиндиргичда узоқроқ муддат бўлишини таъминлаш учун унда тўсиқлар ўрнатилган.аммо, сувнинг тўлиқ тиниқлашувига очиқ типдаги қум фильтр 7 орқали фильтрланган эришилади. Сув қалинлиги 2 м.гача бўлади/босим 0,1 м/с. Тезликда фильтрланади. Филътрловчи материал сифатида бир қават гравий ва унинг устида бир қават заррачаларининг катталиги о,5- 1 мм.бўлган I м, калинлиқдаги қумдан/квард куми фойдаланилади. Сувнинг лойқалари қум юзасида ўтириб қолиб фильтрловчи юпқа парда ҳосил қилади. Вақт ўтиши билан бу парда калинлашади натижада сувнинг тозаланиш даражаси ортади, аммо фильтрланиш тезлиги камаяди. Сўнгра у фильтр тозалаш учун тўхтатилади ва фильтрлаш бошқасида давом эттирилади. Одатда,филтрлардан бир нечта бўлади. Коагуляция, чўктириш,филътрлашлар нафақат сувни бегона аралашмалардан тозалайди, тиник қилади балки 70-80 / гача микроблардан ҳам тозалайди. Кўпчилик ҳолларда тозаланган сувда микроблар миқдори нормадан кўп бўлади, шунинг учун фильтрдан чиққан сув зарарсизлантириш учун 8 – аппаратга юборилади. Зарарсизлантириш – сувдаги бўлган микроорганизмлар ва бактерияларни: хлорлаш озонлаш, кайнатиш ва бошқа йўллар билан йўқотишдир. Сув хлорлаш учун тоза хлор ёки кальций гипохлоритдан фойдаланилади. Сувни кальций гипохлорит билан ишлов

берилганда атомар кислород кучли оксидловчи ҳосил бўлиб у микроорганизмларни ўлдиради ва органик қолдиқларни оксидлайди . Ca ( ClO 2 ) 2 +CO 2 +H 2 O=CaCO 3 +2HClO HClO=HCl+O Сув хлорланганда ортиқча хлор, сувга аммиак ёки натрий сулъфит кўшиш йўли билан йўқотилади. Сувдаги қолган хлорнинг миқдори 0,2 - 0,4 мг/л. дан ошмаслиги керак. Кейинги йилларда сувни озон билан зарарсизлантирилмоқда. Бунда озон парчаланиб атомар ҳолдаги кислород ҳосил қилади. Бундай сув хлорланган сувдан фарқ қилиб, хлор хидига эга эмас. Зарарсизлантириш сўнгги йилларда сувни фторлаш I мг/л.гача фтор, Na 2 SiF 6 бирикмаси шаклида сувга солинади, бу бир вақтнинг ўзида кишиларнинг тишини емирилишдан ҳам ҳимоя қилади, ультрабинафа нури билан нурлантириш, улътратовуш тўлқинлари билан ишлов бериш кумуш ионлари билан ишлов бериш орқали ҳам амалга оширилмокда. Сув зарарсизлантирилгач ичишга яроқли бўлиб иккинчи кўтариб бериш насоси 9 ёрдамида босим ҳосил қилиш минорасига 10 кўтариб берилади. Қайсиким, у минора водопроводларда сувнинг доимий босимини таъминлаб туради. 3 . Саноат сувларини тайёрлаш Саноат сувлари учун ҳам бегона аралашмаларининг миқдори нормадан юқори бўлмаслиги керак ва бу норма сувнинг кайси тармоғида ишлатилишига: қараб турлича бўлади. Масалан, тўғри оқимли буғ қазонлари учун ишлатиладиган сув таркибида козон кувурларини коррозияга учратувчи СО 2 ва О 2 бўлмаслиги ва қуруқ қолдиқ миқдори 0,2 - 0,3 мг,/л. дан ошмаслиги керак. Козонларда буғ босимининг ортиши ҳам сувнинг тозалигига бўлган талабни кучайтиради. Масалан, I МПа босимда катиқлиги 0,36 мг/экв бўлган сувни ишлатиш мумкин бўлса, 6 МПа босимда эса сувнинг қаттиқлиги 0,01 мг/экв. дан ошмаслиги керак. 10 МПа босимда эса тўлиқ тузсизлантирилган ва кислороди мутлақо бўлмаган сув ишлатилади.

Саноат сувларини тайёрлаш қуйидаги операциялар: коагуляция тиндириш ва фильтрлаш, юмшатиш, тузсизлаш дистилаш ва деаэрациялаш орқали амалга оширилади. Коагуляция, тиндириш ва фильтрлаш жараёнлари, ичимлик сувини тайёрлашдагидек бажарилади. Юмшатиш бу сув таркибидаги қасмоқ чукинди ҳосил қилувчи котионларни Ca 2+ ва Мg 2+ қисман ёки тўлиқ йўқотишорқали амалга оширилади. Сувни юмшатиш уч хил: I. физикавий; 2. кимёвий; 3.физик кимёвий усуллар билан амалга ош ирилади. Физик усул, бу сувни қайнатиш, дистиллаш ва музлатишга асосланган. Сув қайнатилганда муваққат қаттиқлик йўқолиши юқорида баён қилинган эди. Дистиллаш ва музлатиш орқали ҳам сув тузсизланади. Дистиллаш бу сувни қайнатиб, буғини конденсациялаб ажратиб олишга асосланган. Сувни юмшатишнинг кимёвий усули, кимёвий реагентлар таъсирида ва ионларни боғлаб ажратишга асосланган. Кимёвий юмшатишнинг бир неча оҳакли, содали, натронли, фосфатли усуллари бор. Оҳакли усулда, сувга сўндирилган оҳак таъсир этилади. Бунда муваққат қаттиқлик йўқолади, темир иони ва СО 2 ни боғлаб ажратиб олинади. Са(НСО 3 ) 2 + Ca (OH) 2 =2CaCO 3 ↓+2H 2 O; Mg(HCO 3 ) 2 +Ca(OH) 2 =CaCO 3 ↓ +Mg(OH) 2 ↓++H 2 O+CO 2 FeSO 4 +Ca(OH) 2 =Fe(OH) 2 ↓+CaSO 4 ↓ 4Fe(OH) 2 +O 2 +2H 2 O=4Fe(OH) 3 ↓ CO 2 + Ca (OH) 2 =CaCO 3 ↓ +H 2 O Содали усулда сувга кальцинацияланган сода қўшиб доимий қаттиқлик йўқотилади. MgSO 4 +NaCO 3 =MgCO 3 ↓ +Na 2 SO 4 MgCl 2 +Na 2 CO 3 =MgCO 3 ↓ +2NaCl CaSO 4 +Na 2 CO 3 =CaCO 3 ↓ +Na 2 SO 4 CaCl 2 +Na 2 CO 3 =CaCO 3 ↓ +2NaCl

Натрон усулда, баъзан қўлланилиб унда сувга уювчи натрий таъсир эттирилиб муваққат қаттиқлик йўқотилади. Mg(HCO 3 ) 2 +4NaOH=Mg(OH) 2 ↓ +2Na 2 CO 3 +2H 2 O Ca(HCO 3 ) 2 +2NaOH=CaCO 3 ↓ +Na 2 CO 3 +H 2 O Реакция натижасида ҳосил бўлган сувнинг доимий қаттиқлиги йўқотишдаиштирок этади. (содали усулга қаранг). Фосфатли усулда натрий фосфат билан ҳам муваққат, ҳам доимий қаттиқлик йўқотилади. 3Ca(HCO 3 ) 2 +2Na 3 PO 4 =Ca 3 (PO 4 ) 2 ↓ +6NaHCO 3 3MgCl 2 + Na 3 PO 4 = Mg 3 (PO 4 ) 2 ↓ +6NaCl 3CaSO 4 + 2Na 3 PO 4 = Ca 3 (PO 4 ) 2 ↓ + 3Na 2 SO 4 Кальций вамагний фосфатларнинг эрувчанлиги жуда камлиги сабабли бу усулда қаттиқлик тўла 0.03 г. - экв/л гача йўқотилади. Аммо юқоридаги бошқа усуллардан кўра қимматга тушади. Оҳакли содали усулларда сув дағал юмшайди. 0.3 г. - экв/л гача. Амалиётда сувнниг қаттиқлиги аввал арзон реагентлар ёрдамида, масалан, Са(ОН) 2 билан, сўнгра қаттиқликни тўлиқроқ йўқотиш учун Na 3 PO 4 дан фойдаланилади. Кейинги йилларда ўзининг оддийлиги, юқори самарадорлиги ва иқтисодий арзонлиги сабабли физик-кимёвий, яъни ион алмашиниши усули кенг қўлланилмоқда. Ион алмашиниш усули билан сувни юмшатиш, сувдаги Ca 2+ ва Mg 2+ ионларини ўз котионларига алмаштириш хоссасига эга бўлган котионидлар ёрдамида қаттиқликни йўқотишга асосланган. Шундай хоссага эга бўлган бирикмаларини ионидлар дейилиб, улар котионид ва анионидларга бўлинади. Котионидлар таркибида одатда, ҳаракатчан натрий котиониди ёки водород котиониди сақлайди. Анионидлар эса ҳаракатчан гидроксил (ОН-анионит) группа сақлайди. Натрий котионит сифатида турли хилдаги алюмо-силикатлар: глоуконит, цеолит. Пермутит ва бош қ алар, Н – катионити сифатида эса, сульурланган кўмир синтетик схемалардан

фойдаланилади. ОН – анионитлар, сифатидан юқори молекуляр моддалар масалан карбомидли схемалар ишлатилади. Сувни Na – канионит билан юмшатиш реакцияси тенгламасини қуйидагича ёзиш мумкин Na(Kam)+Mg(HCO 3 ) 2 =Mg (Kam)+2NaHCO 3 Na(Kam)+CaSO 4 = Ca(Kam)+Na 2 SO 4 Бунда ( Кат ) – катионитнинг алмашиниши реакциясида иштирок этмайдиган қисми. Сувдаги барча тузларни йўқотиш (тузсизлаш) учун, сув навбат билан аввал Н – Катионитдан, сўнгра ОН – анионитдан ўтказилади: 2H(Kam)+CaSO 4 = Ca(Kam) 2 +H 2 SO 4 H(Kam)+NaCl= Na(Kam)+HCl 2(AH)OH+H 2 SO 4 =(AH) 2 SO 4 +2H 2 O (AH)OH+HCl=(AH)Cl+H 2 O Ион алмашиниш реакцияси қайтар бўлиб, ионитнинг ион алмашиниш хоссасини қайта тиклаш мумкин. Бунниг учун ион интрегенацияланади. Натрий катионитни ош тузининг эритмаси билан, водород катионитни минерал кислоталарнинг эритмаси билан регинерацияланади. Анионитлар эса ишқор эритмаси билан регинерацияланади. Ионит фильтрининг тузилиши 13-расмда берилган. У пўлатдан ясалган цилиндр симон корпус бўлиб тепаси гумбазсимон бекилган, остидан сув чиқадиган тешиги, тепасига яқин жойида, ён томонида сув кирадиган қувури бўлади. Унинг ичига остки қисмида метал чамбара (тўр) ўрнатилган бўлиб, унинг устига 2-4 м қалинликда ионит доначалари (шарчалар шаклида) солинган бўлади. Сув фильтрнинг тепасидан кириб, ионит орқали тозаланиб ўтади ва фильтрнинг остки қисмидан чиқариб олинади. Регинерациялашда эса тепа қисмидан ош тузи ишқор ёки кислота киради ва ионит орқали ўтиб уни регенирациялайди ва остидан чиқариб олинади. Деаэрациялаш бу сув таркибида бўлган газларда сувларни тозалаш бўлиб, икки хил физик ва кимёвий усуллар ёрдамида амалга оширилади. Физикавий усулда, сув қайнатилади, натижада

сувда эриган газлар (СО 2 ва О 2 ) ажралиб чиқади. Сув деаэрацияланади. Кимёвий деаэрацияда сувга СО 2 ва О 2 ни бириктириб олувчи реагентлар қўшилади. Сувни кимёвий усулда юмшатилганда сув СО 2 дан тозаланади. Сувдаги кислород эса кучли қайтарувчилар (Na 2 SO 3, N 2 H 4 – гидрозин) қўшиш орқали бириктириб олинади. Na 2 SO 3 + O 2 =2 Na 2 SO 4 N 2 H 4 + O 2 =N 2 +2H 2 O Саноатда сув сарфини камайтириш йўллари. Ҳар йили сайёрамиздаги мавжуд дарёларда оққан сувнинг барчасин биргаликда қўшиб ҳисоблаганда, унинг 600-700 км 3 га ёки 9% саноат ва маиший эҳтиёжлар учун сарфланади. Шундан 150 км 3 қайтмас ҳолда сарфланиб 500 км 3 га яқини эса тоза сув билан аралаштирилиб (суюлтирилиб) яна дарё, кўл ва денгизларга қуйилади. Суюлтириш учун дунёдаги дарёларнинг 40% га яқин суви сарфланади. Шунинг учун инсоният олдида дунёда сувнинг тугаш хавфи эмас балки, ичишга яроқли бўлган тоза, сифатли чучук сувнинг тугаб қолиш муаммоси турибди. Бундай сув ресурсларидан рационал фойдаланиш каби мураккаб вазифани ҳал қилиш учун ишлаб чиқаришнинг илмий асосланган сув сарфиёти нормаси ҳамда ҳар бир жараён учун энг кам тоза сувни сарфлашни назарда тутувчи янгича технологик схемаларни яратиш, ҳамда ифлосланган сувни чиқариб ташламайдиган ёпиқ системаларни жорий қилиш зарур. Ишлатиладиган сувни тозалаш катта иқтисодий чиқимлар билан боғлиқ. Корхонани сув билан таъминлашнинг мураккаб системаси ва корхонадан чиққан чиқинди сувни тозалаш қурилмаларини барпо этиш каби ишлаб чиқариладиган маҳсулот тан нархини оширишга олиб келади. Масалан, сувни фильтрлашнинг ўзи тоза дарё сувига нисбатан унинг тан нархини 1.5 мартага оширади. Қисман сувни юмшатиш эса 8 марта, сувни тузсизлантириш, тўлиқ юмшатиш эса 10-11 мартагача оширади. Кимё корхонасининг жуда катта маблағи сув тозалаш қурилмаларини қуриш учун (корхона умумий капитал маблағининг 10-15% дан кўпроғи) сарфланади. Кимё корхоналарида сув

сарфини камайтириш уч йўналиш орқали амалга оширилиши мумкин. 1. Ишлатилган сувни яна қайта-қайта ишлатиш; 2. Сувни совутгичларни ҳаво совутгичларига алмаштириш; 3. оқова сувларни тозалаш ва қайта ишлатиш. Саноатда фойдаланиладиган сувнинг 45 % гача миқдори иссиқ алмаштиргичларда совутиш мақсадида ишлатилади. Бу сув у қадар кўп ифлосланмайди ва кўп марталаб қайта ишлатилиши мумкин. Бунинг учун ҳар гал ишлатишдан олдин градирларда (иссиқ сувни юқоридан сачратиш орқали совутадиган минорасимон қурилма) ва сувни сачратиб, совутиш ҳавзаларида (бунда махсус қувурлар орқали иссиқ сув юқоридан очиқ ҳовузларга, душдан сув оққанидек сачратиш йўли билан совутилади) совутилади. Ишлатилган сув нефтни қайта ишлаш саноатида кенг қўлланилади. Масалан, 1965-1970 йилларда 1 т нефтни қайта ишлаш учун 10 м 3 сув сарфланар эди. Ҳозирги пайтда эса фақат 1.15-1.18 м 3 сув сарфланади холос. Ёпиқ системали сув таъминоти асосида ишловчи корхоналарнинг суви ишлатилиб бўлгач, чиқарилиб аввал тиндирилади, аралашган қаттиқ зарралар ажратиб ташланади. Қисман туз ва реагентларда тозаланади, сўнгра яна технологик жараёнга юборилади. Бунда фақат буғланиб кетган сув ўрни тоза сув қўшиш билан тўлдириб турилади холос. Ёпиқ системали сув таъминоти асосида ишлайдиган корхоналар мис суюқлантириб олинадиган комбинатнинг, мисни бойитиш фабрикасини мисол қили келтириш мумкин. Саноатда сув сарфини катта миқдорда камайтириш имконини берадиган йўналиш сувни совутгичларни ҳаво совутгичларига алмаштиришдир. Кам чиқинди чиқарадиган технологияни сув ишлатилмайдиган технологик жараёнларни жорий қилишдир.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. Каримов .И.А. Ўзбекистон: Мустақиллик одимлари. Тошкент Ўзбекистон 1995. 2. Кутепов.А.М., Бондарев Т.И., Беренгартен М.Г. Обшая химическая технология. 2-е изд. М, В ысшая школа, 1990. 3. Б.Е.Абалонин. Основы химических производств. М., Химия 2001. 4. Алтухов К.В., Мухленов И.П. Тумаркина Е.С. Химическая технология. М., Провещение, 1985. 5. Мухленов И.П., Горштейн А.Е., Тумаркина Е.С. и др. Основы химической технологии. Под. Ред. И.П. Мухленова. М. 4-е изд Высщая школа, 1991

Похожие

Кимё саноатида хом ашё муаммолари

Окава сувларни чикиндилардан тозалаш. Кимё саноатида каттик чикиндилар

Кимё саноатида хом – ашё ва энергия. Хом – ашё турлари

Коллоид кимё

Физик кимё