Atom, molekula tuzilishi va yadro kimyosi - Химия - Рефераты

Atom, molekula tuzilishi va yadro kimyosi

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

Atom, molekula tuzilishi va yadro kimyosi Har qanday moddaning fizik-kimyoviy va biologik xossasi uning tarkibidagi atomlar majmuasi, ularning oʻzaro birikishi hamda joylashishi tartibiga va boshqalarga bogʻliq. Umuman olganda molekulalarning tabiati shuningdek, ularning biologik jarayonlardagi ishtirok etishining oʻziga xosligi, ularning tarkibi va tuzilishi orqali belgilanadi. Atom - doimiy harakatda boʻlgan elementar zarrachalar yigʻindisidan iborat boʻlgan murakkab mikrosistemalardir. Atom tarkib jihatidan musbat zaryadlangan yadro va manfiy zaryadlangan elektronlar qavatidan iborat boʻlib, uning yadrosi asosan musbat zaryadlangan proton va zaryadsiz neytronlardan iborat boʻladi. Proton va neytron birgalikda nuklonlar (yadro tarkibini tashkil qiluvchilar ma’nosini anglatadi) deyiladi. Elektronlar juda kichik zaryad qiymatiga ega boʻladi. Proton zaryadi qiymati elektron zaryadiga miqdor jihatidan teng boʻlib, teskari ishoraga egadir. 1913 yilda Mozli yadro zaryadi atomlarning tartib raqamiga tengligini aniqladi va uni Z harfi bilan belgilashni taklif etdi. Element atom yadrosidagi protonlar soni - P, atomning massasi esa A r bilan belgilanadi. A r = Z + N; P = Z = e Ba’zan atomlar oʻzaro atom massalari, neytronlar soni, tartib raqami bilan oʻxshash yoki farqli boʻladi. Yadro zaryadi (protonlar soni) bir xil boʻlib, atom massalari har xil boʻlgan bir xil element atomlari izotoplar deyiladi. Masalan, 1 1 H, 2 1H, 3 1H. Yadro zaryadi turlicha boʻlib, atom massalari bir xil boʻlgan elementlar izobarlar deyiladi. Masalan, 39 19 K va 40 1 9K. Tarkibida neytronlar soni bir xil boʻlgan zarrachalar izotonlar deyiladi. Masalan, 25 13 Al, 24 12 Mg, bu elementlarda 12 tadan neytron bor. Tarkibidagi elektronlar soni bir xil boʻlgan zarrachalar izoelektronlar deyiladi. Atomlardagi elektron qobiqlarning tuzilishi kvant sonlar yordamida ifodalanadi. Bular bosh kvant soni, orbital kvant soni, magnit kvant soni va spin kvant sonlaridir.

Bosh kvant soni – n har bir elektron qavatdagi elektronning energiyasini belgilaydi, uning qiymatlari n=1,2,3…Orbital kvant soni –l orbitallarning, elektron bulutlarning shakillarini ifodalash uchun kiritilgan. Uning qiymati l= 0 – (n-1), 0-s, 1-p, 2-d, 3-f mos ravishda grek harflari bilan belgilanadi. Bosh kvant soni - n 1 2 3 4 Orbital kvant soni - l 0 0; 1 0; 1; 2 0; 1; 2; 3 Orbitalning (elektron bulutning) belgilani-shi s s s s p d f Magnit kvant soni m l - orbitallarning fazoviy oriyentatsiyasini xarakterlaydi. U orbital kvant soniga bogʻliq boʻladi. m l = l,0,-l; va / qiymatiga toʻgʻri keladigan orbitallar sonini koʻrsatadi. O ʻz navbatida l mos keladigan orbitallar soni 2l + 1 ga teng boʻladi. Spin kvant soni (ms) boshqa kvant sonlarga bogʻliq boʻlmay elektronning oʻz oʻqi atrofidagi aylanma harakatini belgilaydi va +1/2 yoki -1/2 qiymatlarga ega boʻladi. Qobiqlarning elektron bilan toʻlib borishi Pauli prinsipi, Xund va Klechkovskiy qoidalariga asosida tushuntiriladi. Pauli prinsipiga koʻra bitta atom tarkibida toʻrtta kvant soni bir xil boʻlgan ikkita elektron boʻlishi mumkin emas. Xund qoidasi: energetik qavatchadagi elektronlarning spin kvant sonlari yigʻindisi maksimal qiymatga ega boʻlishi kerak. Klechkovskiy qoidasi atom elektron orbitallarining energetik holati (n+l) yigʻindisiga bogʻliqlik qoidasidir. Eng kam energiya prinsipi: barqarorlikning maksimal qiymatiga energiyaning minimal qiymati mos keladi. Turli holatlarga zarracha barqarorligi - uning barqarorligi yoki yashash vaqti ( τ ) deb ataladi. Masalan, elektronning oʻrtacha yashash vaqti τ > 510 21 yil, protonniki esa τ > 210 30 yilga teng. Atomlarning barqarorligi yadrolarining yarim parchalanish vaqti (τ 1 / 2 ), ya’ni elementning barcha yadrolarining teng yarmi parchalanishi vaqti

bilan belgilanadi. Elementlar yadrosi tarkibiga kirgan zarrachalar oʻzaro ta’sirlashishi natijasida yangi xossaga ega boʻlgan yadro (yangi element) hosil boʻladi. Bu hodisalarni yadro kimyosi fani oʻrganadi. Atomlarning yadrolari tarkibi oʻzgarishi bilan borib, yangi element hosil boʻlishiga olib keladigan jarayonlar yadro reaksiyalari deyiladi. Yadro reaksiyalari tibbiyotda, kimyo hamda texnika sohalarida keng qoʻllaniladi. Radioaktivlikdan foydalanib davolash va tashxislash jarayonlari oʻtkaziladi. Masalan, 60 Co izotopi gamm a nurlari manbai boʻlgani uchun saraton kasalligini davolashda qoʻllaniladi. Jarrohlikda asboblarni sterillashda, nishonlangan atomlar usuli bilan dorilarning organizmga ta’sirini oʻrganishda qoʻllaniladi. 3 1 T va 14 C nishonlangan atomlar sifatida koʻpgina organik reaksiyalar mexanizmini aniqlashga imkon bergan. Nishonlangan atomlar tibbiyotda, biologiyada, qishloq xoʻjaligida, sanoatning koʻpgina yoʻnalishlarida qoʻllaniladi. Radioaktivlik biror kimyoviy elementning boshqa elementga aylanishidir, bu jarayon nurlanish va elementar zarrachalar hosil boʻlishi bilan boradi. Kimyoviy elementlarning radioaktivligi ularning yadrosi beqarorligi bilan belgilanadi. Bunda ma’lum miqdorda kvant energiyasi - nur taraladi va energiyasi pastroq boʻlgan holatga oʻtadi. Hozirgi kungacha radioaktiv nurlanishning bir qancha turlari ma’lum: 1. Alfa nurlanishda α-zarracha - bu geliy atomining yadrosi bilan bir xil zarracha ajralib chiqadi. Geliy atomining yadrosi ikkita proton va ikkita neytronga ega. 2. Beta nurlanishda β zarrachalar oqimi ajraladi. β zarrachalar bu elektronlardir. Ular energiyasi yuqoruroq boʻlgan, zaryadi -1 ga teng (z = -1) zarrachalar. 0,01 m qalinlikdagi toʻsiqdan oʻta oladi. Elektronlarning ajralishi

yadrodagi ichki ozgarishlar boʻlib, unda neytronlar protonga aylanadi. β - parchalanishda yangi 3. Hosil boʻlgan elementlarning tartib raqami bir birlikka ortib, yadroning massa soni oʻzgarmay qoladi. 4. Kaliyning tabiiy izotoplari massasi 40 boʻlgan β aktiv izotop saqlaydi, u parchalanib kalsiyga aylanadi: β - zarracha 0,01 m qalinlikdagi to ʻ siqlardan o ʻ ta oladi . Ba’zi yadro reaksiyalarida pozitron - β + (+1 0e) zarrachasi hosil boʻladi. Jarayonda ishtirok etgan elementning tartib raqami bir birlikka kamayadi. Massa soni esa oʻzgarmaydi: 5. Gamma nurlarnish (γ) - bu fotonlar oqimidir. U yuqori energiyali nur turi boʻlib, beqaror yadroning zarrachalari qayta guruhlanib, barqarorroq, energiyasi pastroq izotop hosil boʻlishida ajralib chiqadi. Gamma nurlarini chiqaruvchi manbalar kam. Ammo koʻpchilik alfa va beta nurlanish vaqtida gamma nurlar ham ajraladi, ular rentgen nurlariga oʻxshash boʻlib, kuchli oʻtish (singish) xususiyatlariga ega. Rentgenologiyada eng koʻp ishlatiladigan gamma nurini beruvchi izotop - bu texnetsiy (Tc). γ -zarracha 0,1m qalinlikdagi toʻsiqlardan oʻta oladi. Koʻpgina radioaktiv elementlar bir-birlari bilan oʻzaro genetik bogʻlangan. Ularni bir qator tartib raqami boyicha joylansa, har biri oʻzidan oldingisining radioaktiv parchalanishidan hosil boʻladi deb aytish mumkin. Ushbu qatorlar 81 va undan ortiq tartib raqamli ogʻir metallarning tabiiy radioaktivligini oʻrganish natijasida kelib chiqqan. Masalan, uran radioaktiv qatori:

Yadro reaksiyalari yordamida radioaktiv xususiyati bor izotoplar (radioaktiv izotoplar) olinadi. Ularning barchasi beqaror va radioaktiv parchalanish natijasida boshqa elementlarning izotoplariga aylanadi. Koʻpgina d-elementlar ana shu yoʻl bilan olingan. Masalan, Ас - sun’iy yoʻl bilan yadro reaktorlarida olinadi: zarrachalardan biri yutilib, barqaror izotop radioaktiv izotopga aylanadi va odatda yana bir radioaktiv zarracha ajraladi. Texnetsiy-99m radiatsion tibbiyotda ba’zi bir diagnostic muolajalar oʻtkazilganda, masalan bosh miya oʻsmasini, jigar yoki qorataloq kassalliklarini aniqlashda ishlatiladi. Texnetsiy-99m izotopini olishda, yadro reaktorida avval molibden-98 neytron bilan bombardimon qilinib, molibden-99 ga, soʻngra u texnetsiy izotopiga oʻtkaziladi.

Yadro jarayonlari natijasida hosil boʻladigan element izotoplaridan tabiiy va biologik muammolarni hal qilishda foydalaniladi. Masalan, azot 15 izotopidan foydalanib odam qon sistemasidagi eritrotsitlarning oʻrtacha yashash vaqti aniqlangan. Gemoglobinning gem tarkibiga kirgan porfirin IX halqasini sintezlashda bevosita glitsin ishtirok etadi. Shu sababli odam organizmiga oʻzida 15 7 N saqlagan glitsin kiritilishi uning ma’lum bir qismini gem sintezida ishtirok etishi hisobiga porfirin tarkibiga kirishiga sabab boʻladi. Natijada bir oy davomida porfirin halqasi tarkibida saqlangan azot 15 izotopining miqdori ortib boradi. Keyin 2,5 oy davomida esa bu miqdor oʻzgarmay saqlanadi va shundan soʻng kamaya boshlaydi. Bu hodisa yordamida eritrotsitning oʻrtacha yashash davri uch oyga yaqin ekani aniqlangan. Patogen bakteriyalar, masalan salmonella, ichak tayoqchalari sababchi boʻladigan ovqatdan zaharlanishlar sogʻliqni saqlashda asosiy muammolardan boʻlib qolgan. Ichak tayoqchalari mol goʻshti, meva sharbati, salat, don mahsulotlaridan o‘tib kasalliklarga olib keladi. Nurlantirish texnologiyasi tibbiy anjomlarni sterillashtirishga o‘xshaydi. Kobalt granulalari zanglamaydigan poʻlatdan yasalgan stellajlarga oʻrnatilgan trubkalarga joylashtiriladi. Qator stellajlar orqali gamma-nurlar oʻtkazilganda, bakteriyalar halok boʻladi. Bunday ishlov berilgan oziq-ovqat eskirmasligi va zararsizligini xoʻrandalar bilishlari va

ogoh bolishlari shart, chunki nur oʻtkazilgan oziq-ovqat radioaktiv nur bilan ta’sirlashmaydi. Ovqat orqali oʻtayotgan gamma nurlar faqat bakteriyalarni oʻldirib, ovqatni radioktiv qilib qoʻymaydi. Nurni ta’sirida bakteriyalar oʻsish va boʻlinishdan toʻxtaydi. Ovqat tayyorlashda, uni isitishdan maqsad ham ana shunda. Nur ham, issiqlik ham oziq-ovqat sifatiga deyarli ta’sir etmaydi. Ular faqat bakteriya hujayralarini oʻsishdan va boʻlinishdan toʻxtatadi. Miya, oʻpka, yurak kabi a’zolarni skanerlab, tasvirini hosil qilish uchun ishlatiladigan yana bir usul - bu komputer tomografiyasidir (KT). Kompyuter tekshirilayotgan a’zoning ketma-ket qatlamlariga yoʻnalgan 30000 ta rentgen nurlarini nazorat qiladi. Toʻqimalar va suyuqliklar rentgen nurlarini oʻz zichligiga yarasha turlicha yutadi va shuning asosida a’zolarning bir qator tasvirlari hosil boʻladi. Bu usul miyaga qon quyilishi, oʻsimtalar hosil boʻlishi, atrofiyalarda qulay keladi. Magnit rezonansli tomografiyа a’zolar tasvirini olish usullari orasida eng kuchlilaridan hisoblanib, rentgen nurlarini ishlatmasligi bilan ajralib turadi. Bu organizm uchun zarari eng kam boʻlgan samarali usul hisoblanadi. Ushbu usulda vodorod atomlarining protonlari kuchli magnit maydoni bilan qoʻzgʻatiladi. Tana atomlarining 63% vodorod atomlariga toʻgʻri keladi. Vodorod atomlarining yadrolarida protonlar oʻzini juda bir kichik negiz sifatida tutadi.Tashqi maydon ta’siri boʻlmaganda ular tasodifiy yoʻnaladi. Shunga qaramay kuchli magnit maydoniga tushirilganda protonlar maydon bilan toʻgʻri keladi. Maydon bilan toʻgʻri kelgan protonlar, maydonga nisbatan tekis joylashganlariga nisbatan kichikroq energiyaga ega boʻladi. MRT oʻtkazish vaqtida energiyaning radiochastotali impulslari ishlatiladi va vodorod yadrolari ma’lum chastotada rezonansga uchraydi. Shunda tezlik bilan radiotoʻlqinlar ishga tushib, protonlar oʻzining boshlangʻich tabiiy magnit maydonida bir tekislikda yotgan holatiga qaytib, boshqa chastotada rezonansga uchraydi. Radiotoʻlqinlardan olingan energiya agralib chiqadi. Shu ikki holatlar oʻrtasidagi energiya farqi elektromagnit signal koʻrinishda skaner yordamida koʻrinadi. Bu signallar komputerga uzatilib, tananing rangli tasviri koʻrinishida namoyon boʻladi.

Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

Polimorfizm va turlari. Amorf va kolloid holatdagi moddalar. Kristallarning tuzilishi (atom,ion,molekula)

Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish

Moddani tuzilishi. Atom tuzilishi va elemenlar davriy qonuni va davriy sistemasi

O’zbekistonda kimyo fanining rivojlanishi va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari

Atom tuzilishi nazariyasining hozirgi zamon kо‘rinishi