Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati - Физическая культура - Рефераты

Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati Reja: 1. Charchash va uning yuzaga kelishi, sabablari. 2. Charchashni oldini olish yo’llari. 3. Charchashning ahamiyati. 4. Qaytarilish davrining fiziologik xarakteristikasi. 5. Qaytarilish jarayonini tezlatuvchi omillar.

Charchash va uning yuzaga kelishi, sabablari. Davomli jismoniy faoliyat ma'lum vaqt davom etganidan keyin alohida fiziologik holatga ya'ni charchashga olib keladi. Bunda organi zimning ish qobiliyati keskin pasayib, tegishli dam olishdan keyin yana qaytadan tiklanadi. Charchash muhim biologik jarayon hisoblanadi, u faol holatdir, ya'ni charchash oqibatida ro’y beradigan murakkab fiziologik va bioki myoviy o’zgarishlar oqibat natijada ish qobiliyatining ko’tarilib bo rishiga olib keladi. Masalan, mashq qilib charchash va yaxshi dam olish tufayli kishining mehnat qilish qobiliyati o’sib boradi, kuchayadi. Ba jariladigan jismoniy harakatlar xilma- xil bo’lganligi sababli char chash va uning kelib chiqish sabablari ham turlichadir. Masalan, atleti kachi bilan futbolchida yuzaga keladigan charchash fiziologik va bioki myoviy nuqtai nazardan bir-biridan farq qiladi. Charchash jarayonining mexanizmlari bilan yaqindan tanishish uchun ergografda oddiy charchashni sinab ko’rish kerak. Bunda ish bajari lishi davomida barmoq kuchi pasayib. Qisqarish amplitudasi hamda qisqarish soni kamayib boradi. Bu muskul faoliyatida (alohida olin gan muskul guruhlarida yuzaga kelgan charchashda) charchash nerv markazla rida, ner-muskul sinapslarida va muskulning o’zida yuzaga kelgan o’zgarishlar tufayli sodir bo’ladi. Charchashning paydo bo’lishida muskullarning qon bilan ta'minla nishi muhim o’rin tutadi. Statik ish bajarishida muskullarning doim bir xil holatda qisqarib turishi tufayli ularning qon bilan yomon ta'minlanishi tez charchashni yuzaga keltiradi (masalan, og’irlik ko’tarish). Uzoq masofalarga yuguruvchilarda charchash nerv tizimidagi markazlar bilan harakat ya'zolariga orasidagi boshqaruv koordina siyasining buzilishidan kelib chiqadi. Bunday charchash yurak qisqarishining kuchsizlanib qolishi, qisqarish sonining esa ko’payishi va natijada yurak ishi unumdorligining pasayishi bilan xarakterlanadi. Shu bois tananing kislorod bilan ta'minlanishi pa sayib ketadi, qonda anaerob parchalanish mahsulotlari ko’payib bu hol esa o’z navbatida umuiy charchashni chaqiradi.

Tanadagi umumiy energetik zahiraning kamayishi ham charchashga olib keladi, lekin charchash boshlanishi bilan butun zahira energiya ta mom bo’ladi deb aytish noto’gri yana noqulay va boshqalar) ham char chashni tezlatishi mumkin. Maksimal quvvatlash ish (20-30 sek) bajarishida charchash ancha tez yuzaga keladi, buning asosiy sababi markaziy nerv tizimida qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining juda qisqa vaqt ichida almashinib turishidir. Yana shu narsa muhimki bu xil ish bajarilishida nerv markazlariga ishchi a'zolardan-muskullardan qisqa vaqt ichida ko’p efferent impulslar boradi. Natijada nerv markazlarining ish qobilyati pasayib ketadi, charchash paydo bo’ladi. Submaksimal quvvatli ish bajarilganida ham shunday charchash yuzaga keladi va nerv markaz lari faoliyatining pasayishi hal qiluvchi rol o’rin tutadi. Bu xil ishda muskullarda anaerob parchalanish kuchayib qonda sut kislotasi va boshqa qoldiq moddalar ko’payadi va bu holat o’z navbatida nerv markaz lariga salbiy ta'sir etadi. Demak submaksimal quvvatli ish bajari lishida charchash organizm uchun ichki muhitning o’zgarishidan kelib chiqadi. Katta quvvatli ish bajarilganida charchash asosan kislorodga nisba tan yuqori qarzdorlik tufayli paydo bo’ladi. O’rtacha quvvatli ish bajarish natijasida yuzaga keladigan charchash ta nada uglevodlar zahirasi kamayishi tufayli sodir bo’ladi. Chunki bunda ish uzoq vaqt soatlab davom etadi va qonda glyukoza kamayib ke tadi. Jismoniy faoliyat ko’p terlash natijasida sportchi tanasida suv va tuz almashinuvining izdan chiqishi ham oxir oqibatida charchashga olib keladi, sport gimnastikasi va kuch ishlatib bajariladigan harakatda charchash muskullar kuchsizlanishidan hosil bo’ladi. Statik ish tufayli muskullarining taranglashishi ularga boradigan qonni keskin kamaytiradi, natijada to’qimalariga O 2 borishi ozayib ketib charchash yuzaga keladi. Charchash bir qator biokimyoviy o’zgarishlarga olib keladi, xusu san bu jarayon ancha og’ir bo’lganida ko’pgina ferementlar faolligi pa sayadi. Charchashning yuzaga kelishidagi asosiy sababchi nerv markazlari faoliyatining

pasayib ketishdir. Buni I.M.Sechenov va N.ye.Vveden skiy va L.A.Orbeli, A.G.Ginetsenskiy hamda I.P.Pavlov o’z teshi rishlarida to’liq isbotladi. I..M.Sechenov oddiy tajribaga (ergografda o’ng va chap qo’l bilan ishlash) asoslanib charchash nerv markazlari ish qobilyatining davomli suratda bir xil qitiqlanish ta'sirida qo’zg’aluvchanlikning pasayishi tufayli yuzaga kelishni isbotladi. Agar aynan shu haraktni boshqaradigan nerv markazi boshqa biron faoliyat bilan vaqtincha band bo’lsa, yana qaytadan ish qobiliyatining tiklanishi, ba'zan esa oldingisiga nisba tan ham yaxshiroq natija olinishini kuzatish mumkin. Buni o’ng qo’l bilan charchab qolguncha ishlab keyin chap qo’lni ishlatib, yana o’ng ishga tushirilsa natija oldigisidan ham yaxshi bo’lishida ko’ramiz. I.M.Se - chenovning bu g’oyasi jismoniy mehnat qilib charchaganda aqliy mehnat qilish dam olishning eng yaxshi usuli (faol dam olish) ekanligiga il miy asos bo’lib xizmat qiladi. Yosh bolaning kun uzog’i yugurib yelib charchamasligi ham u bir xil ishni uzoq vaqt bajarib qolmasdan uni tez-tez almashtirib turishda deb tushunsa bo’ladi. I.P.Pavlov nerv tizimining charchashni yuzaga keltiradigan sabala rini umumlashtirib, hamma chap nerv markazlarning o’z faoliya tini himoya qilishida, ya'ni ular ma'lum vaqt faollik ko’rsatkichdan keyin (kelajakda yana ishlashi uchun) o’z faoliyatini qo’zg’alishidan tor mozlanishiga o’tkazadi, shuning oqibatida charchash yuzaga keladi deb tu shuntiradi. Charchash odatda ma'lum ish bajarilishi bilan yuzaga keladigan ja rayon va u kompensatsiya qilinadigan ya'ni o’rni qoplanadigan va kompensatsiya qilinmaydigan o’rin qoplanmaydigan charchashlarga bo’linadi. Charchashning bu turlarini tegishli holda o’tib ketadigan va o’tib ketmaydigan charchash ham deb aytish mumkin. Kompensatsiya qilinadigan charchash davrida ish qobilyati sezilarli darajada pasayib ketmaydi. Lekin nerv muskul faoliyatida o’zgarishlar kuzatiladi, natijada harakatning tarkibi o’zgaradi, masa lan davomli yugurish tufayli yuzaga keladigan charchash natijasida ba jariladigan qadam qisqarib boradi, lekin bir vaqtning o’zida ish bajarish ya'ni vaqt birligidagi qadam soni oshadi. Shunday qilib, hosil bo’lgan

charchash tufayli qisqargan qadam uni tezlashishi bilan kompensatsiya qilinadi. O’rni qoplanadi ya'ni erishilgan tezlik saqlab qolinadi. O’rni qoplanadigan charchashning davom etishi sportchining mashq qilgan qilmaganligiga bog’liq. Sportchi qanchalik ko’p mashq qilgan bo’lmasin, u qanchalik yuqori mahoratli bo’lmasin ish boshqarilishning ma'lum vaqtiga borib tezlik sezilarli darajada kamayib ketadi va bu narsa kompensatsiya qilinmaydigan, ya'ni o’rni qoplanmaydigan charchashning yuzaga kelganli gini ko’rsatadi. Bunday charchash yuzaga kelganida yugurishning amalga oshiradigan qadam ham qisqaradi, ham siyraklashadi. Bu xil charchashda markaziy nerv tizimida himoya qiluvchi tormozlanish vujudga keladi va jismoniy faoliyat to’xtaydi. Charchashni oldini olish yo’llari. Charchashning oldini olishda dastavval sportchida mahorat ya'ni sport texnikasi yuqori bo’lishi kerak. Bunday sportchilar o’z kuch va imkoniyatlaridan oqilona foydalanib kam enargiya sarflab ko’p ish bajaradigan bo’ladi. Yana tajribali sportchi ish bajarishida, masalan yugurish davo mida inersiya kuchlaridan o’rinli va mahorat bilan foydalanish tez charchamaydigan bo’ladi. Masalan uzoq masofaga yugurish payti qisqa vaqt davomida bevosita qisqarib ish bajarayotgan muskullar tarang ligi bo’shashtirilib sportchi bir oz o’z mayliga yuguradi, ya'ni dam ol ganidek bo’ladi, lekin bu paytida tezlik pasaymaydi, faqat taranglik pasayishi tufayli sodir bo’ladigan charchash bir oz keyinga suriladi xolos. Charchashning oldini olish uchun amalga oshiriladigan omillardan biri mashq qilish jarayonini kislorod kam bo’lgan tog’li joylarda o’tkazishdir. Bunday mashq qilish sportchi organizimining ichki muhit sharoiti ma'lum me'yordan o’zgarganda holatda ishlashga o’rgatadi. Yana ish jarayonida energiya sarflashni bir tekis olib borishi ham char chashning oldini olishda juda muhimdir. Sportchidagi ruhiy, hissiy holatlar ham bu borada katta ahamiyat kasb etadi. Ijobiy ruhiyat tez charchashni oldini oladigan omildir. Salbiy ruhiyat esa sportchini tez charchatib qo’yadi. Sportchi organizimida yuzaga keladigan charchashni quyidagi mexani zimlar asosida tushuntirish mumkin. Birinchidan jismoniy ish bajarilishida harakatni

bevosita boshqaradigan nerv markazlari ish lovchi muskullardan (proprioretseptorlardan) doimiy suratda im pulslar olib turadi. Bunday immpulsatsiya nerv markazlari va harakat apparatining funksional holatini o’zgartirib yuboradi. Ikkinchidan muskul faoliyatini bu to’qimalarda kuzatiladigan kimyoviy siljishlar o’zgartirib yuboradi, bu hol o’z navbatida yanada kuchayishiga olib keladi. Uchinichidan davomli muskul faoliyati tufayli metabolizm qoldiqlari qonga o’tib, organizm ichki muhitini sezilarli darajada o’zgarishiga olib keladi. To’rtinchidan boshqaruvchi nerv marakazlari boshqa nerv markazla riga nisbatan (masalan, ichki a'zolar faoliyatini boshqaradigan) funksional jihatdan ancha kuchsiz bo’ladi va shu sa babli tez charchash xususiyatiga ega bo’ladi. Beshinchidan muskul ishi davrida ichki sekretsiya bezlarining fao liyati o’zgaradi. Jumladan gipofiz va buyrak usti bezlari dastlab (ish boshida) ancha jadal ishlab, muskul faoliyatini oshiradi, Masalan, adrenalin kortikosteroid gormonlari ko’plab ajraladi. Bir muncha vaqt o’tishi bilan esa ular o’z imkoniyatlarini maksimal safarbar qilib qo’yishi tufayli muskul faoliyatidan pasayishi kuzatiladi. Charchashning ahamiyati. Charchash qayd qilinganidek sportchi organi - zimida diskoordinatsiya (ma'lum jismoniy faoliyatini amalga oshirish jarayonida, organizimidagi barcha tizim va a'zolarning mar kaziy nerv sistemasi va endokrin tizimi tomonidan tegishli holda boshqarib borilishi koordinatsiya, uning izdan chiqishi - diskoodina siya), chaqiruvchi va vaqtincha ish qobilyatini pasaytiradigan fiziolog ik jarayon bo’lib, u muhimbiologik ahamiyatga ham ega. Charchash tufayli markaziy nerv tizimi va butun bir organizimning o’ta darmon qurishi va bu tufayli sodir bo’ladigan qaytirilmas o’zgarishlardan tana saqlab qolinadi. Shu narsa muhimki charchashda organizimdagi ishga sarflanadigan mavjud energiya, oldin aytilganidek tamoman tugaydi deb xulosa qilish noto’g’ri, tegishli miqdordagi zahira energiya odam charchash oqibatida hushdan ketib yiqilganida ham tugamaydi.

Qaytarilib turiladigan va unchalik kuchli bo’lmagan charchash organizm ish qobilyatining oshib borishiga zamin tayyorlaydi. Unchalik og’ir ul magan charchashdan keyin dam olish paytida tananing energiya beruvchi zahira moddalari(masalan, ATF, krentinfosfat, glikogen va boshqa lar) oldingisiga qaraganda ko’proq to’planadi. Bu holat esa navbatdagi mashq payti organizimning ancha faol ishlashiga olib keladi. Shu yo’l bilan sport natijalarining asta-sekin oshib borishi kuzatiladi. Charchash elementlari kuchli bo’lganida ham, juda yuzaki bo’lganida ham mashq qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Ba'zan tezroq istalgan na tijaga erishish uchun sportchi haddan tashqari ko’p mashq qilib og’ir charchaydi. Bunday mashq qilishdan ijobiy natija kutib bo’lmaydi, boz ustiga sportchi organizimida qaytarilmas o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin. Oqibat natija unda mashq qilishga nisbatan bo’lgan ishtiyoq yo’qoladi, majburiy holda shug’ullanish esa tana funksional holatlarda bir qator salbiy o’zgarishlarni keltirib chiqarishi mum kin. Qaytarilishi davrining fiziologik xaraktekristkasi. Sport amaliyotida qaytarilishi davri ham muhim fiziologik-bio kimyoviy jarayon bo’lib odatda jismoniy faoliyat to’xtaganidan keyin ma'lum vaqt o’tishi bilan yuzaga keladi. Qaytarilishi davrida uchta muhim fiziologik –biokimyoviy o’zgarish sodir bo’ladi. Birinchi sarf qilingan energiya qayta tiklanib uning o’rni qoplanadi, ikkin chidan moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan keraksiz qoldiqlar organizimdan chiqaruv a'zolar orqali ajraladi va uchinchi dan organizimning ichki muhiti tiklanadi. Sportchilarda qaytarilishi davrining ertachi va kechikkan davr lari farqlanadi. Agar ertachi qaytarilishi bir nechta minut davom etsa, kechikkan qaytarilishi bir necha soat, hatto sutkalab davom etishi ham mumkin. Qaytarilish jarayoni bir tekisda bo’lmasdan yo’qotilgan energetik resuruslar dastlab ancha tez, keyinroq asta-sekin tiklanadi. Qaytarilishi jarayonining notekis borishi ishdan keyin orga nizm ish qobilyatining qayta tiklanishda ham yaqqol ko’rinadi. Odatda ish qobilyati ma'lum ish bajarilganidan keyin pasayib, keyin dam olish jarayonida o’z holiga qaytadi va

hatto oldingi darajadan kuchay ishi ham mumkin. Bu davr ish qobilyatining kuchaygan davri yoki super kompensatsiya deyiladi. Qaytarilish jarayoning turli davrlari va ularning qachon yuz be rishi bajariladigan jismoniy ishning xususiyatlariga bog’liq. Qaytarilish jarayonining turli davrlarda o’tishi muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Ayniqsa sportchilarning mashq qilish holatlari qaytarilishining mana shu superkompensatsiya davriga to’g’ri kelsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu davr organizm ish qobiliyatining yuqori bo’lishi bilan xarakterlanadi va mashg’ulotlar kuchni ko’payishiga hamda sportchi mahoratning oshishiga olib keladi. Qaytarilish jarayonining davriy bo’lishiga asosiy sabab ish bajari lishini keyin organizm umumiy ish qobilyati, ayrim a'zolar faoliyati va moddalar almashinuvining har xil vaqtda dastlabki (boshlang’ich) holatda qaytarishdir. Sport amaliyotida qaytarilishi davrlari pulsni sanash, nafas olishning minutlik hajmini aniqlash, muskullar ku chini o’lchash bilan aniqlanadi. Qaytarilish jarayonini tezlatuvchi omillar. Qaytarilish jarayonini tezlatadigan omillarga ruhiy yoki psixolo gik va tibbiy-biologik omillar kiradi. Ulardan biri I. M. Sechenov tomonidan kashf qilingan faol dam olish omilidir. Unga ko’ra kuchli charchalganidan keyin aynan ishda qatnashadigan muskullar - ning og’ir bo’lmagan holda ishlatilishi hech harakat qilmasdan turganga qaraganda qaytarilish jarayonini ancha tezlatar ekan. Fasl dam olish individual xususiyatiga, ish qilish qolbilyatiga, charchash darajalariga bog’liq va har xil jismoniy faoliyatida turlicha bo’lishi mumkin. Qaytarilish jarayonida tezlashtiruvchi omillardan uqalash va suv muolajalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda markaziy nerv tizimiga ko’plab teri va proprioretsaptorlardan ko’tarilgan impulslar (afferentatsiya) muhim ijobiy rol o’ynaydi. Yana bu jarayonda har xil havo aralashmalaridan nafas olish ham foydali. Qaytarilishni tezlatadigan omillardan yana biri bu to’la qiymatli uyqudir. Yaxshi uxlash organizm ish qobiliyatini tez va to’liq tiklanishiga olib keladi.

Adabiyotlar 1. Ахмедов . Б . А “ Жисмоний машқлар биомеханика ” ( Кундузги ва сиртқи бўлимда ўқийдиган талабалар лекциядан методик қўлланма ) Тошкент , 1990 й . 2. Ахмедов. Б.А “Велотренажерда ишлаш” Тошкент., 1990 й. 3. Алимбоев Р. “Жисмоний машқлар биомеханикаси” Тошкент, 2008 й. 4. Қурбонов Ш., Қурбонова Ш. Спорт физиологияси. Қарши “Насаф” 2001 5. Қурбонов Ш., Қурбонов А. Жисмоний машқларнинг физиологик асослари. Тошкент, 2003. 6. Содиқов Қ. Ўқувчилар физиологияси ва гигиенаси Т., “Ўқитувчи”, 1992. 7. Содиқов Қ. Оилавий ҳаёт-гигиена ва жинсий тарбия “Ўқитувчи”, 1997. 8. Алматов К.Т. Улғайиш физиологияси. М.Улуғбек номидаги УзМУ босмахонаси. Т.2004. 9. Содиқов Б.А., Қучқарова Л.С., Қурбанов Ч.Қ. “Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси”. Олий ўқув юртлари учун дарслик сифатида тавсия этилган. “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. Т.: 2005 й. 10. Содиқов Қ. Болалар анатомияси ва физиологияси Т. Низомий номидаги ТДПУ нашриёти. 2001 й.

Похожие

Jismoniy madaniyatning fiziologik asoslari fani, vazifalari, ahamiyati va rivojlanish tarixi

Suzuvchi sportchilarning anatomik va fiziologik jihatlari

Massajning-fiziologik gigiеnik asoslari

Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta’rifi

Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari. Adaptasiyaning fiziologik asoslari