logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физическая культура
  4. Спортда прогнозлаштириш

Спортда прогнозлаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB
Скачать
Спортда прогнозлаштириш Режа: 1. Спортда прогнозлаштиришнинг методологик ва назарий жиҳатлари 2. Спортда прогнозлаштиришнинг методологик омиллари 3. Прогнозлаштиришнинг асосий жиҳатлари 4. Прогнозлаштириш ва режалаштириш бошқарувнинг функцияси сифатида 5. Спортда истиқболли режалаштириш муаммолари 6. Прогноз верификацияси (прогнозни тўғрилигини аниқлаш Спортда прогнозлаштиришнинг методологик ва назарий жиҳатлари Ҳозирги замонда прогнозлаштиришнинг илмий муам - молари жамиятимизнинг ҳар бир соҳасида шунингдек, жисмоний тарбия ва спортда ҳам жуда муҳимдир. Прогнозлаштириш муаммоларининг спорт соҳасида қўллаш-нинг муҳимлигини бир қатор муаммолари бор: биринчидан, сиёсий ва ижтимоий томонларини сезиларли даражада ошириш; иккинчидан, малакали спортчиларни спортга тайёрлашнинг янги йўлларини излаб топиш ва мамлакатда жисмоний тарбия ҳамда спортни кенг ёйиш; учинчидан: республика мактабларида жисмоний ҳаракатнинг структура ва функцияларини кенгайтириш. Спортда прогнозлаштиришнинг методологик омиллари Жамиятимизда жисмоний тарбия таркибий қисм бўлгани учун, Ўзбекистон Республикаси спортда юқори натижаларни қўлга киритмоқда. Олимпи а да ўйинларида эришилган ғалабалар, жаҳон, Европа биринчилиги, Бу ютуқлар ўз-ўзидан келган эмас. Булар юртимиздаги демократик қурилишнинг ривожланишидан келиб чиққан ҳолда, Президентимиз И.А. Каримов бошчилигида ва Ўзбек - истон Республикасининг раҳбарларини диққат эътибори туфайли эришилиб, жисмоний тарбия ва спортни оммавий ривожланишига алоҳида эътибор берилмоқда. Ўзбекистонда жисмоний тарбияни ривожлантириш спорт прогностикасини бир соҳаси бўлиб қолади ва илмий асосда режалар тузилади, спортда юқори натижаларни эгаллашда, спортчилар ирода кучини тарбиялашда муҳим тармоқ бўлиб қолади. Жисмоний тарбия ва спортда прогнозлаштириш тушунчасини туркумларга бўламиз. Прогноз –маълум вақт оралиғида кузатилаётган объ - ектга (бизнинг ҳолимизда спортчига) нисбатан эҳтимолий илмий асосланган фикрлар. Прогнозлаштириш – инсоннинг билиш фаолияти ту - ри, яъни объект ва унинг ривожланиш ғояларини тахлил қилиш асосида прогноз шакллантиришнинг йўналиши. Мақсад – беллашув фаолиятидан олинадиган натижа-лардан х аёлан завқ олиш. Спорт прогнозлаштиришнинг услубияти – табиат ривожланишида диалектик-материалистик концепцияларга асосланади, яъни жамият ва билимга. Спортдаги прогноз-лаштиришнинг илмий методологияси дунёдаги қабул қилинган билим фалсафасига суянса, умумий методология тушунчасида умумфан методлари қабул қилинади. Спортни прогнозлаштириш ривожланишнинг янги босқичларида турибди. Англашимиз бўйича, илмий ва амалий организацияларнинг доираси кенгайиб борган сари, прогнозлаштириши билан шуғулланувчилар эски синалган усулларни ишлаб чиқмоқдалар. Прогнозлар асосидаги усулларни ҳар бир илмий тадқиқотлар кузатиб боради: Булар анализ ва синтез, дедукция ва индукция, кузатиш, тажриба, системалаштириш ва классификациялаш, олдиндан кўра билиш, гипотеза, аналогия, экстрополяциялардир. Олдиндан кўра билиш экспертлар баҳосининг асоси бўлиб хизмат қилади. Тажрибали мурббий янги спортчини бир марта кўриб унинг келажакда яхши спортчи бўлиб етишишни сезади. Олдиндан кўра билиш қобилиятига баҳо берганимизда, бу олдинги тажрибаларга асосланган х олда, қарор қабул қилишдир. Прогнозлаштириш учун, экспертларнинг методлари кенг қўлланилади. Экстраполяция методи ҳозирги вақтда кенг тарқалмоқда. Масалан, маълум вақт оралиғида катта-кичик ўзгаришларнинг маълумотлари қайд қилиб борилади. Спортчи кўтараётган штанга оғирлиги ўзгаришларини қоғозга қийшиқ чизиқлар билан белгилаб борилади. Бу чизиқлар орқали бизни қизиқтираётган спортчи ҳақида, унинг ҳар хил вақтдаги қайд қилинган натижалари ҳақида маълумотлар олишимиз мумкин. Моделлаштириш методи ёрдамида қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли прогнозлаштиришнинг турли параметрлар орасидаги муносабатлари ҳисобга олинади. Модел ҳар бир тафсилотларда кўчирма бўлиш керак эмас. У фақат моделлаштиришда маълум мақсадлар учун объект вазифасини бажаради. Моделлар шаклига қараб ҳар хил бўлади: предметли (режалар, макетлар), футбол мураббийси ўйин ўтказишда макетлардан фойдаланади, яъни ўйинчи фишка кўринишида моделлаштирилади ва шундай ҳолатда тактик вариантларни ютиб чиқади. Жисмоний – бунга мисол қилиб, футбол ўйинини оли - шимиз мумкин. Олий лиганинг мураббийи рақиб жамоани қандай ўйин тактикасидан фойдаланиш н и билади ва ўзининг жамоасида бўлажак ўйин тактикасини моделлаштиради. Худди шу тариқа жисмоний ҳаракатланувчи моделдан фойдаланади. Мантиқли – ҳ одисанинг ёки жараённинг мантиқий таъ - рифланиши кўзда тутилади. Математикали – тенгсизлик жараёни тенглаштириш ти - зими ёрдамида тасвирланади. Математик моделлар ҳисоб-китоби компьютер ёрдамисиз жуда меҳнат талаб ишдир. Математик моделдан кибернетик моделнинг фарқи шуки, у компьютер хотирасига жойлаштирилади. Унинг ёрдамида «яшайди, ривожланади ва тажрибалар ўтказади». Компью-тердаги кибернетик модел янги ҳамда аниқ маълумотларни тез олишга мўлжалланган воситадир. Ижтимоий прогнозлаш-тиришнинг услубий ва назарий асослари спортда прогнозни бир қатор босқичлардан иборат тадқиқотлар тизимини кўриб чиқди. Асосий босқичлар қуйидагилардан иборат: – маълум услубиятни танлаш прогноз вазифаларининг асосий мақсади; – прогноз функцияларини тизимидаги дескомпозиция ва синтез чизмаларини тузилиши; – прогнозни ишончли вариантларини топиш; – экспертиза прогнознинг асосий варианти; – прогнозни те к шириш ва тўғрилаш . Бундай тадқиқот тизими, илмий-амалий прогнозлашти-ришнинг вазифаларини ечишда ва спортчиларни Олимпиада ўйинларида жаҳон, Европа чемпионатларида юқори натижа-ларга эришишга имкон яратади. Навбатдаги асосий йўлланмалар: – ижтимоий-иқтисодий шароитда прогнозлаштириш, яъни спортчининг қобилиятларини юқори даражада ривож-ланиши; – спорт натижаларининг ўсиш прогнози; – спортчининг ҳар томонлама тайёргарлик даражаси ва шахсий сифатларига прогнозлаштиришнинг талаблари; – йирик халқаро беллашувларда спорт натижаларига эришишнинг прогнозлаштириш мажмуавий воситаси; – спортда прогнозлаштиришни мажмуавий ёндашиш тизимига киритишни алоҳида спортчида, жамоада ва спорт турларида қўллаш. Прогнозлаштиришнинг асосий жиҳатлари «Олдиндан билиш учун . Ҳаракат қилиш учун олдиндан кўра билиш» – деб шарҳлаган эди режалаштириш ва прогнозлаштиришни ўзаро боғлаб, XIX асрда яшаган фран-цуз файласуфи О.Конт. Россиялик мутаххас c ислар прогнозлаштиришни кўриб чиқиб, режалаштириш тайёргарликнинг муҳим элементла-ридан бири деб ҳисобладилар. Режалаштириш муҳим қарорнинг натижаси сифатида ва ахборот учун керак бўлган прогнозлаштириш сифатида қабул қилинган. Спорт прогнозлаштириш мутахассислари О.Контнинг айтган сўзларини қайта изоҳлашди: чуқур ва кенг билим олдинда яхши кўра билиш учун керак, олдиндан яхши кўра билиш учун эса тўғри ҳаракат қилиш демакдир. Ҳолис ҳақиқийлик ижтимоий муносабатларда, спорт фаолияти тизимида кўриб чиқилади. Ҳар бир спортчини, жамоани спорт фаолияти бўшлиқ асосида қурилаётгани йўқ, балки бошқа тизимлар фаолияти ва уларнинг ривожланиши туфайли мавжуд. Спорт фаолияти ва шахс ўртасига таъсир этувчи турли муносабатлар шакли: идеологик, псиҳологик, иқтисодий муносабатлар мавжуддир. Иккинчи жиҳат прогнозлаштиришнинг ёндашиш тизи-мини б e тунлиги ҳисобланади. Учинчи услубий жиҳат ижтимоий прогнозлашти-ришнинг тарихий детерминизмини билиш ҳисобланади, яъни қонунчилик вазифаларини ва ижтимоий тизими ривожланишини объектив эътироф қилиш. Тўртинчи жиҳат ижтимоий прогнозлаштиришнинг мажмуавий характерини илмий асосда олдиндан кўра билиш. Спортдаги прогнозлаштириш фаолияти киши шахсиятини шакллантириб, маънавий, меҳнат ва жисмоний тарбиянинг мажмуасига йўналтиради. Прогнозлаштириш спортчи шахсига, жамоага нисбатан тарбиявий билим бериш тадбирлари мажмуасини ҳисобга олади. Спорт пргонозлаштириш назариясининг мақсади шуки, тадқиқотларнинг истиқболли тармоқлари томонидан йиғи-либ қолган ёки кам ишланган билимларини ягона тизимга туширишдир. Ҳозирги замон илмий адабиётларида «олдиндан кўра билмоқ» сўзининг синонимлари сифатида олдиндан таърифлаш, олдиндан айтмоқ, антипатия, экстрополяция, ўйлаб топмоқ ва прогнозлаштириш каби сўзлар ишлатилади. «Олдиндан кўра билиш» тушунчасини назарий таҳлил қилганимизда, кўпгина аниқликларни киритамиз ва тизимлаштирамиз, яъни бир-бирини тўлдиришини, бир- бирига бўй сунишини кўрамиз. Юқорида келтирилган ту- шунчаларни бирлаштирган ҳолда, «олдиндан кўра билиш» тушунчаси инсонларнинг олдиндан таърифлаш, олдиндан айтиш, келажакни прогнозлаштириш каби қобилиятлари тушунилади. Илмий адабиётлардан маълумки, «олдиндан кўра билиш» тизими инсонларни антогенетик ривожланишида учта босқичдан ўтади: – олдиндан таърифлаш босқичи ёки антиципация; – олдиндан айтиш босқичи ёки экстрополяция; – прогнозлаштириш босқичи ёки илмий асосда «олдин-дан кўра билиш». Б иринчи босқич – олдиндан таърифлаш ёки антипация. Бу келажакни бир дақиқа кўра билиш сенсомотор коррекция операцияларини муваффақиятларини мақсадга мувофиқ бажариш; И ккинчи босқич – олдиндан айтиш ёки экстрополяция. Бу вақт амплитудасидаги ретроспектив олдиндан кўра билиш, сенсор – ақлий коррекциясини узайтириш, мақсад қилиб қўйилган ҳ одисани амалга ошириш. У чинчи босқич – прогнозлаштириш ёки илмий равишда олдиндан кўра билиш. Олимпиада спорт турлари муносабатлар тизимини ҳосил қилувчи омил сифатида, спорт прогнозлаштиришни ҳамма элементларини бирлаштиради. Спорт прогнозлаштиришнинг вазифалари 1. Олимпиада ўйинларида қатнашаётган командалар-нинг мақсадларини аниқлаш . 2. Муваффақиятга эришишнинг оптимал йўллари ва воситалари . 3. Ресурсларни аниқлаш ва қўйилган мақсадга эришиш. Спорт прогнизлаштиришнинг методик принциплари . 1 ) и жтимоий-экономика мақсадларнинг таянчи; 2 ) т изимлилик; 3) у злуксиз ва қайтиш алоқаси; 4) п ропорционаллик ва оптималлик; 5 ) р еаллик ва объективлик; 6 ) б ошланғич звенога бўлиниш; 7 ) т абиийлик; 8 ) ў хшашлик. Спорт прогнозлаштиришнинг туркумланиши: 1) т абиати-спортлилик; 2) м асштаби-улкан; 3) м ураккаблиги- мураккаб; 4) д етерминлик даражаси-стохастик; 5) р ивожланиш вақтидаги характери-дискретлик; 6) ахборотлар даражаси–ахборотлар тўлиқсиз таъминланган . Прогнозлаштириш ва режалаштириш бошқарувнинг функцияси сифатида Спортчиларни тайёрлаш прогрессив характерларга эга бўлиб, бир текис ва уюшган бўлиши керак. Агар спорт прогнози бўлажак мусобақаларни натижасиз бўлишини кўрсатса, дарҳол ишни шундай уюштириш керакки, бундай ривожланиш «секинлаб» натижаларни пасайишини олдини олиш керак. Агар прогноз натижаларни яхши томонга ўзгараётганидан далолат берса, яна ҳам кўпроқ ютуқларга эришиш учун фаолликни ошириш керак. Бунинг учун эса маълум мақсадлар асосида спорт фаолиятида уюшган тадбирлар ўтказилади. Спорт фаолиятининг прогнози ташкилотлардаги ишларни тўғри уюштириб ва бу ташкилотлар қандай йўналиш орқали кетаётганини назорат қилади. Спорт прогнози мамлакатдаги спорт ривожла- нишига жавоб берувчи ташкилотларни, мураббийларни, команда раҳбарларини олдига тадбирлар ишлаб чиқишни вазифа қилиб қўяди. Шунингдек , бу вазифаларни бугунги кун талаби билан ечишни ва фақат тактик усул билан эмас балки, амалий усуллар билан барқарор қилишни талаб қилади. Бошқарув фаолияти табиатан ташкилотчилик фаолия - ти ҳисобланади ва бу унинг ўзига хос томонларилан биридир. Аниқ ҳаракатни амалга ошириш учун бошқарув-нинг натижавий қарорлари қабул қилинади. Режа бошқарувнинг тузилиш элементи ҳисобланиб, у ўзига илмий асосланган прогнозни киритади. Агар бунинг акси бўлганда эди, спортда режалаштирилган, маълум мақсадни кўзлаган, натижа берувчи ҳаракат бўлмаган бўлар эди. Бизнинг мамлакатимизда спорт фаолияти ва спорт ривожланиши билан боғлиқ бўлган томонларга катта эътибор берилади. Келажакда аниқ кучлар билан спортчи тайёргарлигига таъсир қилувчи йўналишларни олдинда турган олимпиада сезонида спортчилар шаклланиш жараёнини бошқариш кераклигини вазифа қилиб қўяди. Шундай қилиб, прогнозлаштириш ва режалаштириш бошқарувнинг асосий области бўлиб, спорт фаолиятининг даражасини белгилайди. Спортда истиқболли режалаштириш муаммолари Прогноз долзарб режаларни қарорларини қабул қилишда доим зарурдир. Спортда прогнозлаштириш кела - жакда бажариладиган вазифаларни ҳозирги замон бошқарув қарорлари асосида қабул қилади. Мусобақа олди тайёргарлик босқичи режа натижасини ҳисоблаши қисқа муддатли прогнозда аниқланади. Спорт-нинг тайёргарлик режасида ўтган йилги тадбирда қўлланган восита ва усуллар бу йилда ҳам қўлланилади. Вақт ўтиши билан спортда ҳам эволюция юз беради, яъни ҳолатлари, даражаси, тузилиши, характери ўзгариб ижтимоий ҳаётга мослашади. Спорт ривожланишида прогностикани та ҳ лил қилиш ва ўтказиладиган тадбирни режалаштириш жуда муҳимдир. Спортдаги эволюцияга асосланган ҳолда, спорт фаолиятининг ривожланишидаги муваффақиятли бошқари-лаётган прогнозлаштиришни илмий асосланган вариант-ларини ишлаб чиқишни таклиф қилади. Бунинг учун режа тузиш, бошқарув қарорини қабул қилиш, уюштирилган тадбир ўтказиш керак. Спорт прогнози бу тавсиянома ёки танлаб олинадиган нарса эмас, балки кўп в а риантли илмий асосланган объектив баҳодир. Спортчилар тайёргарлигини режалаштириш мутахассислар олдидаги муҳим вазифалардан биридир ва улар бунга жавобгардирлар. Х удди шу ерда спортдаги прогнозлаштириш ва режалаштириш муносабатлари аниқ-ланиб, спорт фаолиятида натижали ишнинг вариантлари танлаб олинади. Шундай қилиб режалаштириш спорт фаолиятида энг яхши йўлларни, тадбирларни, воситаларни, методларни танлабгина қолмасдан балки аввалги ва ҳозирги вақтда аниқланган фойдасиз йўналишларни чиқариб ташлайди. Спорт келажагидаги ўзгаришлар сезиларли даражада раҳбарлар фаолиятида билинади. Спорт прогнози спорт органларида аниқланган мақсад йўналишларини ҳаракатлан-тиради. Бу ҳаракат ҳодиса ва жараёнларнинг прогнозини ўзгартиради. И.В. Бестужев-Ладанинг (1970) фикрича, «феномен – прогноз силжишнинг парадокси бўлса керак» деган эди. Бошқарувнинг алоҳида функцияларида прогноз-лаштиришни ажратиш келажакдаги муаммоларни тадқиқ қилишда жуда қулай. Олдиндан кўра билиш амалиётида спорт фаолиятининг натижалари фақат прогнозлаштириш билан чегараланиб қолмайди. Бошқарув элементларининг занжири прогнозлаш-тиришдан фарқ қилиб, бошқарув объектига актив таъсир қилади, яъни режалаштиришда, программалаштиришда, проектлашда, ташкил қилишда, текширувда, коррекция қилишда. Бошқарув, режалаштириш, прогнозлаштириш ўзаро боғлиқ ва бир-бирига тобе бўлиб, бири иккинчисини сиқиб чиқара олмайди. Прогноз верификацияси (прогнозни тўғрилигини аниқлаш) Прогнозни тўғрилигини аниқлаш жараёни верифи-кация дейилади. Келтирилган ҳар қандай прогнозни қайсидир даражада ноаниқликлари мавжуд. Келажакда олинган ахборотни ишлатиш учун, уни қай даражада умидлилигини текшириш керак. Прогнозни ишончлилиги ва натижалилиги икки йўл орқали аниқланади: априорли ҳамда апостериорли. Априорли прогнозлаштириш ҳ одисани содир бўлгунга қадар текширади. Апостериорли верификация статистик маълумотларга нисбатан, турли прогнозларни реал содир бўлишидан, прогноз методларни натижавийлиги билан мос келишини кўриб чиқади. Апостериорли верификация прогнозлаш- тириш методини амалга оширишда муҳим рол ўйнайди. Верификация прогнози бошқарувининг турли фан тармоқларида, халқ хўжалигида бир қатор вазифаларни ечишда, ишонарли манба бўлгани учун муҳим рол ўйнади. (Р.М. Баевский 1979). Апостериорли верификация спортдаги прогнозни текширилаётган объект ҳолати омилларини ва прогноз орасидаги фарқни синчиклаб текширишни талаб қилади. Машҳур Америкалик прогнозлаштириш, бўйича мутахассис, Р.Эйрес (1971) фикрича прогнозлаштиришнинг асосий хато - лари қуйидагилар: – керакли тасаввурнинг йўқлиги; – ўта хурсандчилик; – баъзи тадқиқотларнинг келажагини олдиндан кўра олмаслик; – ҳисобнинг ноаниқлиги; – жараёндаги ноаниқлик ва тасодифни эҳтимоллиги. Прогнозлаштириш – одамлар учун, олдиндан айтиб берувчилар ролини олган таваккал иш. Унинг шундай хавфли томонлари борки, яъни ноаниқлик, ноумидлик, реал ҳаёт билан прогнозлаштириш ҳодисасининг ўзаро муносабатла-ридаги мураккабли ли к, кишиларнинг таъсирчанлиги ва тан олмасликлари каби ҳодисалар учрайди (Р.Эйрес 1971). Верификация прогнозининг қуйидаги турлари бор. 1. Тўғри верификация – бошланғич методларни синчик-лаб ўрганиш йўли орқали олиш . 2. Эгри верификация – бошқа манбалардан олинган ахборотлар билан прогнозни солиштириш йўли билан олиш . 3. Инверсли верификация – прогностик моделни ретро-спектив босқичига мослигини текшириш . 4. Консенвентли верификация – эртароқ олинган прог - нозни логикали ёки математикали прогнозга киритиш . 5. Қайта усулдаги верификация–эксперт фикрини бош - қалар фикридан фарқлилигини айтиш ва ўзгартириш. 6. Оппонент верификацияси–прогноз ҳақида оппонент - ларни танбеҳи. 7. Хатолар ҳисобида верификация–прогноздаги доимий хатолар манбаини ҳисобга олиш . 8. Экспертларнинг хабардорлик верификацияси – прог - нозни эксперт фикри билан солиштириш. Шундай қилиб, прогнозлаштириш спортчиларни спорт соҳаси бўйича юқори ўринларни эгаллаб, муваффақиятларга эришишда муҳим рол ўйнайди. Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

Похожие

Спортда моделлаштириш
СПОРТДА ШАХСНИ ТАРБИЯЛАШ 2
Прогнозлаш усуллари
Моделлаштириш усуллари
Саралаш назарияси ва тизими