Oʻyin taktikasi - Физическая культура - Рефераты

Oʻyin taktikasi

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

311 KB

O ʻ yin taktikasi Reja: 1. Oʻyinchilarning vazifalari 2. Darvozabonning oʻyin taktikasi 3. Hujum taktikasi

Taktika deganda oʻyinchilarning raqib ustidan gʻalaba qozonishga qaratilgan individual va jamoaviy harakatlarini tashkil qilishi, ya`ni komanda futbolchilarining muayyan rejaga binoan aynan shu muayyan raqib bilan muvaffaqiyatli kurash olib borishiga imkon beradigan birgalikdagi harakatlarini tushunish kerak. Taktikadagi asosiy vazifa hujum va himoya harakatlarining maqsadga erishtira oladigan eng qulay vosita , usul va shakllarini belgilashdan iboratdir . Qanday taktikani tanlash har bir alohida holda komanda oldida turgan vazifalarga , kuchlar nisbati va o ʻ yinchilarning o ʻ zaro kurashuvchi guruhlariga , maydonning ahvoliga , iqlim sharoiti va hokazolarga bog ʻ liq . Futbol matchi ko ʻ p martalab hujumdan himoyaga va himoyadan hujumga o ʻ tishdan iborat bo ʻ lgani uchun ham , tabiiyki , har qaysi komandaning hujum va himoya harakatlari uyushgan bo ʻ lishi kerak . Taktika uchrashuv vaqtida butun oʻyin faoliyatining asosiy mazmuni hisoblanadi. Konkret raqibga qarshi toʻgʻri tanlangan kurash taktikasi muvaffaqiyat qozonishga yordam beradi, notoʻgʻri tanlangan yoki uchrashuv mobaynida asqotmagan taktika esa odatda magʻlubiyatga olib keladi. Raqiblarni neytrallash vazifalarini toʻgʻri hal qila bilish va hujumdagi oʻz imkoniyatlaridan muvaffaqiyatli foydalana olish umuman komandaning ham, uning alohida oʻyinchilarining ham taktik yetukligini koʻrsatadi. Hujum va himoyada hamma futbolchilarning harakatlari yaxshi uyushtirilgan hamda, albatta, faol boʻlgandagina komanda muvaffaqiyatga erisha oladi.

Murabbiy o ʻ yinning taktik rejasini qanday qilib tuzgan bo ` lmasin , bu reja alohida futbolchilarning harakatlari bilan amalga oshiriladi . Ana shuning uchun ham individual taktik kamolotga erishmay turib , komandaning o ʻ yinini chiroyli va risoladagidek qiladigan aniq taktik harakatlarni oshirishni xayolga ham keltirib bo ʻ lmaydi . Futbol oʻyinida taktika bilan texnika bir-biriga chirmashib ketgan boʻladi. Toʻpni kimga va qanday uzatish lozim, raqibni dogʻda qoldirish uchun aylanib oʻtishni ishlatish kerakmi yoki toʻpni sherikka oshirgan ma`qulmi, darvozaga qaysi paytda zarb berish zarur ekanligini hal qilayotgan oʻyinchi taktik tafakkurdan foydalanadi, axd qilgan harakatini amalga oshirayotganda esa u texnik mahoratini namoyish etadi. Demak, texnika oʻyinchining texnik rejalarini amalga oshirish vositasi boʻlib xizmat qiladi. Texnik tayyorgarlik a`lo darajada boʻlsagina xilma- xil taktik harakatlarni bajarish mumkin Teng kuchli komandalar uchrashuvida ulardan birining gʻalabasiga koʻpincha magʻlub boʻlganlarda irodaning kamlik qilgani yoki jismoniy va texnik tayyorgarlik boʻsh boʻlgani sabab qilib koʻrsatiladi.

Biroq futbol oʻyinidagi gʻalaba aksariyat hollarda taktik rejalar kurashi bilan belgilanadi. Taktika ikki komandaning jismoniy, texnik va ma`naviy-irodaviy tayyogarlikdagi darajalari teng boʻlganda, ulardan birining gʻalaba qilishini tahminlab beradigan muhim omildir. Yirik musobaqalardagi koʻplab misollar shundan dalolat beradi. Ustalik bilan ishlatilgan taktikagina muvaffaqiyat keltira oladi. Ba`zan komandalar har qanday raqibga qarshi oʻynaganda ham bir xil taktika ishlataveradilar. Taktik jihatdan bunday qashshoqlik, bir xillik mahoratning oʻsib borishiga toʻsqinlik qiladi. Har bir komanda, ayniqsa, yuqori darajali komanda xilma-xil taktik planda oʻynay bilishi kerak, boʻlmasa u, ayrim yutuqlari boʻlishiga qaramay, musobaqalarda katta gʻalabaga erisha olmaydi. Oʻquv trenirovka jarayonida taktik tayyorgarlikka jiddiy e`tibor beriladi. Har bir oʻyinchi va umuman, komanda harakatlarning xilma-xil variantlarini mukammal egallagan boʻlishi kerak. Hujum harakatlari bilan himoya harakatlarining doimiy kurashi natijasida oʻyin taktikasi uzluksiz takomillashib boradi. Xuddi ana shu kurash futbol taktikasi taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Oʻyinchilarning vazifalari Raqibga qarshi kurashayotgan komanda harakatlaridagi uyushqoqlikka alohida futbolchilar oʻrtasida vazifalarni aniq taqsimlash bilan erishiladi. Hozirgi vaqtda oʻyinchilarni vazifalariga koʻra taqsimlash ular tayyorgarligidagi universallikka asoslangan boʻladi. Bu hamma ishni barcha birdek bajara oladi degan soʻz emas, albatta. Ammo har bir futbolchi oʻyinning hamma texnik usullarini egallagan boʻlishi, hujumda ham, himoyada ham bilib harakat qilishi kerak. Oʻyindagi ayrim vazifalarni esa oʻyinchi ayniqsa yaxshi ijro etadigan boʻlishi lozim. Futbolchilar vazifalariga koʻra darvozabonlarga, qanot himoyachilari, markaziy himoyachilar, oʻrta qator oʻyinchilari, qanot hujumchilari va markaziy hujumchilarga boʻlinadi.

Har qaysi ixtisos oʻyinchilariga boʻlgan talablar va ularning asosiy vazifalarini qisqacha koʻrib chiqamiz. Darvozabon Hozirgi vaqtda darvozabonning oʻyini turli-tuman va murakkabdir. Darvozabonning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi, uning psixikasi mustahkamligiga yuksak talab qoʻyilayotganligi ham ana shundan. Odatda, darvozabon - baland boʻyli (175 sm va undan ortiq), a`lo darajada jismoniy tayyorgarlik koʻrgan, reaktsiyasi juda tez, start tezligi yuqori oʻyinchi boʻladi. U dovyurak va jur`atli, sakrovchan, epchil va hozirjavob, harakatlarini yaxshi muvofiqlashtira oladigan, yaxshi moʻljal oladigan va rejalay biladigan boʻlishi; toʻpning ehtimoliy uchish yoʻnalishi, tezligi va traektoriyasini darhol aniqlay olishi, himoya jarayonini mohirona idora qilishi, ya`ni uning izchilligi va uyushqoqligini ta`minlay bilishi kerak. Darvozabon joyida turib, harakatlanib va sakrab oʻynashning barcha texnik usullarini a`lo darajada bilishi zarur. Darvozabonning mahorat darajasi ana shu usullarning nechogʻlik toʻgʻri, aniq va ishonchli bajarilishiga bogʻliq. Darvoza oldidagi oʻyin bilan darvozadan chiqib harakat qilishni muvaffaqiyatli qoʻshib olib borish, oʻz darvozasini himoyalash va hujum uyushtirishda sheriklar bilan bahamjihat harakat qilish ham darvozabonning yuksak mahoratini koʻrsatadi. Himoya qatorining oʻyinchilari Qanot himoyachilari. Hozirgi futbolda qanot himoyachilarining vazifalari kengayib ketdi. Ularning vazifasi endilikda raqib hujumini «buzish» dangina iborat boʻlmay, balki himoyada ishonchli va mohirona oʻynash bilan oʻz komandasining hujum harakatlariga faol qoʻshilishni uygʻunlashtirib olib borishdan iborat boʻlib koldi. Ish hajmining juda ortib, harakat turlarining ko'payib ketishi himoyachilarning jismoniy tayyorgarlik darajasi ortishini - kuchi, tezkorligi, tezlik chidamliligi, epchilligi, sakrovchanligi, start tezligining yuksakligini talab qilib qoldi. Bu o'yinchilarning harakat muvofiqligi yaxshi bo'lishi, yerda va havoda mohirona yakkama-yakka tortisha olishlari kerak. Ular jamiki texnik usullarni

yaxshi bilishlari, raqiblarga mohirona bas kelib, himoya va hujumni uyushtirishda kerak vaqtida, bilib birgalashib harakat qilishlari kerak. Mudofaada qanot himoyachilariga boʻ lgan asosiy talablar: a) zonada mohirona harakat qilish; a) raqib darvozasiga yaqinlashib qolganda, qattiq qo'riqchilik qilishga o'tish (yakkama-yakka kurashda ham mohirona o'ynash bilan birga); v) havoda kurash olib borish (yuqoridan to'p uzatilganda); g) sheriklarini, lozim bo'lib qolganda esa darvozabonniham straxovka qilish; d) raqib zarba berganda va to'p uzatganda, shunga yarasha vaqtida harakat qilish. Hujumda qanot himoyachilariga qoʻyiladigan asosiy talablar: a) to'pni raqiblardan olib qo'ygandan keyin uni sheriklariga vaqtida va aniq uzatib berish; b) to'p komandadosh sherigiga yoki darvozabonga o'tganda, qanot tomonda mohirlik bilan ochilish; v) raqib uchun kutilmaganda hujumga qo'shilish; bunda to'p shu himoyachida bo'lib, u qanotda harakat qiladi, shuningdek, qanot hujumchisi bilan o'rin almashadi yoki qanotdagi zona bo'sh qolganda, shu hujumchi o'rnida o'ynaydi. Markaziy himoyachilar Mudofaaning markaziy qismida o'ynaydigan futbolchilar haqli ravishda asosiy o'yinchilar hisoblanadi. Chunki ular darvoza zabt etiladigan eng xavfli joyda raqib bilan kurash olib boradilar. Qanot himoyachilarining jismoniy va texnik fazilatlariga qoʻshimcha tarzda markaziy himoyachilar havoda kurasha olish uchun baland boʻyli va juda sakrovchan ham boʻlishlari kerak. Oldingi markaziy himoyachi oʻziga toʻshirilgan vazifa bilan zonada harakat qilishni mohirona uygʻunlashtirib olib borishi kerak. Oʻziga topshirilgan oʻyinchini nazorat qilib borish uning uchun birinchi galdagi vazifa boʻlib, zonada harakat qilish ikkinchi navbatdagi vazifadir. Oldingi markaziy himoyachi mudofaada markaziy hujumchining harakatlarini e`tibor bilan kuzatadi, zarur boʻlganda esa orqa himoyachi bilan oʻrin almashib,

mudofaadagi sheriklarini straxovka qiladi. Hujumda u toʻp olgandan keyin hujum harakatlariga qoʻshilib, tezlik bilan olgʻa boradi yoki sheriklariga toʻp oshirib beradi. Ayrim paytlarda ikkinchi eshelondagi hujumni qoʻllaydi va iloji boʻlsa darvozaga toʻp tepadi. Orqa chiziq markaziy himoyachisi taktik sharoitni nozik did bilan tushunishi, raqiblarining taktik yoʻllarini «oʻqiy» olishi hamda toʻpni egallab olish va sheriklarini straxovka qilish uchun mudofaada toʻgʻri pozitsiya tanlashi kerak. Uning asosiy ishi - mudofaa qiluvchilarning hamma harakatlarini muvofiqlash, zonada oʻynash, darvozabon va sheriklar bilan hamkorlik qilish. Sunhiy «oʻyindan tashqari holat»ni toʻgʻri uyutirishga hammadan koʻp javob beradigan ham shu oʻyinchidir. Hujumga oʻtayotganda, orqa chiziq markaziy himoyachisi darvozabon yoki sheriklaridan toʻp olish uchun ochiq joyga chiqadi, keyin esa aniq va xilma-xil uzatishlar qilib, hujumning davom ettirilishiga imkon yaratadi. Keskin holatlar yaratishda nisbiy erkinlikdan maksimal foydalanishga intilib, gohida uning oʻzi ham hujumga qoʻshiladi, ba`zan esa uzoq yoki oʻrtacha masofadan toʻp tepib, hujumni yakunlaydi. Hozirgi vaqtda himoyachilarning vazifalari universallashuv tomon taraqqiy etib, ularning harakatlari yarim himoyachi va qanot hujumchilarining harakati bilan yaqinlashib bormoqda. O'rta qator o'yinchilari Hozirgi futbolda oʻrta qator oʻyinchilarining harakatlariga koʻp jihatdan komandaning muvaffaqiyat qozonishiga aloqador omillardan biri deb qaraladi. Bu ixtisosdagi futbolchilar butun match davomida yuksak ishchanlikni ta`minlaydigan a`lo darajadagi har tomonlama tayyorgalikka ega boʻlishlari kerak. Ular hujum va mudofaa harakatlarida faol boʻlishlari, oʻyinni yuksak sur`atda oʻtkazishlari va uni bir dam ham susaytirmasliklari darkor. Taktik tayyorlik buyicha, komanda boʻlib oʻynash vositalari va usullarini tanlashdagi epchillik va ixtirochilik boʻyicha oʻrta qator oʻyinchilari oldiga oshirilgan talablar qoʻyilmoqda. Ular hujumda ham, himoyada ham hamma sheriklarining hamkorligini uyushtirib turadilar. Oʻrta qator oʻyinchilari mudofaada ham, hujumda ham bir xilda yaxshi oʻynashlari, butun

komanda oʻyinini tashkil eta bilishlari kerak. Ularning harakatlari yuksak darajadagi ijrochilik mahoratiga asoslangan va doimo mustahkam, kuchli boʻlishi lozim. Ular nihoyatda xilma-xil uzatishlardan, aylanib oʻtish va hokazolardan foydalanadilar. Odatda oʻrta qatordagi yuksak mahoratli oʻyinchilar kuchli, a`lo darajali, zarba bera oladilar. Hujumda oʻ rta qator oʻ yinchilariga qoʻyiladigan asosiy talablar: a) mudofaadan hujumga oʻtishni tashkil etish va hujum rivojini davom ettirish; b) maydon oʻrtasini nazorat qilish va komandaning toʻpni uzoq vaqt boshqarib turishini, binobarin, tashabbusni qoʻldan bermay turishini ta`minlash; v) hujumni yakunlashda qatnashish; g) ham yaqinda turgan, ham uzoqdagi sheriklar bilan hamkorlik qilish; d) hujumni rivojlantirishda toʻpni qanotdan tez oshirish va boʻshagan zonaga tez ochilib chiqish yordamida qoʻqqisdan roʻy berish holatini yuzaga keltirish. Mudofaada o ʻrta qator oʻ yinchilariga qoʻyiladigan asosiy talabalar: a) maydonning bo ʻ yi va eni bo ʻ ylab to ʻ g ʻ ri taqsimlanib , joylashish hisobiga raqibning javob hujumi tez rivoj to ʻ ishiga to ʻ sqinlik qilish ; b) o ʻ zi turgan zonadagi eng yaqin raqib o ʻ yinchisini yoki shaxsan birkitib qo ʻ yilgan raqibni kuzatib borish ; v ) to ʻ p uzatilishi va darvozaga to ʻ p tepilishiga yo ʻ l qo ʻ ymaslik ; g) sheriklarni straxovka qilish va ular bilan hamkorlik qilish. Komandaning oʻrta qatori koʻpincha turli taktik planda harakat qiluvchi futbolchilardan tuzilib, yarim hujumchi, dispetcher va yarim himoyachidan iborat boʻladi. Yarim hujumchi asosan hujum qiluvchi oʻyinchi vazifasini bajaradi. Goho u hujumning oldingi qatorida harakat qiladi va harakatni faol yakunlaydi. Dispetcher hujumda guruh va komanda harakatlarini uyushtiradi hamda ularni ikkinchi eshelondagi harakatlar bilan birga qoʻshib olib boradi. Yarim himoyachi birinchi galda oʻz darvozasi mudofaasini tashkil etishga yordam berib, ba`zi- ba`zidagina komandasining hujum qatorlariga yorib kirib boradi.

Oʻrta qatorni tuzayotganda, oʻyinchilar bir-birini toʻldirib, umuman shu oʻyin ixtisosi uchun nazarda tutilgan barcha vazifalarning bajarilishini toʻliq va ishonchli ta`minlaydigan qilib tanlanadi. Biroq yarim himoyachilar oʻyin taktikasining rivojlanishidagi asosiy tendentsiya shundayki, ular komandaning yakunlovchi hujum harakatlarida bevosita ishtirok etadilar. Hujum qatori oʻyinchilari Qanot hujumchilari Futbolda hujum qatorining boshqa oʻyinchilari singari qanot hujumchilari ham tezkor, chaqqon, qoʻrqmas va bardoshli boʻlishlari kerak. Harakat sur`ati va maromini oʻzgartira bilish, raqib kutmaganda «portlay olish» forvardlar (qanot hujumchilari) uchun shart boʻlgan xislat. Yerda va havoda samarali kurasha olish uchun hujumchilar sakrovchan va kuchli boʻlishlari kerak. Hujumchilarning bisotida toʻpsiz mohirona manyovr qilish hamda zarba berish, toʻpni moslash, toʻp olib yurish, raqibni aldab oʻtishdek xilma-xil texnik usullarni yuqori tezlik bilan bajara bilish malakalari mavjud boʻlishi shart. Qolgan hujumchilar kabi ular ham hujum harakatlarining yakunlovchi bosqichida qat`iylik va mustaqillik koʻrsatishlari, kombinatsion oʻyinda sheriklar bilan mohirona, bahamjihat harakat qilishlari, buni individual improvizatsiya bilan birga qoʻshib olib borishlari kerak. Hujumda qanot hujumchilariga qoʻyiladigan asosiy talablar: a) «oʻyindan tashqari holat» chegarasida mohirlik bilan oʻynash, shuningdek, orqa va oʻrta qator oʻyinchilari uzatgan toʻpni olish uchun ortga qayta bilish; b) qanotda tezkor shaxsiy manyovr qilib, keyin toʻpni raqibning jarima maydoniga uzatish yoki gʻizillatib oshirib berish; v) hujum qatoridagi sheriklari bilan yoinki hujumga qoʻshilgan himoyachilar va oʻrta qator oʻyinchilari bilan hamkorlik qilish; g) hujumni yakunlashda qatnashish. Hujumi bekor ketganidan keyin mudofaaga oʻtayotganda, qanot hujumchisi qanot himoyachisini ta`qib qiladi yoki eng yaqinidagi toʻpni egallagan raqib bilan kurash boshlaydi. Qanot hujumchisi natijali hujum qilish uchun kuch saqlab, mudofaa harakatlarida kam, lekin faol qatnashadi.

Markaziy hujumchi Hujumni keskin davom ettirish yoʻllarini uzluksiz izlash, hujum qatorining «uchida» oʻynash, komanda urinishlarini natijali yakunlashda faol qatnashish bu futbolchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy hujumchi zarba pozitsiyasiga eng qisqa yoʻl bilan yetishga intilib, maydonning butun kengligi boʻylab koʻp martalab va xilma-xil tarzda ochilib chiqadi. U tezkor manyovr qiladigan, bitta, ba`zan esa bir nechta himoyachi bilan kurashda darvozaga qarata zarba bera oladigan, sheriklari tepalatib uzatgan toʻpdan mohirona foydalana biladigan, qaytgan toʻpga qoʻshimcha zarba berishga intiladigan boʻlishi kerak. Kurash-da qoʻrqmaslik, qat`iylik, fidoyilik - bu xislatlarning hammasi yuqori mahoratli markaziy hujumchilarga xos fazilatlardir. Aslida mudofaada markaziy hujumchilarning muayyan vazifalari boʻlmaydi. Ularning hujumdagi faolligining oʻzi hujum qatoriga borib qoʻshilishga jur`at etolmayotgan bir necha himoyachilar harakatini boʻgʻib turadi, chunki ularning ort tomonida tezkor, manyovrli raqiblari bor. Markaziy xujumchi yakkama-yakka kurash va vaqt tanqisligi sharoitida individual harakatlar bilan guruh harakatlarini mohirona qoʻshib olib boradigan, pozitsiyani ustalik bilan tanlaydigan, yakunlovchi harakat yoki usullarni bajara oladigan boʻlishi kerak. Darvozabonning oʻyin taktikasi Hozirgi futbol darvozabondan ustalik bilan darvozani himoya qilishnigina emas, balki jarima maydoni ichida faol harakat olib borishni, shuningdek, hamma himoyachilarni boshqarib turishni ham talab qiladi. U komandasining hamma mudofaa harakatlarini muvofiqlashtirib turadi. Darvozabon turadigan (hammadan orqada) joyning oʻzi unga hujumchilar qanday tizilib kelayotgani va ular nima maqsadda ekanini koʻrib turish imkonini beradi. Vaholanki, bu narsa ba`zida maydonning ayrim joylaridagi oʻyinchilar nazaridan chetda koladi. Shuning uchun mudofaadagi sheriklariga vaqtida «shipshitib qoʻyish» himoya harakatlarining mustahkamligiga muhim ta`sir koʻrsatishi mumkin. Buning ustiga, darvozabon oʻz komandasining koʻpgina hujumlarini boshlab beradigan (toʻpni qoʻlga kiritganida

yoki darvozadan toʻp tepib berganida) futbolchi, shu sababli ham hujum qatorlarida tashabbus va izchillik saqlanib turishi uchun uning mahorati juda zarur. Komandaning himoya va hujumdagi umumiy oʻyini darvozabonning individual taktik tayyorgarligiga anchagina bogʻliq. Darvozabonning texnik mahorat va jismoniy tayyorgarlikdan oʻyinda toʻlaroq foydalanishiga uning taktik bilimi yanada koʻproq tahsir qiladi. Ana shuning uchun ham darvozabonlarning taktik tayyorgarligi masalasiga nihoyatda jiddiy e`tibor berish kerak. Darvozabon taktikasini quyidagilarga boʻlish mumkin: a) mudofaadagi harakatlar; b) hujumdagi harakatlar; v) sheriklar harakatini boshqarish; Darvozabonning mudofaadagi harakatlari Darvozabonning asosiy vazifasi bevosita o ʻ z darvozasini himoya qilishdir . Bunda «darvozadagi harakatlar» bilan «darvozadan chiqqandagi harakatlar»ni ajratib koʻrsatish mumkin. Darvozadagi harakatlar. Raqibining yakunlovchi zarbalaridan darvozani bevosita himoya qilishda darvozabon quyidagilarga rioya qilish kerak: 1. Pozitsiya (joy) tanlash. Toʻgʻri tanlangan pozitsiya darvozabonga eng kam kuch sarflab, raqiblar darvozaga yoʻnaltirgan toʻplarni ishonchli qabul qilib olish imkonini beradi. Bunda hujum qilayotgan komandaning toʻpni boshqarayotgan oʻyinchisi holatini, ya`ni qanday burchak hosil qilib zarba berilishini hisobga olish zarur. Burchak qanchalik oʻtkir boʻlsa (masalan, raqiblar jamoasining oʻyinchisi qanotda darvoza chizigʻiga yetib kolsa), darvozabon toʻpni egallab turgan oʻyinchi tomondagi ustunga shunchalik yaqinlasha boradi. Markazdan hujum boʻlganda darvozabon nishonga urish burchagini toraytirish va darvozaning istalgan burchagiga yoʻnaltirilgan toʻpni olishni osonlashtirish uchun bir oz oldinroqqa chiqishi kerak, pozitsiyani yaxshi tanlovchi darvozabon toʻpga kamdan-kam yiqilib tashlanadi. Bu esa hujumchi goʻyo darvozabonni poylab toʻp

yoʻnaltirganday taassurot hosil qiladi. Xuddi shuning oʻzi pozitsiya tanlay bilishga berilgan eng yuksak bahodir. 2. Qaysi hujumchi qanday yoʻnalishda zarba berishni yaxshi koʻrishini biladi. Tajribali darvozabonlar raqiblar harakatini sinchiklab oʻrganib, ba`zan har qaysi yetakchi hujumchiga kartotekadek bir nima tuzib boradilar. Bu umumiy qonuniyatlargagina emas, balki mazkur muayyan raqibning xususiyatlariga asoslanib pozitsiya tanlashni koʻp jihatdan osonlashtiradi. Shuning uchun darvozabon gohida «toʻgʻri pozitsiya»dan u yoki bu tomonga koʻproq siljib mantiqan toʻgʻri qiladi. 3. Oʻz harakatlarining kuchli va zaif tomonlarini bilish. Ayrim hollarda darvozabon yiqila turib toʻp olish qulayroq tomonda darvozaning kattaroq qismini qoldiradi. Bu hol darvozaning kattaroq qismini toʻsish uchun eng qulay pozitsiya tanlash imkonini beradi. Joy tanlashni takomillashtirish uzviy sur ` atda trenirovka qilishni , har bir match davomida yig ʻ inchoqlikni , nihoyatda e ` tibor bilan o ʻ ynashni , bosiqlik va shoshilmaslikni talab qiladi . Harakat usulini tanlab olish darvozabonga berilgan zarbani qaytaruvchi texnik usulni to ʻ g ʻ ri ijro etish imkonini beradi . Bunda darvozabon : darvozadagi o ʻ z pozitsiyasini , to ʻ pning uchish trayektoriyasini ( to ʻ p yuqoridan , pastdan , yon tomonga yaqinroqdan , uzoqroqdan va hokazo kelayotganini ); zarba kuchini , ya ` ni to ʻ pning uchish tezligini ( to ʻ pni ilib olish tomoniga surilish yoki uni yiqila turib ilish kerakligi shunga bog ʻ liq ); o ʻ z o ʻ yinchilari va raqib o ʻ yinchilari qanday joylashganligini ( shunga qarab to ʻ pni ilib olish , qaytarib yuborish yoki tashqariga o ʻ tkazib yuborish kerakligi hal qilinadi ); maydon va to ʻ pning ahvolini ( to ʻ pning sirti va yer ho ʻ lmi yoki quruq ekani va hokazo ) e ` tiborga oladi . Harakat usulini aniqlab olgandan keyin darvozabon tegishli texnik usul yordamida uni amalga oshiradi. Darvozadan chiqqandagi harakatlar Oʻyindagi ahvol darvozabonni koʻpincha darvozani tashlab chiqib, jarima maydoni doirasida harakat qilishga majbur etadi. Bunday hollarda darvozabon yo jarima maydoni doirasiga yoʻnaltirilgan (uzatilgan yoki gʻizillatilgan) toʻplarni

tutib koladi, yo boʻlmasa toʻpni qoʻlga kiritish uchun raqib bilan yakkama-yakka kurash boshlaydi (bunda toʻp darvozabon bilan yakkama-yakka chiqqan hujumchi nazoratida boʻlishi, uchib kelayotgan toʻp esa «hech kimda» boʻlmasligi kerak). Darvozabon quyidagi hollarda darvozani tashlab chiqishi mumkin. - darvozadan chiqish nihoyatda zarur boʻlsa; - darvozabon tepalatib uzatilgan toʻpga yeta olishiga, ya`ni oʻz oʻyinchilarining va raqib tomon oʻyinchilarining joylashishi birmuncha bemalol harakat qilish imkonini berishiga ishonsa; - raqib gʻizillatib uzatgan toʻp darvoza yaqinida oʻtayotgan boʻlsa. Darvozabon quyidagi hollarda darvozani tashlab chiqmasligi kerak: - toʻpni qoʻlga kiritish uchun kerakli pozitsiyaga oʻtib ulgurishiga ishonmasa; - himoyachilardan birortasi toʻpni egallagan hujumchi bilan yoki «neytral toʻp» uchun kurashib toʻrgan boʻlsa; - jarima maydoni oʻyinchilarga toʻlib ketib, ular darvozabonning kerakli pozitsiyaga chiqishiga xalaqit berishi mumkin boʻlsa. Tashlab chiqilgan darvoza raqib uchun ochilib qolishini darvozabon hamma vaqt esda tutishi, shuning uchun ham qanday boʻlmasin, toʻpni qoʻlga kiritib, hujumdagilarni zarba berish imkoniyatidan mahrum qilishi kerak. Darvozabonning hujumdagi harakatlari Oʻyin vaqtida toʻpni qoʻlga kiritgandan keyin yoki darvozadan tepish huquqini olgandan keyin, oʻz komandasining hujum harakatlari boshlangʻich bosqichini uyushtirib beish darvozabonning muhim vazifasi hisoblanadi. Darvozadan tepishda hujum uyushtirish. Darvozadan tepishda hujum uyushtirishning ikki xil varianti bor: 1. Darvozabonning toʻpni qoʻlga kiritish huquqini olishi moʻljallangan kombinatsiya. Darvozabon toʻpni himoyachilardan biriga, koʻproq qanot himoyachisiga oshiradi, u esa toʻpni darvozabonning oʻziga qaytaradi. Darvozabon toʻpni qoʻlga kiritib, hujumni turli usulda (qoʻlda tashlab berib, qisqa, oʻrtacha va uzoq masofalarga tepib berib) davom ettirishi mumkin.

Darvozadan tepib oʻyin boshlaganda, hamma kombinatsiyalar trenirovka paytida toʻpni raqib tutib olishiga yoʻl qoʻymaydigan darajada obdon ishlangan boʻlishi kerak. 2. Toʻpni ochilgan sheriklardan biriga uzatib berish. Darvozabon toʻpni qulay pozitsiyaga chiqib ochilgan sheriklaridan biriga oshiradi. Toʻp qancha uzoq masofaga uzatilsa, hujum shunchalik tez rivoj topa oladi, chunki bu xildagi birinchi uzatishdayoq raqibning bir qator oʻyinchilari mudofaada faol qatnashishdan mahrum boʻlib koladi. Darvozabon turli masofalarga toʻp uzatishning umumiy qonunlarini bilishi shart: toʻp qanchalik qisqa masofaga uzatilsa, uni oldirib qoʻyish ehtimoli shunchalik kam; qanchalik uzoq masofaga uzatilsa, oʻyin shunchalik keskinroq boʻladi. Shuning uchun toʻpni qanot tomonda ochilgan oʻyinchiga - qisqa masofaga uzatgan ma`qul, chunki raqib toʻpni tutib qolganda ham, darvozaga bevosita xavf sola olmaydi. Javob hujumi uyushtirish. Oʻyin vaqtida toʻpni qoʻlga kiritganidan keyin darvozabon uni qoʻli bilan uzatib, javob hujumi harakatlarini boshlab beradi yoki oyoq bilan tepib uzatadi. Bunda qoʻl bilan tashlangan toʻp sherikka juda aniq yoʻnaltirilsa ham, qisqa masofaga yetib borishini (toʻgʻri, toʻpni qoʻl bilan 30-40 metrga yetkazib beradigan darvozabonlar ham bor), tepilganda esa, masofa uzaysada, yetkazib berish aniqligi kamayib ketishini hisobga olish kerak. Darvozabon javob hujumi boshlanayotganda muayyan taktik vazifani hal qiladi, chunki bu vaqtda uning sheriklari komanda harakatlarining taktik rejasini amalga oshirish uchun eng qulay pozitsiyaga chiqish niyatida manyovrlar qilishayotgan boʻladi. Bu vazifaning toʻgʻri hal etilishi komandaga tashabbusni qoʻlda saqlash, raqibni oʻzi uchun qulay sharoitda oʻynashga majbur qilish imkonini beradi. Darvozabon javob hujumi uyushtirayotganda, undan nima talab qilinishini yaxshi bilishi kerak. Agar komanda qanot hujumchilarining tezkor harakatlaridan bot-bot foydalanayotgan boʻlsa, toʻpni qanotdagi uzoq joyga uzatib bergani mahqul.

Toʻpni oʻyinga kiritish usulini tanlash yoki javob hujumini boshlashda darvozabon quyidagilarga amal qiladi: - darvozadan tepish yoki darvozabon boshlaydigan javob hujumida komanda harakatlarini uyushtirish rejasi; - oʻyindagi vaziyat va sheriklardan har birining bu vaziyatni qanchalik tez baholay bilishi; - oʻz hujumchilarining «neytral toʻp» uchun raqiblarga qarshi, ayniqsa havoda yakkama-yakka kurashi natijalar (agar himoyachilar osongina yutib chiqishayotgan boʻlsa, toʻpni yuqorilatib maydon markaziga tepib berish maqsadga muvofiq emas va, aksincha, raqib toʻpni yoʻlda tutib qolishga intilib oʻynayotgan boʻlsa, unda toʻpni uzoq joyga - himoyachilar orqasiga uzatib berishdan foydalanish mumkin va hokazo); - oʻz darvozasi xavfsizligini (ayniqsa, qoʻl bilan toʻp uzatayotganda) maksimal saqlab qolish vazifasi. Sheriklar faoliyatini boshqarish. Hozirgi vaqtda butun komandaning hujumi va, ayniqsa, mudofaasini uyushtirishni boshqarmaydigan darvozabonni tasavvur ham qilib boʻlmaydi. Darvozabon oʻyin vaziyatini tezgina baholab, hujumning yoʻnalishi, straxovka uchun toʻgʻri joylashib olish toʻgʻrisida sheriklariga qisqa va loʻnda koʻrsatmalar berishi shart. Bu ishni u toʻpni e`tibordan chetda qoldirmay, hatto oʻzi kurash olib borayotgan paytlarda ham qilishi kerak. Mudofaada ishonch bilan harakat qilish, mudofaaning barqaror va mustahkam boʻlishi koʻp jihatdan darvozabon bilan himoyachilarning (birinchi galda markaziy himoyachilarning) bir-birlarini nihoyatda yaxshi tushunishlariga bogʻliq. Bevosita darvoza yaqinida jarima toʻpi yoki erkin toʻp tepilayotganda, «devor» yasashga, shuningdek, burchakdan tepish paytlarida darvozabonning bir oʻzi boshchilik qiladi. Darvozabonning taktik tayyorgarligini takomillashtirishda quyidagilar koʻzda tutiladi: a) tanlanadigan harakatlarni aniq, vaqtida va tez belgilab olish; b) darvozada, jarima maydonida moʻljal ola bilish;

v) yuksak mahorat bilan «oʻyinni oʻqiy olish», ya`ni mudofaa va hujumda oʻyin sharoitini a`lo darajada tushunish asosida sheriklar bilan hamkorlik qilish. Hujum taktikasi Hujum taktikasi deganda toʻp ixtiyorida boʻlgan komandaning raqib darvozasini zabt etish uchun qiladigan harakatlarini uyushtirish tushuniladi. Hujum harakatlari tuzilishining xilma-xilligi, hujum rivoji sur`atining, asosiy yorib oʻtish yoʻnalishining oʻzgartirilishi, nihoyat, yakkama-yakka kurash, texnik usullarning xilma-xil boʻlishi - bularning hammasi hujumni barbod etishga intilayotgan himoyachilarni nihoyatda qiyin ahvolda koldiradi. Hujumdagi harakatlar individual harakatlarga, guruh harakatlari va komanda harakatlariga boʻlinadi. Individual taktika Hujumdagi individual taktika - bu futbolchining muayyan maqsadni koʻzda tutgan harakatlari, uning mazkur oʻyin vaziyatida mavjud boʻlgan bir qancha imkoniyatlardan eng toʻgʻrisini tanlay bilishi, futbolchining toʻp oʻz komandasida boʻlganda, raqibning diqqat e`tiboridan chetga chiqa olishi, oʻzi va sheriklari uchun oʻynaydigan boʻsh joy toʻishi hamda paydo qila bilishi, kerak boʻlib qolgan taqdirda esa himoyachi bilan kurashda yutib chiqishi demakdir. Toʻpsiz harakatlar Toʻpsiz harakatlar quyidagilardan: ochilish, raqibni chalgʻitish va maydonning ayrim qismida oʻyinchilarning son jihatdan ortiqligini yaratishdan iboratdir. Ochilish - bu futbolchining sheriklaridan toʻp olish uchun qulay sharoit yaratish maqsadida joy oʻzgartirishi. Mohirlik bilan ochilish uchun hujumchi u yoki bu vaziyatning qanchalar qulayligini juda yaxshi baholay oladigan boʻlishi kerak. Eng qulay pozitsiyaga vaqtida chiqib olish xujumchi va unga qarshi oʻynayotgan himoyachining tezkorlik xislatlariga, sheriklarning harakatiga va boshqa omillariga bogʻliq boʻlishi mumkin. Muvaffaqiyat koʻp jihatdan

hujumchining toʻp qabul qiladigan pozitsiyaga qanchalar tez chiqib olishiga va toʻp olgandan keyin qanday harakat qilishiga bogʻliq. Hujumchilar asosan maydon boʻylab manyovr qilib, toʻpsiz harakatlanib yuradilar. Manyovr qilish - bu futbolchining ochilib chiqishga va raqibni chalgʻitishga qaratilgan koʻp martalab joy almashtirishi. Hamma harakatlarning natijasi, pirovardida matchning qanday tugashi, oʻyinchilar qanchalar toʻgʻri pozitsiya tanlashiga, ayni paytda toʻpni diqqat-e`tibordan chetda qoldirmay, futbolchiga sheriklaridan qanchasi oʻzini «taklif etishi»ga bogʻliq. Qanotda oʻynaydigan hujumchining qanday ochilgani ma`qulroq ekani 65- rasmda koʻrsatilgan. 3-oʻyinchi toʻpni qanotga uzatib bermoqchi; uning sherigida ochilishning ikkita varianti bor: a) toʻpning himoyachi orqasiga, uzoqdagi boʻsh joyga uzatilishi uchun qulay sharoit yaratib, himoyachi bilan qariyb bir chiziqqa chiqish (bu variant hujumchi himoyachiga nisbatan tez yugura olsagina ish beradi); b) oʻzi bilan himoyachi orasidagi masofani uzoqlashtirib hamda shundoqqina oyogʻiga uzatib berishlari yoki «chala» uzatishlari uchun sharoit yaratib, uz darvozasi tomon harakatlana boshlash. Sheriklaridan hech biri markazdan hujum qilmayotgan boʻlsa, qanot hujumchisi raqib darvozasiga bevosita xavf solish uchun eng qulay pozitsiyaga chiqib, butun maydon kengligi boʻylab ochilishi mumkin. Hamma hollarda ham futbolchi pozitsiya tanlashda quyidagilarga amal qilishi kerak: 1. Ochilish raqib uchun kutilmaganda va katta tezlikda ijro etilishi kerak. Bu himoyachidan uzoqlashib, toʻp olish uchun ma`lum darajada vaqtdan yutish imkonini beradi. 2. Ochilish hali toʻp tegmagan sheriklar harakatini qiyinlashtirib qoʻymasligi lozim. 3. Toʻpni egallagan oʻyinchiga ortiqcha yaqinlashib borish tavsiya etilmaydi - bu hujum rivojlanishini sekinlashtirib qoʻyadi. 4. «Oʻyindan chiqib qolmaslik» uchun juda ehtiyot boʻlish zarur. Raqibni chalgʻitish - bu sheriklariga individual harakat uchun qulay sharoit yaratib berish

maqsadida futbolchining harakatlanishi. Qoʻriqchisini ergashtirib ketish maqsadida mahlum zonaga soxta harakatlana borib, yo toʻpi bor oʻyinchining, yoki darvozaga bevosita xavf solish uchun qulay pozitsiyada turgan sherigining bemalol harakat qilishini ta`minlab berish yaxshi manyovr hisoblanadi. 66-rasmda hujumchilarning qanot himoyachilariga hujum uchun boʻsh zona yaratib berish maqsadidagi chalgʻituvchi harakatlari tasvirlangan. Toʻp 8-oʻyinchida, 9 va 7-hujumchilar chap tomonga harakatlanib, qoʻriqchilarini ergashtirib ketadilar-da, 2-qanot himoyachi hujumga bemalol qoʻshilishi uchun zonani ochiq koldiradilar. Bu paytda maydonning darvozani zabt etish eng qulay boʻlgan qismiga toʻp uzatish uchun juda yaxshi imkoniyat yuzaga keladi. 55-rasmda hujumchi oʻyinchilarning ikkinchi eshelondan hujum qiluvchi 8- oʻyinchiga qulay sharoit yaratadigan chalgʻitish harakatlari koʻrsatilgan. 9 va 4- oʻyinchilar oldinga yon tomonga keskin yugurib, himoyachilarni ergash-tirib ketadilar-da, 8-oʻyinchiga yanada ilgarilab borishi va darvozaga qarata zarba berishi uchun yaxshi sharoit yaratib beradilar. Bordiyu himoyachilar yugurib ketganlar ortidan bormasalar, unda toʻpni ochilgan sheriklariga uzatib yuborish mumkin. Chalgʻitish harakatlarini amalga oshirganda quyidagilarni yodda tutish kerak:

1. Harakatlanishlar «rostakam» boʻlishi, yahni chinakam xavf solib, himoyachilarni harakatlanayotganlar ortidan quvishga majbur etadigan boʻlishi zarur. 2. Harakatlanishlar maksimal tezlikda boʻlmasligi kerak, chunki raqib uning harakatlarini ilgʻamay qolib, quvishni boshlamasligi mumkin (tez harakatlanish chalgʻitish boʻlmay, balki yuqorida aytilganidek ochilish boʻladi). 3. Chalgʻitish harakatlarining bir qancha variantlarini bilgan ma`qul, shundagina himoyachilar faoliyati nihoyatda qiyinlashib qoladi. Maydonning ayrim qismida oʻyinchilarning son jihatdan ustunligini hosil qilish. Hujumchi oʻyinchilar maydonning biron qismida himoyachilar bilan yakkama-yakka kurashni uddalay olmayotgan boʻlsa, oʻyinchilardan biri toʻpni egallagan hujumchi oʻynab turgan zonaga oʻtgani ma`qul. Shunda maydonning ma`lum qismida miqdoriy ustunlik hosil qilinib, bundan raqibni yutib chiqish uchun foydalansa boʻladi. Son jihatdan ustunlikka manyovr qilish bilan, shuningdek, yakkama-yakka kurashda raqibni yutib chiqish bilan hamda kombinatsiya yordamida erishiladi. Bu taktik yoʻl koʻpincha hujumga anchagina oʻyinchilar qoʻshiladigan tadrijiy hujum paytida ishlatiladi. 56-rasm. Son jihatdan ustunlikni yuzaga keltirish 6-oʻyinchi toʻpni boshqarib turgan 7-oʻyinchi tomonga oʻtib, son jihatdan ustunlik hosil qiladi. Bordiyu 10-yarim himoyachi 6-yarim himoyachini ta`qib qilib bormasa, unda 6-oʻyinchida faol individual harakat qilish imkoniyati paydo boʻladi.

Maydonning ayrim qismida koʻp martalab ochilib chiqib turish, chalgʻitishlar va son jihatdan ustunlik hosil qilishni uygʻunlashtirish toʻpni egallagan oʻyinchilari tomonidan tahminlanadi. Toʻpni boshqarayotgan jamoaning oʻyinchilari qanchalik faol manyovr qilsalar, hujumni rivojlantirishda turli kombinatsiya variantlaridan shunchalik koʻp foydalanish mumkin va aynan bir hujumning muvaffaqiyatli tugashi aniqroq boʻladi. Ayrim oʻyinchining ham, umuman jamoaning ham taktik jihatdan qanchalar savodli ekanini manyovr qilishga qarab aytsa boʻladi. Toʻp bilan harakatlar Toʻpni boshqarayotgan futbolchi harakatlarining asosiy variantlari toʻp olib yurish, aylanib oʻtish, zarba berish, toʻpni uzatish va toʻxtatishdan iborat. Oʻyinchilarning hamma texnik harakatlari «Oʻyin texnikasi» bobida mufassal tahlil qilingan. Bu yerda esa turli oʻyin vaziyatlarida qaysi bir harakatdan foydalanish ma`qulroq ekani haqida ba`zi tavsiyalar berish bilan cheklana qolamiz. Toʻpni olib yurish. Toʻpni egallagan oʻyinchining sheriklarini raqiblar toʻsib olgan boʻlib, toʻpni uzatish imkoni boʻlmasa, u holda mana shu taktik vosita ishlatilgani ma`qul. Bunday vaziyatda oʻyinchi quyidagi maqsadlarda toʻp bilan birga maydonda uzunasiga yoki koʻndalangiga harakat qila boshlashi kerak: a) sheriklarining ochilishiga, shuningdek, ulardan birortasining hujum zonasiga oʻtishiga imkoniyat yaratib berish. Bu holda sheriklarining yangi pozitsiyalarga chiqib olishiga vaqt yetarli boʻlishi uchun harakatlanish tez boʻlmasligi lozim; b) raqib darvozasiga bevosita xavf solish uchun oʻz-oʻziga sharoit yaratish. Bunda akschora koʻrishni qiyinlashtirish uchun toʻp maksimal tezlikda olib yuriladi. Bundan tashqari, sheriklarning pozitsiyasi qulayligidan darhol foydalanib qolish uchun toʻpni boshqarayotgan futbolchi ularning harakatlanishini e`tibor bilan kuzatib borishi kerak. Toʻpi yoʻq futbolchi toʻpni egallagan futbolchiga nisbatan tezroq yugurishini hamma vaqt yodda tutish kerak: shuning uchun ham toʻpni uzatish imkoniyati boʻlmagan taqdirdagina uni olib yurgan ma`qul. Toʻpni ortiqcha ushlab turish hujumning rivojini sekinlashtirib qoʻyadi va sheriklar ishini qiyinlashtiradi, chunki

ular qulay pozitsiyaga chiqib, toʻp olmaganlaridan keyin yana pozitsiya almashtirishga majbur boʻladilar. Aylanib oʻtish. Aylanib oʻtish, ya`ni toʻpni boshqarayotgan oʻyinchining raqib bilan kurashda yutib chiqish maqsadidagi harakatlari mudofaadan individual oʻtishning muhim vositasidir. Aylanib oʻtish usullari qanchalik xilma-xil va samarali boʻlsa, hujum shunchalik xavfliroq boʻla boradi. Aylanib oʻtishning quyidagi turlari mavjud: harakat tezligini oʻzgartirib aylanib oʻtish; harakat yoʻnalishini oʻzgartirib aylanib oʻtish; aldash harakatlari (fintlar). Harakat tezligini oʻzgartirib aldab oʻtish mana bunday bajariladi: toʻpni egallagan futbolchi unga yonidan, oldindan - yon tomondan yoki orqadan - yon tomondan hujum qilayotgan himoyachi yaqinroq kelishini kutib, oʻrtacha tezlikda harakat qila boradi. Taxminan himoyachi bilan uchrashiladigan paytda, oraliq 2-3 metrcha qolganda, ya`ni himoyachi bevosita hujum qilish masofasiga kelib qolganida hujumchi harakat tezligini keskin oshiradi. Bunda u goʻyo himoyachi bilan shartli uchrashish nuqtasidan oʻtib ketib qoladi. Aylanib oʻtishning bu turi maydonning yon chizigʻi boʻylab toʻp olib ketayotganda yoki toʻpi bor oʻyinchi diagonal boʻylab harakatlanayotganida koʻproq foyda beradi. Aylanib oʻtishning bu usulini boshqacharoq, muayyan harakat uchastkasida tezlikni kamaytirib ham qilsa boʻladi. Harakat yoʻnalishini oʻzgartirib aylanib oʻtishning ikki asosiy varianti bor. Bulardan birinchisi himoyachi toʻpni boshqarayotgan oʻyinchidan oldinda boʻlganida ishlatiladi. Toʻpi bor oʻyinchi oʻrtacha tezlikda toʻpga toʻgʻri himoyachiga qarab ketaveradi. Taxminan 5-6 m qolganda, toʻpi bor oʻyinchi tezlikni oʻzgartirmay olgʻa tomon chaproqqa harakat qila boshlaydi. Agar himoyachi harakat yoʻnalishi oʻzgarganiga e`tibor qilmasa, unda tezlikni birdan oshirib, raqibni orqada koldirib ketish mumkin. Bordi-yu, himoyachi toʻpi bor oʻyinchining yangi harakat yoʻnalishini toʻsmoqchi boʻlib, shu tomonga oʻta boshlasa, unda toʻla tezlikda yoʻnalishni oʻzgartirib, olgʻa tomon oʻngga ketib qolsa boʻladi. Agar himoyachi toʻpni egallagan oʻyinchi harakatining yoʻnalishlari

oʻzgarishiga tez e`tibor berib, bu yoʻnalishni ham toʻsib ulgursa, unda yoʻnalishni bir necha bor oʻzgartirgan tuzuk. Xullas, muayyan yoʻnalishda ilgarilashga himoyachi halaqit bermaydigan boʻlib qolganidagina maksimal tezlikka oʻtishni yoddan chiqarmaslik kerak. Ikkinchi variant himoyachi orqada yoki orqada - yon tomonda boʻlib, toʻpi bor oʻyinchi bilan bir tomonga harakatlanayotgan va unga yetib olayotgan boʻlganda qoʻllaniladi. Himoyachi yaqinlashib qolgan paytda hujumchi toʻpni toʻxtatadi-da, 1800 ga burilib, oʻtib ketib qolgan himoyachini chetlab harakatda davom etadi. Aylanib oʻtishning bu turi maydonda uzunasiga ham, koʻndalangiga ham toʻp olib yurishda qoʻllaniladiki, bu toʻpi bor oʻyinchi uzunasiga va diago- naliga harakatlanib borayotganida ayniqsa foydali. Aldash harakatlari (fintlar) yordamida aylanib oʻtish - oʻyin joyi nisbatan chogʻroq sharoitda kurash olib borshning eng samarali vositasidir. Fintlarning quyidagi turlari mavjud: 1. Zarba berib fint qilish . To ʻ pi bor o ʻ yinchi himoyachiga yaqinlasha turib , unga 3-4 m qolganda , go ʻ yo to ʻ pni shundoqqina raqibga tepmoqchidek , oyog ʻ ini qattiq orqaga tortadi . Raqib zarba tegishiga chog ʻ lanib , odatda , o ʻ yinchi yonidan utib ketganiga tez e ` tibor berolmay qoladi . Bu fint himoyachining yonida bo ʻ sh joy bo ʻ lgan hollardagina qo ʻ llaniladi . Yo ʻ qsa hujumchi o ʻ zi bilan kurashayotgan himoyachining yonidagi himoyachiga ro ʻ para kelib qoladi . 2. Qochib qolib fint qilish . To ʻ pi bor hujumchi to ʻ ppa - to ʻ g ʻ ri himoyachiga qarab ketaveradi . Orada 2-3 m masofa kolganida hujumchi chap tomonga ketmoqchidek harakat qiladi - da , keyin maksimal tezlikda himoyachining o ʻ ng tomonidan aylanib o ʻ tib ketishga harakat qiladi . Aylanib o ʻ tishning bu turi maydonning istalgan joyida va turlicha o ʻ yin vaziyatida muvaffaqiyat bilan qo ʻ llanilishi mumkin . 3. Toʻpni toʻxtatib turib fint qilish. Toʻpi bor oʻyinchi izma-iz kelayotgan himoyachi yetib olayotganini koʻrib, tezligini bir oz kamaytiradi. Orada 1,5-2 m masofa qolganda, hujumchi toʻpni toʻxtatadi, keyin esa ilgarigi yoʻnalishda maksimal tezlikda harakatni davom ettiradi.

Fint qilib aylanib oʻtishning umumiy printsiplari. Aylanib oʻtish ikki harakatdan - soxta va chin harakatlardan iborat boʻladi. Soxta harakat «mazkur himoyachi tezligida» bajarilishini, ya`ni fintni raqib «koʻrishi» kerak, yoʻqsa u soxta harakatga e`tibor berib, akschora koʻra ulgurmaydi. Vaholanki, hujumchi raqibni soxta yoʻnalishda qarshilik koʻrsatishga majbur etishni, binobarin, aylanib oʻtishni davom ettirish uchun kerakli yoʻnalishni boʻshatib olishni moʻljallab harakat qiladi. Fint iloji boricha tabiiy boʻlishi kerak, shundagina himoyachi bajarilayotgan harakatning chinakam ekaniga ishonadi. Himoyachidan aylanib utib olgandan keyin toʻpni gavda bilan toʻsib olib, raqib toʻpni ololmaydigan holatga oʻtish lozim. Aylanib oʻtishdan maqsad uni namoyish qilishdangina iborat boʻlmasligi kerak. Aylanib oʻtish hamma vaqt zarba berish, toʻp uzatish, maydonning ayrim qismida miqdor ustunligi hosil qilish va hokazolar uchun qulay sharoit yaratish imkonini beradigan vosita boʻlib qolishi lozim. Aylanib oʻtishni raqiblar jarima maydoni va unga yaqin joylarda ishlatgan ma`qul. Maydonning oʻrta qismida va, ayniqsa, oʻz jarima maydonida aylanib oʻtishni kamroq qoʻllash tavsiya etiladi, chunki bunda oldirib qoʻyilgan har qanday toʻp oʻz darvozasi uchun xavfli boʻlib qoladi. Darvozani moʻljallab zarba berish. Bu barcha hujum harakatlarini amalga oshirishning eng asosiy vositasi hisoblanadi. Ana shu «pirovard» harakatlar taktik jihatdan mohirona ishlatilmasa, jamoaning yutib chiqishga qaratilgan barcha urinishlari zoya ketadi. Darvozani moʻljallab zarba berish taktikasining umumiy asoslari: 1. Zarba berish oldidan darvozabonning pozitsiyasini mohirona baholash va uning yaxshi koʻrgan harakatlarini bilish (u toʻpni qaysi tomondan iladi - chapdanmi yoki oʻngdan, yerdanmi yoki havodan - yaxshi bilish) kerak. 2. Konkret oʻyin vaziyatiga qarab zarba berish usulini toʻgʻri tanlash lozim. 3. Bajarish xarakteri (kuchliligi, aniqligi, buramaligi, pastlatilganligi va hokazo) jihatidan aynan shu vaziyatda qulay boʻlgan zarbadan foydalanish zarur.

4. Zarba darvozabon uchun iloji boricha kutilmagan boʻlishi (zarba tayyorgarliksiz, oldindan moslab olmay, darvozaning ilib olish eng qiyin joyi tomon va h.k. berilishi) darkor. 5. Darvozani zabt etish uchun qulayroq pozitsiyada turgan sherikka toʻp oshirib bergan ma`qul. 6. Oʻyinchi turli usullarda zarba berishni bilishi kerak. Darvozani moʻljallab kalla zarba berishni bilish nihoyatda muhim, chunki toʻp havolatib uzatilganda hujumni yakunlash uchun bu juda qoʻl keladi. Toʻp uzatish. Toʻpni uzatish ikki oʻyinchining biri ikkinchisiga toʻp yoʻnaltirayotgandagi oʻzaro hamkorligi boʻlib, buni futboldagi individual va guruh harakatlari oʻrtasidagi oraliq zveno desa boʻladi. Kimga, qachon va qanaqa qilib toʻp uzatib berish masalasini hal qilayotgan, shuningdek, bu maqsadni amalga oshirayotgan futbolchi individual mahoratini namoyish qiladi. Ayni vaqtda toʻp uzatish ikki-uch sportchining birgalikdagi harakatlarini amalga oshirish vositasi hisoblanadi. «Guruh taktikasi» boʻlimida toʻp uzatish taktikasi haqida mufassal soʻz yuritiladi. Guruh taktikasi. Futbol matchi davomida yuzaga keladigan taktik vazifalarning koʻpchiligi kombinatsiyalar vositasida hal etiladi. Kombinatsiya - bu muayyan taktik vazifani hal etayotgan ikki yoki bir necha oʻyinchining harakatlari boʻlib, butun oʻyin kombinatsiyalar va unga qarshi harakatlar zanjiridan iborat. Bunda kombinatsiyalar oldindan trenirovkalar vaqtida tayyorlab qoʻyilgan va tayyorlab qoʻyilmagan, ya`ni matchning oʻzi davomida yuzaga kelgan boʻladi. Har bir jamoa oʻyinning muayyan paytlarida qandaydir bir vazifani birgalikda hal qiladigan zvenolardan, ya`ni taktik birliklardan iborat. Mutlaqo ravshanki, kombinatsiya qatnashchilarining hammasi bir-biriga mos harakat qilsalargina muvaffaqiyat qozonsa boʻladi. Ana shuning uchun ham muayyan kombinatsiya tanlash va amalga oshirishda bir-birini tushunish yoki ba`zan aytilishicha, «sheriklik hissi» alohida ahamiyatga ega boʻladi. Oʻyinni bir xilda tushunadigan

sportchilargina qoʻyilgan vazifani yagona rejada hal eta olishlari va kerakli kombinatsiya tanlab, uni muvaffaqiyatli amalga oshira olishlari mumkin. Kombinatsiyalarning ikkita asosiy turi bor, deb hisoblanadi: standart holatlardagi kombinatsiyalar va oʻyin epizodi davomidagi kombinatsiyalar. Standart holatlardagi kombinatsiyalar. Bunday holatlardagi (toʻpni yon chiziqning narigi tomonidan tashlab berish, jarima toʻpini tepish, erkin toʻp tepish, darvozadan tepish paytidagi) kombinatsiyalar oʻyinchilarni maydon zonalarida kombinatsiyani amalga oshirish uchun eng qulay qilib joylashtirib olish imkonini beradi. Odatda har qaysi kombinatsiyaning variantlari ham bo'ladi. Yon chiziqning narigi tomonidan to'p tashlab berishdagi kombinatsiya. Birinchi variantda to'pni o'z komandasiyada saqlab qolish ko'zda tutiladi. Ikkinchi variantning maqsadi esa o'yinchini zarba berish pozitsiyasiga olib chiqishdir. Burchakdan to'p tepishdagi kombinatsiyalar. Birinchi variant - to'pni jarima maydoniga oshirish. To'p, odatda, yuqorilatib uzatiladi, bunda futbolchi to'pni darvoza tomonga qayirib (to'p darvoza to'riga bevosita borib tushadigan hollar ham bo'ladi), yoy bo'ylab uchadigan qilib burab tepishga harakat qiladi.

Bu darvozabon bilan himoyachilar faoliyatini qiyinlashtirib qoʻyadi. Gohida toʻpni darvozadan (darvozabondan ham) uzoqlashadigan, ammo yugurib kelayotgan hujumchiga yetib boradigan, yoy boʻylab uchadigan qilib burab tepiladi. Kamdan-kam hollarda sherigining oyoq qoʻyib qolishini yoki raqib oyogʻiga tegib darvoza tomon burilishini moʻljallab, toʻpni darvozaning uzunasi boʻylab «gʻizillatib» pastdan beriladi. Ikkinchi variant - burchakdan tepishda oʻzaro oʻynash. Burchakdan tepuvchi toʻpni yonginasidagi sherigiga uzatadi, u esa bir tepib qaytarib beradi. Keyin toʻpi bor oʻyinchi yo oʻzi zarba berish pozitsiyasiga chiqadi, yo boʻlmasa toʻpni qulay pozitsiyasiga chiqqan sherigiga uzatib yuboradi. Har qaysi variantning ham yaxshi tomonlari bor, ammo toʻpni burama tepish yordamida tepalatib zarba bilan uzatib berilganda, darvozaga burchakdan tepilganda oʻzaro oʻynalgandagiga nisbatan koʻproq xavf solinadi.

Bevosita raqib darvozasi yaqinida jarima toʻpi tepishdagi kombinatsiyalar. Birinchi variant bevosita darvozani moʻljallab tepish. Bunda koʻpincha burama toʻp tepishdan foydalaniladi, chunki raqiblar toʻp yoʻlini toʻsish uchun, odatda, «devor» yasaydilar. Darvozaning «devor» yopib turgan tomoniga yoʻnaltirgan qulayroq, chunki darvozabon darvozaning toʻgʻridan-toʻgʻri zarba berish uchun ochiq qolgan tomoniga koʻproq e`tibor beradi. Ikkinchi variant - sheriklardan birini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqarish. 61- rasm . Jarima to ʻ pi tepishdagi kombinatsiya 62- rasmda jarima maydonining chap qanotidagi o ʻ yinchini hujumga qo ʻ shish kombinatsiyasi ko ʻ rsatilgan . 8 va 9-oʻyinchilar yonma-yon turadilar. 8-oʻyinchi zarba berish uchun yugura boshlaydida, toʻpga tegmay oʻtib ketadi. Bu bilan himoyachilarning 9-oʻyinchining harakatlarini kuzatishlarini qiyinlashtiradi. 9- oʻyinchi esa kutilmaganda oldinga - oʻng tomonga jarima maydoni yaqinida turgan 7-oʻyinchiga toʻp uzatib beradi. 7-oʻyinchi bir tepib toʻpni jarima maydoniga yetib kelishga ulgurgan 8-oʻyinchiga oshiradi. Bevosita raqib darvozasi yaqinida erkin toʻp tepishdagi kombinatsiyalar. Bunday kombinatsiyalardan maqsad - jarima toʻpi tepishdagi kombinatsiyalarning ikkinchi variantida qanday boʻlsa, xuddi shunday, ya`ni sherigini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyasiga chiqarish. Darvozadan tepishdagi kombinatsiyalar. Bu kombinatsiyaning ikki koʻrinishi bor. Birinchi holda darvozabon ochilgan sheriklaridan biriga, koʻpincha yon chiziq yaqinida ochilgan sherigiga toʻpni tepib chiqarib beradi. Ikkinchisida esa darvozabon jarima maydonining yon chizigʻi yaqinida ochilgan himoyachiga

toʻpni tepib chiqarib beradi, himoyachi esa toʻpni darvozabonga qaytaradi. Keyin darvozabon toʻpni oyogʻi bilan tepib maydonga chiqaradi yoki qoʻli bilan sheriklaridan biriga tashlab beradi. Maydonning boshqa qismlarida jarima toʻpi tepish va erkin toʻp tepishdagi kombinatsiyalar «oʻyin epizodlaridagi kombinatsiyalar» boʻlimida qarab chiqiladi, chunki ular aslida bir-biridan kam farq qiladi. Standart holatlardagi kombinatsiyalar bir xilda boʻladi, deb oʻylash notoʻgʻri. Yuksak mahoratli komanda bir xildagi dastlabki holatda ham xilma- xil kombinatsiyalar chiqara bilishi kerak. Qoʻyilgan vazifa qandayligiga qarab kombinatsiyani yo kuchli, yoki a`lo darajada toʻgʻri tepa oladigan, yoki taktik tafakkuri zoʻr oʻyinchi boshlab beradi. Shunda raqiblar toʻp darvozani moʻljallab tepiladimi yoki oʻyinga tepib beriladimi - oldindan bila olmaydilar. Oʻyin epizodlaridagi kombinatsiyalar komanda toʻpni olishga erishganidan keyin yuzaga keladi. Ravshanki, toʻp olgan komandaning oʻyinchilari kombinatsiyani amalga oshirish davomida joydan-joyga oʻtib harakatlanib turishlari zarur. Shuning uchun ham bu xildagi kombinatsiyalar tayyorgarliksiz bajarilganga oʻxshab ketadi. Aynan shu xildagi kombinatsiyaning asosiy printsiplarini saqlab qolgan holda oʻyin vaziyatiga qarab uning mazmunini oʻzgartira bilish faqat taktik tafakkuri yuksak darajada boʻlgan futbolchilarninggina qoʻlidan keladi. Shunday qilib, ayrim futbolchilarning va, umuman, komandaning taktik tayyorgarligi eng yuqori darajada boʻlishi treyner belgilagan rejani ijodiy bajara bilishdan, tayyorlab qoʻyilgan kombinatsiyalar bilan tayyogarliksiz yuzaga kelgan kombinatsiyalarni mohirona birga qoʻshib olib borishdan iborat. Oʻyin epizodlaridagi guruh harakatlari ikki kishi, uch kishi va h.k. oʻrtasida hamkorlik qilishga boʻlinadi. Biroq bevosita kombinatsiyalar tafsilotiga oʻtishdan oldin uzatishlar taktikasiga toʻxtalib oʻtish lozim. Uzatish taktikasi. Futboldagi hamma uzatishlarni mazmuniga binoan quyidagi tarzda tasniflasa boʻladi:

1. Nimaga moʻljallanganiga qarab: a) oyoqqa borib tushadigan; b) yugurib borishga - himoyachilar orqasiga, boʻsh joyga; v) zarba berishga; g) «chala» - oʻz darvozasi tomonga yoki maydonning koʻndalangiga - ochilgan sherigiga; d) gʻizillatib. 2. Masofaga qarab: a) qisqa (5-10 m); b) oʻrtacha (10-25 m): v) uzoq (25 m dan ortiq). 3. Yoʻnalishga qarab: a) uzunasiga; b) koʻndalangiga; v) diagonaliga. 4. Traektoriyasiga qarab: a) pastlatib; b) tepalatib; v) yoy boʻylab. 5. Ijro usuliga qarab: a) sekingina (aniq moʻljallab); b) burama; v) orqaga. 6. Ulgurishga qarab: a) vaqtida; b) kechikib; v) barvaqt. Hujum qilayotganlar xilma-xil uzatishlar ishlatish natijasida himoyachilarni goh oldinga chiqib (koʻndalangiga uzatganda), goh qanot tomonlarga yaqinlashib (uzunasiga uzatganda) harakatlanib yurishga majbur qiladilar, shuningdek, hujum yoʻnalishini tezlik bilan qanotdan-qanotga oʻtkazib (uzoq joyga diagonaliga uzatganda) oʻynaydilar. Uzatishlarning har biri muayyan sharoitdagina (himoyachining tezkor yoki sustkashligiga, toʻpni olib qolishga ustaligi yoki olib qoʻyishni ma`qul koʻrishiga, kallasi bilan yaxshi yoki yomon oʻynashiga va h.k. qarab) samarali chiqishi mumkin. Toʻp uzatayotgan oʻyinchi bularni albatta hisobga olishi kerak. Maydonning koʻndalangiga qisqa va oʻrtacha masofaga uzatish ishonchliroq boʻladi. Biroq bunday uzatishlar hujumda tezkor manyovr qilishni qiyinlashtiradi, raqiblarga oʻz kuchini hujumning eng xavfli uchastkasida qayta guruhlab olish imkonini beradi. Uzoq masofaga, uzunasiga va diagonaliga (qisman oʻrtacha masofaga) uzatish esa yuqori tezlikda hujum qilish imkonini beradi. Bunga kutilmaganlik elementi qoʻshiladida, mudofaadagilar harakatini qiyinlashtiradi. Natijada, oʻyinchilarga zarba berish pozitsiyasiga chiqish uchun qulay sharoit yuzaga keladi. Shubhasiz, bu xil uzatishlarda toʻpni oldirib qoʻyish xavfi oz emas. Biroq bundan qoʻrqmaslik kerak, chunki uzatish yaxshi chiqib qolsa, raqib darvozasi bevosita xavf ostida qoladi.

Shunday qilib, uzatish qanchalik qisqa boʻlsa, toʻp shuncha kam oldirib qoʻyiladi, qanchalik uzoq va keskin uzatilsa yoʻl qoʻysa boʻladigan oldirib qoʻyish xavfi shunchalik koʻp boʻladi. Biroq har ikkala holda toʻpni boshqarayotgan futbolchining uzatganda toʻpni oldirib qoʻyishi minimum darajaga tushirilishiga, har galgi uzatish oʻyinni keskinlashtiradigan boʻlishiga erishish kerakligini yodda tutishi lozim. Quyidagilar uzatish samaradorligiga ta`sir koʻrsatadigan omillar hisoblanadi: futbolchining texnik mahorati; maydonni (sheriklar va raqiblar qayerda va qanday pozitsiyada turganini) koʻra bilishi; toʻpni boshqarayotgan oʻyinchining taktik fikrlashi, uning toʻpni mazkur oʻyin vaziyatida sheriklaridan qaysi biriga va qanday tarzda uzatib berish ma`qul ekanini tez va toʻgʻri aniqlay bilishi; sheriklarining manyovrchanligi, ya`ni toʻpni boshqarayotgan oʻyinchiga qilinayotgan «takliflar» miqdori. Ikki kishilik kombinatsiyalar. Quyidagi kombinatsiya turlari ikki sherik oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlikka kiradi: «devor», «kesishuv» va «toʻp uzatish». «Devor» kombinatsiyasi himoyachi bilan kurashni sherik yordamida yutib chiqishning eng samarali usuli hisoblanadi. Buning mohiyati shundan iboratki, toʻpni boshqarayotgan oʻyinchi sherigiga yaqinlashib kelib (yoki sherigi yaqinlashib kelganda), toʻsatdan unga toʻp uzatib yuboradi-da, oʻzi maksimal tezlikda himoyachining orqasiga oʻtib ketadi. Sherigi bir tepishdayoq toʻpning tezligi va yoʻnalishini toʻp uzatib bergan oʻyinchi yugurish tezligini sekinlashtirmay turib toʻpni yana egallab oladigan, himoyachilar esa bunga halaqit berolmaydigan yoki toʻpni olib qololmaydigan qilib oʻzgartirib yuboradi. Kombinatsiyaning bu turi sheriklar bir-birini a`lo darajada tushunadigan boʻlishi va texnik jihatdan mahoratli boʻlishini talab qiladi. «Devor» ro`lini oʻtuvchi futbolchi toʻpi bor sherigining old tomonidagi, diagonal boʻylab, yon va hatto orqa tomonidagi pozitsiyada boʻlishi mumkin. «Devor» kombinatsiyasi maydonning istalgan qismida qoʻllanilishi mumkin. Biroq koʻplab oʻyinchilar toʻplanib kolgan joyda uning samaradorligi kamayib ketadi. Ana shuning uchun ham hozirgi mudofaadagi taktik joylashishlarda bu kombinatsiyani raqiblar jarima

maydonida bajarish qiyinlashib qolgan boʻlib, bu esa juda ham aniq oʻyin tashkil etishni talab qiladi. «Kesishuv» kombinatsiyasi (toʻpi bor oʻyinchi bilan uning sherigi roʻparama- roʻpara kela turib, uchrashuv nuqtasida toʻpni sherigiga qoldirib ketadigan hamkorlik) koʻproq maydon oʻrtasida yoki jarima maydoni boʻsagʻasida qoʻllaniladi. Oʻyinchilarning «kesishuv» dagi hamkorligi 75-rasmda yaxshi koʻrinib turibdi. Toʻpni boshqarayotgan 8-oʻyinchi maydonning koʻndalangiga harakatlanib boradi, 9-sherigi esa unga roʻpara kelaveradi. Ma` lum bir nuqtada ular uchrashib, birozgina pauza qiladilarda, oldingi yoʻnalishda harakatni davom ettiradilar (endi ular bir-birlaridan uzoqlasha boradilar). Shundan keyingi tashabbus toʻpni boshqarib kelgan oʻyinchida boʻladi. Agar 6-himoyachi qoʻriqchilikni davom ettirib, hech ham 9-oʻyinchi ketidan qolmasa, unda 8- oʻyinchi individual harakat qilaverishi uchun zoʻr imkoniyat paydo boʻladi. Bordiyu, 6-himoyachi toʻpi bor oʻyinchiga hujum qilishga jazm etsa, bu oʻyinchi pauza paytida toʻpni qoʻriqchidan qutulgan va erkin harakat qilish imkoniyatiga erishgan 9-oʻyinchiga qoldirib ketadi. «Toʻp uzatish» kombinatsiyasi koʻpincha vaqtdan yutish maqsadida qoʻllaniladi. Kombinatsiyaning mohiyati shundaki, toʻp yetib kelgan oʻyinchi uni moslab turmay, sheriklaridan biriga yuboradi. Bunda sheriklaridan birining tezlik bilan yangi pozitsiyaga chiqishi nazarda tutiladi. Bir tepish bilan uzatish yordamida hujumchilar himoyachilarning hujum qaysi yoʻnalishda rivojlanishini

aniqlab olishini qiyinlashtiradilar, shuningdek, raqiblar darvozasigacha boʻlgan masofani kamaytirish bilan bir vaqtda himoyachilarning toʻpni olib qoʻyish uchun hujumchilardan birortasiga yaqin kelishiga yoʻl qoʻymaydilar. Uch kishilik kombinatsiyalar. Quyidagi kombinatsiya turlari uch sherik oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlikka kiradi: «toʻpni tegmay oʻtkazib yuborish», «joy almashuv» va «bir tegishdayoq uzatib oʻynash». «Joy almashish» kombinatsiyasi «Joy almashuv» kombinatsiyasi. Bu juda samarali kombinatsiya boʻlib, uning asosiy maqsadi - sherigi bunga qarshilik koʻrsatayotgan raqibni ergashtirib ketganidan keyin, oʻyinchi uning zonasiga oʻtish hisobiga raqiblarni yutib chiqishi kerak. 66-rasmda «joy almashuv» kombinatsiyasi koʻrsatilgan. Oʻng qanot himoyachisi hujumga qoʻshiladi. Toʻpni boshqarayotgan oʻng qanot himoyachisi, ya`ni 2-himoyachi raqiblar himoyachisi roʻparasiga ketayotgan oʻng qanotdagi 7- hujumchiga toʻpni uzatadi. Qoʻriqlab turgan himoyachi hujum qilmoqchi boʻlganida, 7-oʻyinchi toʻpni oʻzining 6-sherigiga oshiradi, u oʻz navbatida toʻpni oʻng qanotda juda katta tezlik bilan hujumga qoʻshilgan 2- himoyachiga darhol uzatib yuboradi. Shunday qilib, qanotdagi 7-hujumchi bilan qanotdagi 2-himoyachi joy almashib qoladi. Kombinatsiya natijasida maydonning oʻzi tomonidagi yarmidan chiqib kelib hujumga qoʻshilgan oʻng qanot himoyachisi uchun oʻyin joyi kengayadi. Maydonning istalgan qismida «joy almashuv» kombinatsiyasini

muvaffaqiyat bilan qoʻllasa boʻladi. Buning ustiga, shu xildagi bir nechta kombinatsiyaning ishlatilishi hujumning muayyan uchastkasidagi miqdor ustunligi hosil qilish hisobiga raqiblarni yutib chiqish bilan ancha vaqtgacha olgʻa tomon boraverish imkonini beradi. «Toʻpni tegmay oʻtkazib yuborish» kombinatsiyasi qanot hujumlarini bevosita raqiblar jarima maydonida tugallashda muvaffaqiyat bilan qoʻllaniladi. Qanot boʻylab hujumni yakunlayotgan hujumchilar koʻpincha darvozaning uzunasi boʻylab koʻndalangiga kuchli (gʻizillatiladigan) toʻp uzatishadi. Bunday uzatish, odatda, oldinda turgan yoki yugurib chiqayotgan sherikka yoʻnaltirilgan boʻladi. Biroq bu futbolchini raqiblar, odatda, juda qattiq qoʻriqlashadi, sharoit yoʻqligidan darvozaga tepish yoki toʻpni moslab olishning epini qilolmaydi. Shuning uchun har ikkala holatda ham toʻp yoʻnaltirilgan oʻyinchi uni sherigiga oʻtkazib yuborishi mumkin. Futbolchi gʻizillatib uzatilgan toʻpni qabul qilishga faol chiqib boradida, darvozani moʻljallab zarba bermoqchidek harakat qilib, toʻpni sherigiga oʻtkazib yuboradi. Himoyachilarning butun e`tibori, odatda, boshqalardan koʻra toʻpga yaqin turgan oʻyinchida boʻlgani uchun ham, toʻpni oʻtkazib yuborgan oʻyinchining orqasida kelayotgan sherigiga darvozani moʻljallab zarba berish uchun qulay sharoit hosil boʻlib qoladi. «Bir tegishdayoq uzatib oʻynash» kombinatsiyasi uchta sherik oʻrtasida ham, ikki sherik oʻrtasidagi printsiplar asosida bajariladi. Farq faqatgina shundan iboratki, endi toʻp boshqa-boshqa yoʻnalishlarda uzatilishi mumkin boʻladi. Koʻproq uchburchak shaklida kombinatsiya qilinadi. Bir tegishdayoq uzatish hujumning rivojlanish yoʻnalishini kutilmaganda, katta tezlik bilan oʻzgartirib yuborish, zarur boʻlib kolganda esa kuchlarni qayta jamlab olish yoki pozitsiyalarni oʻzgartirib olish uchun vaqtdan yutish imkonini beradi. Kombinatsion о 'yin yuzasidan umumiy k о 'rsatmalar 1. Trenirovkalar vaqtida kombinatsiya tuzilmasini, uning mazmuni, bajarish printsiplarini oʻzlashtirib olish kerak. Shundagina kombinatsiyalarni muayyan oʻyin sharoitiga moslab bajarish mumkin. 2. Taktik kombinatsiya individual taktik tafakkur bilan guruhda bir-birini

tushunishning, ya`ni oʻzaro hamkorlikning sintezi hisoblanadi. Shuning uchun guruh harakatining u yoki bu tuzilmasini tushunmasdan yodlab olish emas, balki oʻz bilim va mahoratini match mobaynida ijodiy tatbiq etish kombinatsiyani amalga oshirishdagi asosiy vazifa hisoblanadi. 3. Futbol uchrashuvi boshdan-oyoq oddiy, oʻynab tobiga yetkazilgan va amalga oshirishda koʻp oʻyinchilar ishtirok etadigan, murakkab, koʻp yurishli taktik kombinatsiyalardan iborat. Lekin koʻp yurishli kombinatsiyalar ham, aslida, ketma-ket bajariladigan bir nechta oddiy kombinatsiyalardan tashkil topadi. Koʻp yurishli kombinatsiyalarni mashq qilish anchagina qiyin boʻlib, ular uchrashuv davomida yuzaga kelib, koʻpincha tayyorgarliksiz bajariladigan boʻlsa ham, ularning qanday saviyada bajarilishi koʻp jihatdan futbolchining oddiy, yaxshi ishlov berilgan kombinatsiyalarni bajara olish mahoratiga bogʻliq. 4. Kombinatsiyalarning turli variantlarini oʻrganayotganda, ilgari oʻrganilgan biron kombinatsiyaning qanchalik koʻp qismi yangi oʻrganiladigan kombinatsiyaga qoʻshilsa, uni oʻzlashtirish shunchalik oson va tez boʻlishini yodda tutish lozim. Bir standart holatdan boshlanadigan kombinatsiyalar rivojlanishining xilma-xil variantlarini bilishning foydasi koʻp. Kombinatsiyalarning bunday turli- tumanligi raqibning mudofaa uyushtirishini juda qiyinlashtirib qoʻyadi. 5. Kombinatsiyalarni amalga oshirishda komandadagi sheriklarning chalgʻituvchi harakatlari alohida ahamiyatga ega boʻladi. Oʻzlarining harakatlanishlari bilan ular raqib darvozasiga potentsial xavf soladilar va mudofaadagi-larning ehtiborini chalgʻitadilar. Jamoa taktikasi. Jamoa taktikasi bu muayyan oʻyin sharoitida paydo boʻlgan vazifalarni hal qilishda butun jamoa harakatlarini uyushtirishdir. Butun komandaning hujum va mudofaa harakatlari aniq uyushtirilmasa, oʻyin betartib, bemaqsad boʻladi, unda oʻyinchilar oʻrtasida vazifa taqsimlashning iloji boʻlmaydi. Bunday hollarda oʻyinchilar qanday boʻlmasin toʻpni egallab olib, bir amallab darvozaga kiritish uchun u yoqdan bu yoqqa yugurishaveradi.

Futbolning yuz yildan ortiqroq tarixi mobaynida oʻyinchilarni aniq joylashtirib, ular oʻrtasida vazifalar aniq taqsimlanishini nazarda tutgan koʻplab taktik tizimlar yaratilgan. Hujumdagi komanda taktikasini, yani muayyan oʻyin sharoitida paydo boʻladigan vazifalarni hal qilishda butun komanda jamoaviy harakatlarini uyushti-rishning asosiy printsiplarini koʻrib chiqamiz. Har qanday taktik tizimda ham komanda taktikasi ikki tur harakat, yani tez hujum va tadrijiy hujum vositasida amalga oshiriladi. Tezkor hujum. Tezkor hujum komanda hujum harakatlarining eng samarali usuli hisoblanadi. Buning mohiyati shundan iboratki, unda bitta uchta uzatishda oʻyinchilardan birini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqaradigan hujum yoki javob hujumi uyushtiriladi. Hujum - bu komandaning raqib darvozasini zabt etishga qaratilgan harakatlarini uyushtirish. Tez hujumning afzalligi shundaki, bunda mudofaadagi kuchlarini qayta uyushtirib olishga raqiblarning vaqti boʻlmaydi. Hujumdagilarning hamma harakatlari kutilmaganlik elementlariga boy boʻ lib, yuqori tezlikda bajariladi. Oʻyinchilar maydonda koʻp manyovr qiladilar va toʻpni uzatish bilan eng qisqa vaqt ichida sheriklaridan birini zarba berish pozitsiyasiga chiqarish imkoniyatini yaratadilar. Tez hujum javob hujumlari vaqtida, yani oʻyin epizodi davomida toʻpni qoʻlga kiritgan komandaning harakatlarini uyushtirish vaqtida eng koʻp samara beradi. Hozirgi futbolda komanda toʻpni qoʻlga kiritganidan keyin, oʻyin epizodi davomida hujumning uchta fazasi boʻladi. Birinchi faza - «oʻtish», yani mudofadan tez hujum usulida hujumga oʻtishdagi tayyorgarlik harakatlari. Bu harakatlar toʻpni oldindagi oʻyinchiga tez uzatib berishni va mudofaada qatnashgan hujum oʻyinchilarining hujum qatoridagi oʻz joylariga qaytishini oʻz ichiga oladi. Ikkinchi faza - «hujum», yani raqiblar hujumning oldini olish hamda bartaraf etish harakatlarini kuchay-tirish va uyushtirishga ulgurmasdanoq, uning mudofaasini yorib oʻtish.

Uchinchi faza - «hujumni tugallash», yani gol vaziyati hosil qilish va darvozani moʻljallab zarba berish. 65- rasm . Tez hujum 65- rasmda o ʻ z jarima maydonida o ʻ ng qanot bo ʻ ylab to ʻ p yo ʻ naltirganda - hujum qilganda yutib chiqqan komandaning keyingi tez hujum varianti ko ʻ rsatilgan O ʻ ng tomon markaziy himoyachisi bo ʻ lgan 3- o ʻ yinchi yuqorilab kelgan to ʻ p uchun kurashda yutib chiqib , to ʻ pni 8- o ʻ yinchiga oshiradi . U darhol qo ʻ riqchisiz bo ʻ lgan 11- hujumchiga uzatadi - da , o ʻ zi katta tezlikda olg ʻ a o ʻ tib , oldingi qatorda miqdor ustunligi hosil qiladi . 11- o ʻ yinchining bundan keyingi harakati ikki variantda bo ʻ lishi mumkin : biri sheriklarining chalg ʻ i - tuvchi manyovridan foydalanib , zarba berish pozitsiyasiga chiqish bo ʻ lsa , ikkinchisi oldingi tomon o ʻ tib , himoyachilardan birini o ʻ ziga jalb etgandan keyin darvozani mo ʻ ljallab zarba berish uchun bo ʻ shagan sherigiga to ʻ pni uzatib yuborishdir .

Adabiyotlar: 1. Nurimov R.I. Futbol. Darslik. T: 2005 2. Xolmirzayev E . J ., Nematov B . I ., Xo ʻ janiyozov B . I . Sport anjomlari va 3. jihozlari - T., 2010. 4. Imomxujayev A. Futbol - quvonchim, dardim, faxrim.- T., 1996. 5. Sergeev G.M. Istoriya futbola v Uzbekistane. V sbornike nauchno`x trudov. Tashkent, 2001. 6. Simakov V.I. Futbol. Prosto`e kombinatsii. M., FiS, 1987. Futbol. Pravila sorevnovaniy. M., RFS, 1997. 7. Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O`quv qo` llanma. - T.: UzDJTI, 2005. 8. Talipdjanov A.I. Yuqori malakali futbolchilar tayyorlashning zamonaviy tizimi. O‗quv qo‗llanma. - T., 2012.

Похожие

Oʻyin texnikasi

Kurash texnikasi va taktikasi

O'yin taktikasi va uning tasnifi (voleybol)

Futbolda oʻqitish uslublari asoslari va tayyorgarlik turlari

Futbolning paydo boʻlishi va rivojlanishi