Кимё укитишда тарихий материаллардан фойдаланиш - Физическая культура - Рефераты

Кимё укитишда тарихий материаллардан фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Кимё ўқитишда тарихий материаллардан фойдаланиш Бугунги жамият яъни замонавий цивилизация инсон пайдо бўлган узоқ ўтмишдан бери кечган инсоният тараққиётининг натижаси бўлиб, унинг тарихи тўғрисида узуқ-юлуқ ва тўла бўлмаган ахборот тўпланган холос. Бизнинг ўз ўтмишимизга муносабатимиз бенихоя турли-тумандир. Кишиларнинг турли авлодлари тарихга юз буриб, ўтмишдан янги маълумотлар ва ғояларни қидириб топиш илинжида бўлганлар. Кўпгина таббий илмий маълумотларнинг хал этилиши тарихни ўрганишга қизиқишнинг ортиши билан кечади. Бизнинг давримизда содир бўлган илмий-техника инқилобининг ютуқлари ва у билан алоқадор бўлган ижтимоий-сиёсий масалалар табиатшунослик ва техника тарихига янада қизиқишни орттирди. Саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши соҳасида қўлга киритилаётган барча мувофақиятлар табиий фанлар билан боғлангандир. Дарҳақиқат, фаннинг тарихий миссияси жамият фаолиятини ижтимоий тараққиёт ва гуманизм йўлига буришдан иборат бўлиб, табиатшунослик тарихи ҳам унинг жамиятдаги маънавий ва моддий юксалиш йўлида беминнат хизмат қилганликларидан далолат беради. Кимёнинг ривожи билан бевосита боғлиқ бўлган жамиятни индустриялаш жараёни қатор муаммоларни ҳам келтириб чиқардики, уларни инсоният жамиятнинг тарихини тўғри англаб етмасдан ижобий ҳал қилиб бўлмайди. Тупроқ, сув ва ҳавонинг ифлосланиши, биологик мувозанатнинг бузилиши, фойдали қазилмаларнинг манбаларидан ваҳшиёна фойдаланиш кабилар бугунги кунда инсоният цивилизациясининг ўзини ҳам катта таҳлика остида қолдирмоқда. Минерал ўғитлар, пластик массалар, тўқимачилик материаллари, заҳарли кимёвий воситалар ва бошқа кўпгина маҳсулотларни ишлаб чиқариш бундай хавф-хатарни тобора кучайтирмоқда.

Инсон пайдо бўлибдики, унга кимёвий моддалар, уларнинг ўзгаришлари ва кимёвий санъат доимий ҳамроҳдир. Иссиқлик ва ёруғлик чиқиши билан кесадиган оксидланиш жараёни-ёниш реакцияси ибтидоий одамга ҳамроҳ бўлган дастлабки кимёвий мўъжиза эди. Кимё илмининг бошланғич нуқтасини топиш жуда қийин. Дастлабки кимёвий билимлар пайдо бўлган даврдан айтарли ному-нишон қолмаган. Кимёга таалллуқли илк маълумотлар авлоддан-авлодга асосан оғзаки тарзда ва кўпинча яширин ҳолда ўтиб келган. Кўхна дунё ва жуда қадимги замон маданиятига оид ёдгорликларни ўзидан кейин қолдириб кетган халқлар кўп эмас. Биринчи навбатда, қадимги шарқ ҳалқлари ва ўрта денгиз сохилларида яшаган халқлар мисрликлар, финикияликлар, яхудийлар, эронликлар, вавилонияликлар, кейин эса араблар, греклар ва римликлар шулар жумласидандир. Узоқ шарқда япон ва хитойларда кимёга оид билимлар тараққий этди ва қадимги Шарқ хамда Жанубий Европа халқларининг маданий ҳаётига сэзиларли таъсир кўрсатди. Мисирликларда кимё илми ўз замонига нисбатан олганда жуда ривож топган. Мурдани моҳирлик билан мумиёлаш, айнимайдиган бўёклар (минерал бўёқлар, қирмизи бўёқ -пурпур, кўк бўёқ -индиго ва ҳ.к.о.), парфюмерия ва косметика моддалари (қош бўяш учун қора бўёқ, ҳушбуй ёғ ва мойлар, атир хидли сув ва бошқа-лар ), сирланган кулолчилик буюмлари, папирус ( ёзув қоғози ), терини ошловчи ва бўёвчи воситалар, спиртли ичимликлар ( пиво, вино ) ва сирка олишни билган мисрликлар олтин, кумуш, мис, сурьма, қўрғошин, темир ва уларнинг қотишмалари, олтингугурт, сода, ишқор, чарх қуми ( жилвир ), сўндирилган ва сўндирилмаган оҳак, алебастр, табиий ва сунъий безак тошлари, киноварь, совун, нефть, асфальт, ва бошқа моддалардан ҳам фойдалаганлар. Мисрликларда ҳақиқий фан ҳали йўқ эди, албатта, лекин айрим ҳолларда моддаларнинг кимёвий табиати тўғрисида улар ўзларидан неча минг йил

кейин яшаган алкимё вакилларидан кўра тўғрироқ фикр юрита олганлар. Бу борада вавилонияликлар ҳам мисрликлардан қолишмаганлар. Шарқнинг ушбу машхур халқи металларни олиш ва уларга ишлов беришни яхши билганлар. Улар шиша, спиртли ичимликлар, бинокорлик материаллари хосил қилишнинг сирларини эгаллашган. Сувни кимёвий йўл билан зарарсизлантириш усуллари ҳам уларга маълум эди. Яхудийлар ҳам кимёнинг амалий хизматидан самарали фойдаланганлар. Финикия ( Ўрта денгизнинг шарқий соҳилидаги қадимий мамлакат ) халқи қадимги денгиз сайёхлари бўлиб, улар кимёвий билимларнинг тўпланиши ва турли минтақаларга тарқалишига ҳизмат қилган. Эронликлар ҳам металлургия, тери ошлаш, газламаларни бўяш каби соҳаларда моҳирлик кўсатишган. Лекин, буларнинг барчасидан ҳиндлар ўзиб кетишган. Уларнинг кимёдан билимдонлиги кишини ҳайратга солади . Эрамиздан аввалги уч мингинчи йиллардаёқ ҳиндлар мис, бронза, темир, калай, қўрғошин, кумуш, олтин, симоб, сурьма, аччиқтошлар, новшадил, минерал ўғитлар, дорилар, абразив материаллар ва заргарлик буюмларини билишган ва улардан амалда фодаланганлар. Эрамиздан аввалги иккинчи асрда эса дори тайёрлаш учун турли ( нитрат, хлорид, сульфат ва ҳ. к. о.) кислоталардан фойдаланишга муваффақ бўлганлар. Ҳиндистон диёрида металлургия саноати айникса гуркираб ривожланган. Эрамизнинг IV асрида ўрнатилган 6 т. оғирликка ва 7 м. баландликка эга булган Кутуб колоннаси (устуни ) ҳозир ҳам савлат тўкиб турибди. Деҳли шаҳри яқнида бўй чўзиб турган бу металлургия санъати «мўъжиза»сининг қуйилганига 1500 йилдан кўпроқ вақт ўтган бўлса ҳам Ҳидистоннинг нам ва иссиқ иқлим шароити унинг юзасида бирорта занг доғини ҳосил қила олмади. Гап шундаки, бу колонна кимёвий соф темирдан қуйилган. Замонавий теҳника ва технология ҳам бундай мўъжизани ярата олмайди, чунки бугунги кун саноати ўта тоза темирнинг бунча миқдорини олишга қодир эмас. Кутуб колониясининг сири сирлигича қолмокда. Хитойда эрамиздан аввалги XVII – XII асрларларда қоғоз, қанд, бўёқлар, дори–

дармонлар ишлаб чиқарилган. қадимги Греция ва Италияда ҳам кимё фанидан инсоният манфаатлари йўлида самарали фойдаланишган. Металлар ва уларнинг қотишмаларини билиб олиш, қайта ишлаш ва улардан турли соҳаларда фодаланиш инсониятга бебаҳо илмий – амалий бойлик келтирди, янги маълумотлар ва кўникма ҳамда малакаларнинг қўлга киритилишига сабаб бўлди. Турли моддаларнинг хоссалари баён этилган асарлар пайдо бўла бошлади. Кимёвий хунармандчилик инсон эхтиёжини зарур моддий ашёлар билан таъминлабгина қолмади, балки инсон тафаккурини, унинг дунёсини бойитди. Табиат хақидаги, унда содир бўладиган турфа ўзгаришлар тўғрисидаги дастлабки тасаввурларининг ўзгаришига ва мукамаллашувига олиб келган кимёвий билимлар қадимги дунё кишисининг хаёт тарзига катта таъсир этди. Нарса ва ходисаларнинг сир – асрорини билиб олишдек мураккаб жараёнда кимёвий муолажа ва санъат етакчи ўринга чиқа бошлади. Кимёвий реакциялар эвазига юзага чиқувчи жуда кўп моддий ўзгаришлар модданинг табиатиниўрганишга сафарбар қилинди. Ранг, ҳид, ёнувчанлик, заҳарлилик ва бошка ўзгаришлар бош мезон даражасига кўтарилди. Моддалар оламидаги хилма-хиллик, турли омиллар таъсирида амалга ошадиган жараёнлар ва уларнинг содир бўлиш қонуниятчилари твдкикотчилар онгини тобора кўпроқ банд эта борди. Ер юзининг турли нуқталарида амалий кимё ўчоқларининг шаклланиши моддалар ва уларнинг туб ўзгаришлари ҳақидаги билимларнинг кун сайин ортиб боришига олиб келди. Инсон ўз ҳаётини кимёсиз тасаввур қила олмайдиган катта тарихий давр шу тариқа бошланди. Кўпгина суртма ва хаб дорилар, бўёқ ва атир-упаларни тайёрлашнинг йўл-йўриқлари юқори сифатли ва папирус қоғозларида ёзиб қолдирилганлиги эрамиздан аввалги II минг йилликдаёқ косметика ва фармациянинг, умуман, ҳунармандчилик кимёсининг авж олганлигидан далолатдир. Озуқабоп маҳсулотларни тайёрлаш, тери ва мўйнага ишлов бериш каби ишларининг тафсилотлари жуда қадимдан кенг тарқалган. Эрамиздан аввалги уч минг йилликнинг ўзида ҳам бўяш ва ошлаш, ҳушбўй ва ювувчи моддаларини олиш

технологияси анча такомиллашган эди. Буғлатиш, тиндириш, сиқиш, бижгитиш, сузиб олиш каби усуллар ёрдамида ўсимликлардан турли шарбатлар, рангли моддалар, эфирлар ва мойларни ажратиб олиш йўлга қўйилган. Турли технологик операцияларда возгонка, ҳайдаш, экстракциялаш, фильтрлаш ва қайта кристаллаш ишлари муваффақиятли қўлланилган. Кимёвий санъатнинг дастлабки эгалари соф амалиётчилар (металл эритувчилар, пўлат қуювчилар, шишапазлар, бўёқ яратувчилар, совунгарлар, чиннисозлар ва бошқалар) бўлишган. Улар учун назариянинг аҳамияти йўқ даражада эди. Кўли гул «кимёгар-технологлар» эрамиздан аввалги III минг йилликда мис, кобальт, темир, қўрғошин каби металларнинг оксидларини қўшиб тайёрланган ранго-ранг сирбўёқлар, эрамиздан 3500 йил илгари Мисрда олинган сархил шишалар, эрамиздан аввалги IV - III асрларда Ҳиндистон, Эрон ва Сурияда қуйилган асл пўлатлар, эрамизнинг бошларида Хитойда яратилган олий навли қоғозлар ва жарангдор чинниларнинг ижодкорлари бўлишган. Мисрнинг қўҳна замини ўта тоза олтин олиш сирларини ўзида сақлаган. Антик дунё устомонлари эрамиздан аввалги VII минг йилликда мис ва қўрғошиндан фойдаланишган бўлса, эрамиздан аввалги V - III минг йилликларда турли қотишмалар ва қўлбола безак тошлар, олтин ва кумушсимон қопламалар олишнинг сирларини ўзлаштирганлар. Олтин, кумуш, темир, симоб, қалай, мис, қўрғошин каби металлар жуда қадимдан маълум бўлган ва улар тегишли равишда қуёш, Ой, Марс, Меркурий, Юпитер, Венера, Сатурн сингари осмон жисмларининг номи билан аталган. Миср ва Месопотамияда, II минг йилликда эса Хитойда бронза (мис-қалай қотишмаси) ҳосил қилинган ва ундан турли буюмлар ясалган. Миснинг рух билан қотишмаси (жез), кавшарлаш метали (қалайнинг сурмали қотишмаси), мис-мишьяк, мис-қўрғошин ва бошқа металларнинг қотишмалари амалда кенг қўлланилиши инсоният тарихида «тош асри»дан «бронза асри»га ўтиш имконини берди.

Темир даври ва унинг бошланиши одамзод темир рудасидан темир ва унинг қотишмалари (чўян ва пўлат ) ни ҳосил қилиш йўлларини ўзлаштириб олгандан кейин бошланди. Чунки тоза темир ўта юмшоқ, қотишмалари эса ўта қаттиқ ёки мўрт бўлганлигидан уларга ишлов бериш қийин бўлган. Нима бўлганда ҳам кимё илмининг тетапоя бўлиш даври металларни эритиш ва қуйиш боғлиқ бўлгани учун ҳам бу фан ўз номини шундай ишлар билан боғлиқ сўзлардан олган. Химия (кемиа) сўзи қуйиш, дамлаш каби қадимий тушунчалар билан боғлиқ. Юнонлар «химия» сўзини «хюмос » -шарбат, «хюми » -қуймоқ , оқизмоқ каби тушунчалардан, «химевсис» сўзини эса аралаштириш деган мазмунли иборадан келтириб чиқарганлар. қадимги Хитой тилида « ким » сўзи «олтин » маъносини беради. Кўхна Миср тилида «хемейа» сўзи «кора тупроқ » мазмунига эга бўлиб, кимё илми дастлаб қора тупроқли Нил воҳасида ( Миср заминида ) туғилганлигига ишорадир. Ҳар қалай «химия » сўзи нодир бўлмаган турли металларни олтин ёки кумуш каби ноёб ва қимматбаҳо металларга айлантириш санъатини англатган. Ўрта ва олий маткбларда кимёнинг ўзи асосий ўқув предмети сифатида ўқитилиб, унинг узоқ ва шарафли, зиддиятларга бой тарихининг ёритилмаслиги мақсадга мувофиқ эмас, алабтта. Кимё тарихининг мунозараларга тўла, турлича изоҳ ва талқинларга сабаб бўлган даври-алкимё (алхимия)дир. Бу давр эрамизнинг 400- йилларидан то XVI -асргача бўлган муддатни ўз ичига олади. Алкимё даврида барча металларни олтин ёки кумушга айлантириш, инсонни умрбоқий қиладиган «ҳаёт шарбати»ни яратиш, афсонавий «фалсафа (хикмат) тоши» ни ҳосил қилишга уриниш устунлик қилганлиги рост. Шу боисдан, алкимё даври беҳуда уринишлар, алдамчилик, кўзбўямачилик даври деб аталган. Айрим фан тарихчилари эса уни грек натурфилософиясининг тирик, аммо мажрух фарзанди эканлигини эътироф этадилар. Бироқ, бу борада,

фикримизча, энг одилона фикрни Ф.Энгельс ўртага ташлаган. Табиатшуносликнинг фалсафий масалалари билан узоқ ва самарали шуғулланган бу аллома «алкимё ўз даврида жуда зарур бўлган»лигини таъкидлаган ва бу билан алкимё даврида қўлга киритилган амалий кимё ютуқларига холисона баҳо берган. Дарҳақиқат, алкимё даврининг тадқиқотчилари жуда кўп моддаларни биринчи марта ҳосил қилганлар, ажратиб олганлар ва хоссаларини ўрганганлар. Кимёвий эксперимент техникаси ва методикасининг такомиллашуви ҳам айни шу даврда бошланган. Кўпгина илмий ва оммабоп асарлар яратилган, асбоб ва жиҳозлар ясалган, кимёвий операцияларни бажариш тафсилоти баён қилинган. «Алкимё » (алхимия ) атамаси ўз вақтида гуллаб – яшнаган араб дунёси мутафаккирларининг жахон киме илми хазинасига муносиб хисса қўшганлигидан дарак беради. II - XII асрларда яқин шарқ давлатлари ва уларнинг кўпгина шахарларида араб алкимёси тарақкий этган. Кўпгина илмий марказлан шаклланган ва уларга илғор тажриба жамланган. Фан тарихида ўчмас из қолдирган ва бехисоб ақлий ва жисмоний мехнат ахлининг илмий ва амалий меросига европаликлар айрим ҳолларда беписанд муносабат билдиришларини араб алкимёси, қолаверса, Шарқ мутафаккирларининг ёрқин тафаккур машъали қаршисидаги ҳурматсизлик деб қараш лозим. Иш шу даражага бориб етганки, айрим муаллифлар араблар гуркиратиб ривожлантирган илмни хронологик жихатдан ҳам инкор этиб, алкимё даври 1200 -1700 йиллардан иборат 5 асрлик вақт мобайнида мавжуд бўлган, деб очиқ-ойдин ёзишга ўтдилар. Кимёнинг илмий жиҳатдан камолот чўққисига кўтарилиши йўлида қатор методологик муаммолар ҳам ҳал қилиб борилди. Масалан, жуда қадимги даврда инсон ўзини ўраб турган моддаларни солиштириб кўриш учун мезон ахтарди. Бу илк методологик муаммо олимларнинг элементарлик, яъни дискретлик ( бўлиниш чегарасига эгалик ) ва узлуксизлик (элементларнинг турли нибатларда бирикишида хоссанинг ўзгара бориши ) ҳақидаги

хулосалари билан ҳал этилди. Кейинчалик кузатилган ўзгаришларнинг бош сабаби нимада эканлиги англаб етиш муаммоси кўндаланг бўлди. Бу масала ҳажм–оғирлик ўлчовлари, миқдор ва сифат муносабати тахлили тажриба ўтказиш услубининг такомиллашуви эвазига тўғри ҳал қилина борди. Пневмокимё (газлар ва газсимон моддалар кимёси) тараққиёти ҳам кўпгина методологик масалаларни ижобий ҳал қилди. Стехиометрик қонунларнинг кашф этилиши, моддаларнинг классификацияси ва ситематикасининг яратилиши, атом-молекуляр таълимотнинг қарор топиши, реакциялар содир бўлиш қонуниятларининг очилиши, таркиб ва хосса муносабатларининг изчиллиги борасидаги далиллар классик кимё учун пойдевор вазифасини ўтади. Тажриба йўли билан моддаларни тадқиқ қилиш молекуляр ва номолекуляр тузилишдаги бирикмалар устида кўпроқ олиб борилди. Натижа кутилганидан зиёда бўлди. Органик кимё жадал ривожланди, стереокимё шаклланди, физиканинг кимёга аралашуви катта тезликда давом этди. Кимёвий жараёнларни атрофлича ўрганиш реакцияларнинг содир бўлиш тезлиги (кинетика) ҳақидаги таълимотнинг яратилишига олиб келди. Кимёвий боғланишнинг табиати модданинг хоссаларини белгиловчи асосий омил эканлиги кашф этилгач, мақсадга мувофик (хоссалари олдиндан белгиланган) моддалар синтези авж олди. XIX -асрнинг энг катта илмий ютуқларидан бири физикавий кимёнинг мустақил фан даражасига кўтарилиши бўлди. Модданинг тузилиши билан хоссалари ўртасидаги боғланиш, эритмалар ҳақидаги таълимот, кимёвий термодинамика, кинетика ва катализ, электрокимё, фотокимё, термокимё, кимёвий мувозанат, атом тузилиши, квант кимёси, занжир реакциялар каби мавзуларни қамраб олган физикавий кимё XX -асрга келиб барча кимёвий йўналишлар орасида етакчи ва аниқловчи ролини бажарадиган бўлиб қолди.

Адабиётлар 1.Джуа М.История химии.М.:Мир,1975. 2.Соловьев Ю.И. История химии. В 2-томах.М.:Просвеҳение,1986. 3.Штрубе В. Пути развития химии. В 2-томах. Пер. с нем. М.:Мир,1990. 4. www . Ziyonet . uz

Похожие

Ядро итқитиш ҳақида тарихий маълумот

Стадионлар трибуналари

Алкимёнинг пайдо булиши. Шарқ алкимёси ва унинг машҳур намоёндалари

O’zbekiston respublikasining ta’lim to’g’risidagi qonuni va O’zbekiston maktablaridagi kimyo ta’limining konsepsiyasi

Иккинчи жахон урушигача ва иккинчи жахон урушидан кейинги даврларда спорт харакатининг ривожланиши