Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta’minlanishi - Физическая культура - Рефераты

Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta’minlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta’minlanishi Reja: 1. Tashqi muhitning alohida sharoitlarining sportchi ish qobiliyatiga ta’siri. 2. Harorat va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlarda organizm funksiyalarining o‘zgarishi. 3. Yuqori haroratli sharoitlarda ish qobiliyati, suv va tuzga bo‘lgan talabani qondirish. 4. Sportchining yuqori haroratli sharoitga moslashishi. 5. Atmosfera bosimi past bo‘lgan sharoitlarda sportchining ish qobilyati va moslashishi. 6. Gipoksiya turlari va ularning fiziologik ta’rifi 7. Odamning biologik ritmlari.

Tashqi muhitning alohida sharoitlarining sportchi ish qobiliyatiga ta’siri. Sport musobaqalari va mashq qilish jarayonlari hamma vaqt ham organizm hayot faoliyati uchun kulay sharoitlarda o‘tkazilavermaydi. Organizmning hayot faoliyati uchun nokulay bo‘lgan sharoit fiziologik jarayonlarni o‘zgartirsh bilan birga fiziologik funksiyalarni ham izdan chikaradi. Atrof muhitning harorati, namligi, gaz tarkibi va boshqalar optimal derajada bo‘lganida organizm tarkibidagi organ va sistemalar funksiyasi o‘z me’yorida bo‘ladi, kishi uzini yaxshi his qiladi, ish qobiliyati kutariladi, ishga tez kirishadi, unda charchash kech rivojlanadi ish unumi oshadi. Jismoniy mashq qilish yoki musobaka sharoitlari organizimdagi hayotiy jarayonlarni izdan chiqaradigan bo‘lsa, ya’ni ichki organlar ishining kuchayishi yoki susayishi, tana haroratining ortib ketishi, organizmning ichki muhiti tarkibida o‘zgarish belgilangan chegaradan ortiqcha bo‘lsa, kishi o‘zini yomon his kiladi, ishga tez kirisha olmaydi, ish qobiliyati pasayib, tez charchaydi, ish unumi past bo‘ladi. Sportchining ish qobiliyatini pasaytiradigan bunday sharoitlarga tashqi muhitning qator omillari kiradi. Masalan, tashqi muhitning yuqori yoki past harorati, ya’ni kuchli issiq va sovuq, atmos fera bosimining kuchli o‘zgarishi- pasayishi yoki ortishi , shamolning tezligi, havoning ortiqcha namligi, ish bajariladigan joyning relye fi, kun chiqish va botish vaqtlarining keskin o‘zgarishi (ya’ni bir mintakadan boshqasiga o‘tish paytlarida). Bunday ommillar organizmning hayotiy jarayonlari tartibini o‘zgartirish bilan birga organizmning holatiga va ish qobiliyatiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori haroratli tashqi muhitning organizmga ta’siri faqat harorat oqibatida bo‘lmay, harorat bilan bir qatorda quyosh nuri ta’sirida yuzaga keladigan jarayonlardan ham iborat bo‘ladi. Hozirgi zamon tasavvuri bo‘yicha quyoshga, o‘z-o‘zidan boshqariladigan termoyadroli reaktor deb qarash mumkin, unda har soniyada 570 mln. tonna vodorod geliyga aylanadi. Bu jarayon natijasida nihoyatda ko‘p nurli energiya hosil bo‘lib, uning 0,5 milliard qismi yerga yetib keladi. Bu energiya ultrabinafsha

(kimyoviy nurlar), ko‘rinadigan (yorug‘lik nurlari) va infraqizil (issiqlik nurlari) nurlardan iborat bo‘ladi. Yuqori harorat va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlarda organizm funksiyalarining o‘zgarishi. Tashqi muhitning yuqori harorati va quyosh nuri ta’sirida organizmda yuzaga keladigan jarayonlar yurak-tomir, nafas organlari, ter bezlari ishining kuchayishi, moddalar va energiya almashinuvining o‘zgarishi, qon oqimining qayta taksimlanishi va boshqalar birinchi navbatda badan haroratini saqlashga, organizm ichki muhiti turg‘unligini ushlab turishga qaratilgan bo‘ladi. O‘zbekiston iqlimi o‘zining keskin o‘zgaruvchanligi va ayniqsa, yoz faslida quyosh nurining kuchliligi bilan hamda yuqori harorati bilan kishi organizmida borayotgan hayotiy jarayonlarga ancha kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday sharoitda yashash, ayniqsa, jismoniy ish bilan shug‘ullanish jarayonida organizm sistemalari ishida qator o‘zgarishlarning yuzaga kelishi mazkur bo‘limning muqaddimasida ko‘rsatib o‘tildi. Shu sababli, bunday sharoitda sport sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash uchun quyosh nuri va issiqlik yuqori darajada bo‘lgan sharoitda organizmda yuzaga keladigan fiziologik jarayonlar mexanizmini chuqur bilish lozimdir. Yuqori haroratli sharoitlarda sportchilarning ish qobiliyatini saqlash uchun, ularni suv va tuzga bo‘lgan talabani qondirish. Yuqori haroratli sharoitda quyosh nuri va issiqlik organizmning hayot faoliyati uchun ancha keyinchiliklar yaratadi. Sport faoliyatida srortchiing ish qobiliyati tez pasayadi, charchash holati rivojlanadi, ish unumi pasayadi. Bunday salbiy okibatlarning sodir bulyshiga asosiy sabab inson badanida normal holda saklanayotgan haroratning baland harorat ta’sirida buzilishi bo‘lib, bu buzilish natijasida organizmda fiziologik jarayonlarning o‘zgarishi, ba’zi holatda esa issiq urishi yuz beradi. Sportchilarda issiq urishi okibatida, ba’zan hatto o‘lim holatlarini ham kuzatish mumkin. Issiq urganda markaziy asab sistemasining funksiyasi buziladi,

kishi hushini yukotadi shuningdek boshqa fiziologik o‘zgarishlar ham yuzaga keladi. Ma’lumki, odam tanasining harorati 36-37°S atrofida bo‘lganida fiziologik jarayonlar normal boradi. Tana haroratining normadan biroz ortishi a’zolar va fiziologik sistemalar ishining kuchayishiga, harakat aktivligining tezlashishiga, ish qobiliyatining ortishiga olib keladi. Masalan, razminka mashqlari ta’sirida tana haroratini normadagiga nisbatan 1-1,5 S ga ortishi, yuqorida kursatilganidek, ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tana haroratining ancha sezilarli ortishi esa, fiziologik buzilishga olib keladi. Shiddatli muskul ishi yuqori haroratli sharoitlarda bajarilganda, oliy asab faoliyati buziladi, bu holat inson xotirasi va irodasining pasayishida, lanjlik yuzaga kelishida, asab jarayonlari muvozanatining, harakat reaksiyalariying buzilishida va boshqa hollarda nfmoyon bo‘ladi. Tashqi muhitning yuqori haroratli sharoitida muskulning shiddatli va uzok muddatli F aoliyatidan keyin po‘stloq funksiyalarining tiklanish davri ancha uzoq davom etadi. Qon aylanish sistemasida yurak urishining tezlashishi va maksimal qon bosimining haddan tashqari ortishi yoki ishgacha bo‘lgan darajadan pasayishi yuzaga keladi. Shuningdek, yurak muskulining o‘ta kuchlanishini va funksional imqoniyatniig pasayishini kuzatish mumkin. Muskulning yuqori haroratli sharoitlardagi faoliyati nafas sistemasida ham qator funksional o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Nafas olish tezlashadi, o‘pka ventilyasiyasi kuchayadi, bu hol nafas muskullariniig ortiqcha kislorod o‘zlashtirishi bilan kuzatiladi, buning hisobiga ishlayotgan muskullarning kislorod bilan ta’minlanishi kamayadi. Nafasning tezlashishi, nafas markazi, tonusining ortishi natijasida yuzaga keladi. Muskullarda suv miqdorining kamayishi ish qobiliyatining keskin susayishiga olib keladi. Yuqori haroratli sharoitlarda uzok vaqt jismoniy ish bilan shug‘ullanib, suv iste’mol qilish qon plazmasi hajmini oshiradi, bu hol ishlayotgan muskullarning ozuqa moddalari bilan ta’minlanishini, tanadan issiqlik chiqishini kuchaytirish bilan organizmga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Jismoniy ish vaqtida sharbatli ichimlik ichish organizmning karbon suvlar bilan ta’minlanishini kuchaytiradi. Bu ayniqsa uzoq muddatli jismoniy ishlarni bajarishda muhim ahamiyatga ega. Chunki uzok muddatli jismoniy ishlarni bajarishda organizmning energiya manbalari bo‘lgan jigar va muskullardagi glikogen to‘plamlarining kamayishi qon tarkibida glyukoza miqdorining ancha pasayishiga olib keladi. Muskulning yuqori haroratli sharoitlarda ish bajarishida, iste’mol kilinadigan suyuqliklarning tarkibi, miqdori, iste’mol qilish vaqti kabi masalalar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shularni hisobga olgan holda turli xildagi eritmalar va maxsus aralashmali suyuqliklar (tuzli suv, oqsil-vitaminli ichimlik, askorbin kislotali suv, choy, shuningdek, sabzavot va meva ichimliklar) iste’mol qilinishi tavsiya etilgan. Yuqori haroratli tashqi muhit sharoitida organizmning jismoniy ish qobiliyatini saqlash uchun, prof.A.S.Sodiqov ko‘k choy ichishni tavsiya etgan. Ko‘k choy me’da shirasi ajralishini kuchaytiradi, shiradagi kislota miqdorini normal holatda saklaydi, siydik ajratilishini biroz oshiradi, suv ichishni kamaytirish bilan tashnalikni qondiradi, kishi o‘zini yaxshi his eta boshlaydi, muskul kuchi oshadi va charchoq sezgisi yo‘koladi. Yuqori haroratli sharoitda sportchilarning suv-tuz tarkibini tekshirish bilan shug‘ullangan kishilardan ba’zilari turli qonsentrasiyada mineral tuzlar saqlagan eritmalar berishni tavsiya etadi. Yuqori haroratli sharoitda bir necha kun sport mashqlari bilan muntazam shug‘ullanish organizmda qator fiziologik o‘zgarishlarni yuzaga keltirish bilan birga organizmni shu sharoitga moslashishini ham ta’minlaydi. Yuqori harorat ta’sirida yuzaga keladigan fiziologik o‘zgarishlar, ko‘pchilik holatlarda sovuk ta’sirida yuz beradigan jarayonlarga qarama-qarshi bo‘ladi. Sportchining yuqori haroratli sharoitga moslashishi. Sportchi organizmining yuqori haroratli sharoitga moslashishida boshlang‘ich va turg‘un bosqichlar mavjud. Boshlang‘ich bosqichda nafas olish, yurak urishi tezlashadi.

Teridagi qon tomirlarida qon okimi kuchayadi, ichki organlarga qon borishi kamayadi. Kuchli ter ajraladi, issiqlik ishlanishi susaya boshlaydi. Adaptasiyaning turg‘un bosqichida yuqorida bayon etilgan reakisiyalar ulchamli va uyg‘unlashgan holatga o‘ta boshlaydi. Issiqlik ishlanishining kamayishi eng ustun turuvchi omilga aylanadi. Qon aylanishi va nafas olish sistemalari unchalik zo‘riqmay ishlay boshlaydi. Energiya hosil bo‘lishiniig kamayishi ovkatni ko‘p miqdorda iste’mol qilish zaruratini pasaytiradi. E.T.Tursunov va uning xodimlari jismonan har xil darajada chiniqqan sportchilar bilan tekshirish o‘tkazganlarida, yuqori malakali sportchilarning havo harorati baland va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlardagi muskul ishi qayta- qayta takrorlanavergach, 4-5 kundan keyingina moslashish (adaptasiya) sezilarli darajada yuzaga kelgani aniqlangan. Organizmning yuqori haroratli sharoitga moslashish reaksiyalarining yuzaga kelishida fiziologik sistemalar funksiyasining o‘zgarishlarini kuyidagicha ifodalash mumkin. Ter chiqarishda: a) jismoniy ish bajarishda terlash ancha tez boshlanadi, ya’ni ter chiqarishning harorat pog‘onasi pasayadi; b) ter chiqarish tezligi ortadi; v) ter chiqarish gavda sathi bo‘ylab bir xil taqsimlanadi; g) ter tarkibida tuzlar kamayadi. Qon va qon aylanishda: a) yurakning qisqarish soni pasayadi; b) qonning sistolik hajmi ortadi; v) teri orqali qon okimi ko‘payadi; g) tomirlarda aylanayotgan qon hajmi ortadi; d) ish ta’sirida qonning quyuklashishi pasayadi; ye) qonning teri tomirlariga borishining ortishi tezlashadi; j) ish vaqtida qorin bo‘shlig‘i organlariga qon borishining pasayishi kamayadi.

Moddalar almashinuvida: a) asosiy almashinuv pasayadi; b) yengil ish bajarishda ishning kislorod kiymati kamayadi. Tana haroratining boshqarilishida: a) tinch holatda va muskul ishida gavdaning yadro hamda qobiq qismlarining harorati pasayadi; b) organizmning badan haroratining ortishiga chidamliligi kuchayadi. Nafas olishda: xalloslash (tez-tez va yuzaki nafas olish) kamayadi Yuqori haroratli sharoitga moslashish reaksiyasining rivojlanish darajasi, turgan gapki, kishining bunday sharoitda qancha vaqt bo‘lishiga bog‘lik, bu vaqt qanchalik uzoq bo‘lsa, reaksiya shunchalik taksimlashgan bo‘ladi. Atmosfera bosimi past bo‘lgan sharoitlarda sportchining ish qobilyati va moslashishi. Kishi tekislikdan balandlikka, tog‘lik joylarga ko‘tarila boshlaganida, uning organizmida qator funksional o‘zgarishlar: ish qobiliyatining pasayib borishi va baland tog‘lik sharoitda hatto fiziologik jarayonlarning izdan chiqishi, u o‘zini yomon his qilishi, ba’zi kishilarda hatto «tog‘ kasalligi» deb yuritilgan holatning yuzaga kelishi ham kuzatiladi. Keltirilgan fikrlardan tog‘lik sharoitda sport mashqlari bilan shug‘ullanish, sport musobaqalari o‘tkazish uchun dastavval bunday sharoitda sportchi organizmida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan funksional o‘zgarishlarni chukur bilish lozim bo‘ladi. Hozirgi vaqtda tog‘ sharoitining organizmga ta’siri hakida yetarli ma’lumotlar to‘plangan. Bu dalillardan bizga shu narsa ma’lumki, tog‘ sharoitining kishi ish qobiliyatiga salbiy ta’siri, asosan, atmosfera tarkibida kislorodning kamayishi bilan bog‘liq. To‘qimalarning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi gipoksiya atamasi bilan yuritiladi. Kishi dengiz sathidan qanchalik yuqori ko‘tarilsa atmosfera va undagi kislorodning bosimi shunchalik kamayib boradi.

O‘rtacha tog‘lik sharoitida sportchining ish qobiliyati ma’lum darajada bajariladigan ishning turiga bog‘lik bo‘ladi. Ma’lumki, kishining har qanday faoliyati malum miqdordagi energiya sarfi bilan kuzatiladi. Sarflanadigan energiya ba’zi sport mashqlarini bajarishda kislorodsiz (anaerob) yo‘l bilan hosil bo‘lsa, ya’ni ish kislorodsiz (anaerob) sharoitda bajarilsa, boshqa sport mashqlari kislorodli (aerob) yo‘l bilan ajralgan energiya hisobiga bajariladi. Har xil balandlikda o‘tkazilgan tekshirishlar va musobaka natijalari fakat baland tog‘lik sharoitida emas, balki o‘rtacha tog‘lik sharoitida ham sportchining ish qobiliyatining ancha pasayishini ko‘rsatadi 1000m. gacha balandlikka ko‘tarilganda, organizmning tinch holatida ham, jismoniy ish bajarish chog‘ida ham sezilarli o‘zgarishlar yuzaga kelmaydi. Dengiz sathidan 2000 m. balandlikda, ayniqsa, aerob sharoitda ko‘p miqdorda kislorod talab kilinadigan ishlarni bajarishda sportchi ish qobiliyatining pasayishi yaqqol ifodalanadi. Gipoksiya turlari va ularning fiziologik ta’rifi To‘kimalarning kislorod bilan yetarli darajada ta’minlanmasligi gipoksiya deyiladi. Gipoksiya bir necha turlarga bo‘linadi. 1. Gipoksimik gipoksiya – kislorodning alveolyar havodan qonga yetarli miqdorda o‘tmasligi natijasida yuzaga keladi. Bunday holat nafas olinayotgan havoda kislorodning parsial bosimi past bo‘lganda kuzatiladi. Gipoksiyaning bu turi butun organizmning shikastlanishiga olib kelishi mumkin, shunga ko‘ra u gipoksiyaning eng xavfli turi hisoblanadi. Gipoksimik gipoksiyada arteriya qoni tarkibida SO 2 ko‘payib ketadi. Gipoksemik gipoksiya bosimi past sharoitlarda sog‘lom odamlarda uchraydi. 2. Anemik gipoksiya – qonning kislorod biriktirish xususiyatining susayishi. Anemik gipoksiya qonda gemoglobin miqdori kamayganda, boshqa moddalarni biriktirib olganda (masalan is gazi va b.) kelib chikadi.

3. Qon harakatining gipoksiyasi – arteriya qonida kislorod bosimi yetarli bo‘lsa, qonning sekin harakatlanishi oqibatida to‘kimalar kislorod bilan normal ta’minlanmaydi. 4. Gistotoksik gipoksiya – to‘qima hujayralari yuzaga keladi, natijada kerakli miqdorda kislorod o‘zlashtirilmaydi. Bundan tashqari, birdan yuzaga keladigan, o‘tkir va xronik (surunkali) gipoksiya turlari ham mavjud. Odamning biologik ritmlari. Qayta-qayta tekshirishlar natijasida, organizmdagi tiriklik jarayonlarining qanday borishi, tashqi muhitning turli omillari qatorida vaqt mintakasining o‘zgarishiga ham bog‘likligi aniqlangan. Organizmning hayot faoliyatidagi jarayonlar ma’lum ritm bilan davriy tebranishga ega. Bu ritmlar biologik ritmlar deb yuritiladi. Biologik ritmlar bu hayotiy jarayonlar, ayrim holatlar yoki hodisalarning vaqt bo‘yicha davriy takrorlanishidir. Biologik ritimlarni ularni yuzaga keltiradigan sabablarga ko‘ra, ekzogen va endogen bioritmlarga ajratish mumkin. Ekzogen bioritmlar o‘rab turgan muhit omillarining, masalan, yorug‘likning, muhit haroratining o‘zgarishi bilan yuzaga keladi. Endogen bioritmlar esa, atrof muhit omillarining o‘zgarishi bo‘lmaganda ham saqlanib, ular genetik omil bilan bog‘liq bo‘ladi. Ekzogen bioritmlar bioximik jarayon hisoblanadi. Endogen bioritmlar tashqi muhitning optimal sharoitlarida o‘tadi va keng diapozondagi, bir soniyada ikki ming martadan bir yilda bir martagacha miqdorda tebranish imqoniyatiga egadirlar. Endogen bioritmlarga yurak urishi, qon bosimining o‘zgarishi, akliy aktivlik, uyqu kattikligining o‘zgarishi va boshqalar kiradi. Endogen ritmlarning sodir bo‘lishi to‘la aniqlangan va ularni biologik soatlar deb atash qabul qilingan.

Adabiyotlar 1. Ахмедов . Б . А “ Жисмоний машқлар биомеханика ” ( Кундузги ва сиртқи бўлимда ўқийдиган талабалар лекциядан методик қўлланма ) Тошкент , 1990 й . 2. Ахмедов. Б.А “Велотренажерда ишлаш” Тошкент., 1990 й. 3. Алимбоев Р. “Жисмоний машқлар биомеханикаси” Тошкент, 2008 й. 4. Қурбонов Ш., Қурбонова Ш. Спорт физиологияси. Қарши “Насаф” 2001 5. Қурбонов Ш., Қурбонов А. Жисмоний машқларнинг физиологик асослари. Тошкент, 2003. 6. Содиқов Қ. Ўқувчилар физиологияси ва гигиенаси Т., “Ўқитувчи”, 1992. 7. Содиқов Қ. Оилавий ҳаёт-гигиена ва жинсий тарбия “Ўқитувчи”, 1997. 8. Алматов К.Т. Улғайиш физиологияси. М.Улуғбек номидаги УзМУ босмахонаси. Т.2004. 9. Содиқов Б.А., Қучқарова Л.С., Қурбанов Ч.Қ. “Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси”. Олий ўқув юртлари учун дарслик сифатида тавсия этилган. “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. Т.: 2005 й. 10. Содиқов Қ. Болалар анатомияси ва физиологияси Т. Низомий номидаги ТДПУ нашриёти. 2001 й.

Похожие

Jismoniy tarbiyaning uslubiy tamoyillari hamda jismoniy tarbiya jarayonida ularni amalga oshirish yo`llari

Yangi davrda jismoniy tarbiya

Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish

Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy yuklamalarni me’yorlashni fiziologik asoslash