Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги - Физическая культура - Рефераты

Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги Спортчида иродавий хислатларни тарбиялашда усуллар ва воситалар катта аҳамиятга эга. Асосий тарбиявий усул – тушунтириш, ишонтириш усулидир. Ишонтириш (уқтириш) – суҳбат, изоҳлаш, насиҳат бериш тарзида амалга оширилади. Уқтириш қоида ёки белгиланган тартибни бузган спортчини кўндириш ёки ялиниб рози қилиш даражасига бориб етмаслиги керак. Бу ерда қатъий талаб ўринли бўлади. Нафақат сўз билан, балки яққол намуна ёрдамида ҳам ишонтириш мумкин. Иродавий хислатларни тарбиялашда ўрнак муҳим аҳамият касб этади. Мураббийнинг шахсий ибрати спортчини тарбиялашдаги муҳим усул ҳисобланади. Мураббий ўз ўқувчилари билан мулоқотнинг дастлабки ва охирги дақиқаларигача уларга таъсир ўтказади. Мураббийнинг фикрлари, ҳаракатлари, бутун фаолияти ва ҳаёти спортчилар онгида ўчмас таассурот қолдиради. Тарбиявий жараёнда кўпроқ ижобий ибрат намуналарини қўллаш лозим, бироқ ножоиз ҳулқ-атвор ҳолатларини ҳам эътиборсиз қолдириш керак эмас. Шу боис, мураббий дарҳол ўқувчилар билан мазкур ҳолатни таҳлил қилиши лозим. Етук спортчилар аҳлоқ борасида ёш спортчилар учун ибрат бўлиши керак, чунки ёшлар ўзи ёқтирган спортчиларга тақлид қилишга ўрганишади. Спортчини тайёрлашда машқ қилиш жараёни ва мусобақа вазиятларини спортчи томонидан мустақил тарзда ҳал этилиши асосий ўринлардан бирини эгаллаши лозим. Ўқувчиларидан айнан ўзининг кўрсатмаларига риоя қилишни талаб этувчи мураббийлар хато қилишади, чунки бу ҳол жамоа ўйинчиларини мустақил тарзда ҳаракатланишга,ўз кучига ишонишига ҳалақит беради ва паст натижаларга олиб келади. Спортчи жанг майдонида мустақил тарзда ва ишонч билан қарор қабул қила олиши керак. Мустақил ҳаракатлана олиш босқичи машқ қилиш

машғулотларида, уйда бажариладиган қўшимча машқлар ёрдамида шаклланади. Тарбиявий жараёнда мажбурлаш усули ҳам қўлланилади. Спортчига турли чоралар ёрдамида таъсир этиш мумкин. (мураббий танбеҳидан бошлаб машғулотлардан четлаштиришгача). Терма жамоа таркибидан чиқариш вамусобақада иштирок этишдан четланиш – спортчи учун жиддий жазо ҳисобланади. Албатта, бундай чоралар спортчи жиддий хатоларга йўл қўйгандагина қўлланиши лозим. Рағбатлантириш ҳам тарбиявий усул ҳисобланади. Агар ўқувчи мақтовга лойиқ бўлса, уни рағбатлантириш, мақташ керак. Бу айниқса, ёш спортчилар учун муҳимдир; бироқ меъёрдан ортиқ мақтовларга йўл қуймаслик керак, чунки бу ҳол спортчи томонидан ман-манликка олиб келиши мумкин. Ҳар бир тарбиявий усул такрор тарзда қўлланилади. Фақат такрорий таъсирот кўникма, одатни шаклланишига; аҳлоқий-иродавий хислатларни тарбиялашга ёрдам беради. Баркамол навқирон инсонни тарбиялаш, унинг дунёкарашини шакллантириш – спорт ўйинларидаги, хусусан, баскетболдаги ўқув-машқ қилиш жараёнининг асосий мақсади ҳисобланади. У маънавий-иродавий ва психологик тайёргарлик жараёнида амалга оширилади ва қуйидаги вазифалардан иборат бўлади: 1. Шахсни шакллантириш. 2. Кучли ирода ва интилувчанликка асосланган спорчи характерини тарбиялаш. 3. Техник-тактикавий фаолият негизини ташкил этувчи ва унинг беллашув жараёнидаги самарадорлигини таъминловчи махсус техник хислатларни ривожлантириш. 4. Ҳис-туйғуларни назорат қилиш ва ҳулқ-атвор ҳаракатларини мустақил равишда бошқариш қобилиятларини тарбиялаш. Психологик (руҳий) тайёргарлик ўзига хос хусусиятларга эгадир. Энг аввало, бу узлуксизлик ва турғунликдир. Спортчи билан мураббий ўртасидаги ҳар бир мулоқот – тарбиявий аҳамият касб этади. Яна бир хусусияти, руҳий

тайёргарлик деярли махсус воситаларга эга эмас ва бевосита жисмоний машқлар жараёнида амалга оширилади. Бу эса махсус билим ва қобилиятларни талаб этади. Ҳар бир мураббий уларни мукаммал даражада билиши лозим. Иродавий тайёргарлик спортда ғалабага эришишнинг муҳим ва асосий шартларидан бири ҳисобланади. Ғоявий ва аҳлоқий кучлар спортчини ғалаба сари интилувчанлигини таъминлайди, уларни саботли бўлишига ёрдам беради. Иродани тарбиялашда ҳар бир спортчини индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Ирода кучи бир қатор иродавий хислатлар: интизомлик, сабот ва қатъийлик; жасорат ва журъат, матонат ва дадиллик билан тавсифланади. Интизомлиликни тарбиялаш машғулотнинг дастлабки дақиқасидан бошланиши керак. Мураббийни аниқ командаси; машгулотларни уз вақтида бошланиши, қатновлар жараёнида мунтазам белгилаш – гуруҳ интизоми асосларидир. Бунда гигиеник тарғибот чора-тадбирлари, жумладан чекмаслик ва алкогол ичимликларини истеъмол қилмаслик хам ижобий натижаларга олиб келади. Сабот ва қатъийликни тарбиялаш спортчини тайёрлашдаги муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ёш спортчилар спорт секциясига турли кизиқишлар иштиёқида келишади: тез югуришни; яна бири жисмонан баркамол бўлишни истайди. Мураббий ёш спортчини мақсадини билиши керак. Сабот ва қатъийликни тарбиялашда нафақат мақсад сари интилиш, балки унга эришишга ишониш ҳам лозим. Қатъийлик ва меҳнатсеварликни тарбиялаш учун жисмоний машқларни ўтказишнинг беллашув усулини кенг кўламда қўллаш лозим; Сабот, қатъийлик ва меҳнатсеварликни тарбиялаш, қийинчиликларни енгиш учун спортчи мустаҳкам иродага эга бўлиши, мушкул шароитларда ўтказиладиган мусобақаларда муваффақиятга эришиш учун қийин шароитларда машк қилиши керак.

Бундан ташқари, ички қийинчиликлар ҳам мавжуддир. Кучли мушаклар ва бақувват танага эга бўлишни ўзи кифоя қилмайди. Юзага келаётган толиқишга қарамай, машқларни давом эттириш учун метин ирода бўлиши керак. Бу эса ўз кучига ишонч ҳиссини ривожлантиришга ёрдам беради. Ўз кучига ошонч спортчига мусобақада юксак натижаларга эришишга, рақиб устидан ғалаба қозонишга ёрдам беради. Бунга эришиш учун шундай метин иродани тарбиялаш зарурки, токи ҳеч бир кучли рақиб ҳам, ўйингоҳдаги юз минглаб томошабинлар ҳам, қўрқув ҳисси ёки ёмон об-ҳаво шароити ёҳуд бошқа сабаблар ҳам уни енга олишмасин. Қўрқув ҳисси ва қатъиятсизлик спортчи эришадиган натижаларга салбий таъсир этади. Шу боис спортчиларни бўлажак мусобақага маънавий жиҳатдан тайёрлаш юқорида кўрсатилган хислатларни олдини олувчи муҳим восита ҳисобланади. Спортчи ўз рақиби ҳақидаги маълумотларга эга бўлиши ҳамда уни исми-шарифи, фотосуратлар, кинограммалар бўйича таниши керак. Қатъият, ўз кучига ишонч ҳиссини тарбиялаш учун спортчи мусобақа шароитида яқинлаштирилган шароитда машк қилиши лозим. Машқ қилиш машғулотларида мусобақадагидан янада мушкулроқ бўлган шароитни яратишдан қўрқмаслик керак. Мисол тариқасида, баскетбол бўйича собиқ иттифоқ терма жамоасини келтириш мумкин. Бу ҳақда терма жамоа мураббийси А.Я.Гомельский шундай дейди: “Айнан баскетбол машқларини бажаришда биз доимо иродавий тайёргарлик муаммосини ҳал этамиз. Бизнинг услубиятимиз моҳияти шундаки, машғулот юкламалари мусобақа юкламаларидан мушкуллик жиҳатидан устун туради, иш ҳажми камаймаган ҳолда унинг жадаллиги ошириб борилади. Мазкур услубият спортчиларда қийинчиликларни енгиш қобилиятини тарбиялайди. Тайёрлов машқларида кутилмаган қийинчиликларни юзага келтириш усули ўйинчиларда қўшимча иродавий ҳислатларни руёбга чиқаришга ёрдам беради. Масалан, ўйинчига ўйингоҳ йўлакчаси бўйлаб, жуфтликларда ўзаро тўп узатган ҳолда 1500м.га югуриш вазифаси берилади. Дистанцияни

тугатгач, ўйинчилар ҳордиқ чиқариш учун одатдаги танаффусга шайланадилар. Лекин шу дамда, мураббий яна бир бор айлана бўйлаб югуришга команда беради. Ёки масалан, спорт залида ўйинчилар 5-6 дақиқа ичида тез ёриб ўтиш машқларини юқори жадалликда бажаришар экан, навбатдаги танаффусни кутишади. Бироқ ҳордиқ чиқариш ўрнига, уларга янги топшириқ берилади – шартли рақиб қаршилигида тўп билан қалқон остига ўтиш. Албатта, бундай машқлар спортчи имкониятларига мувофиқ тарзда танланиши керак; акс ҳолда қўшимча кутилмаган қийинчиликлар салбий натижаларга олиб келади. Шунингдек, рақиб ҳалқасига биринчи бўлиб тўп отган жамоа ғалаба қозонадиган тайёргарлиги ўйинларини ҳам ўтказиши мумкин. Қуйидаги машқ ижобий самара беради: жамоа 3-4 та ўйинчидан иборат бўлган 3та гуруҳга бўлинади. Улар ўртасида давомийлиги 5-10 м ўртоқлик учрашувлари ўтказилади. Биринчи учрашувда ғалабага эришган жамоа ўйинни 3-жамоа билан давом эттиради ва ҳ.к. Галаба қозонган жамоа майдончада ўйинни давом эттиради. Жамоа ичида бўлажак мусобақалар формуласи бўйича мусобақаларни тез-тез ўтказиб туриш керак. Масалан, жарима тўпини отиш бўйича мусобақа ўтказиш тавсия этилади. Мазкур беллашувнинг асосий қоидаси дастлабки муваффақиятсиз тўп отишдан сўнг ўйинчи мусобақани давом эттиришдан четлаштирилади. Бундай мусобақа баскетболчининг техникавий хислатларини ривожлантириб, ўйинда қўполликка йўл қўйилишига қарши тарбиявий восита вазифасини ўтайди. Жарима тўпини отиш ўйин натижаларида аҳамиятли ўрин эгаллагани боис, шу кўникмасини такомиллаштириш лозим. Кўп ҳолларда, баскетболда ўйин натижасини битта очко ҳал қилади. Бу очко жарима тўпини отиш орқали қўлга киритилиши мумкин ва ўйинчидан кучли руҳий уринишни талаб этади. Мусобақа вақтида жарима тўпини отиш натижалари қуйидагиларга боғлиқ:

1. Жарима тўпини отиш муваффақиятли бажарилишида баскетболчини жисмоний тайёргарлик ҳолати ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Жисмонан тайёр спортчи кенг йўналишдаги техникавий имкониятларга эга бўлади. 2. Жарима тўпини енгишда мусобақалар миқёси, аҳамияти, уларни ўтказиш тизими катта роль ўйнайди. Мусобақа миқёси қанчалик тўғри бўлса, ва жамоа олдида турган вазифалар қанчалик салмоқли бўлса, жамоа аъзоларининг жавобгарлик ҳисси ва психологик зўриқиши шунчалик катта бўлади. Ўйинчиларнинг эмоционал ҳолати (айниқса, уларнинг спорт тажрибаси кичик бўлганда) жарима тўпини отиш натижаларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. 3. Ў йин натижалари ҳам жарима тўпини отишга маълум даражада таъсир этади. Агар ўйин бошидан бошлаб, жамоа рақиб устидан устун келса, ўйин суръатини сусайтирмаса жамоа тўпини отиш енгиллашади. 4.Жарима тўпини отиш ўйин бошланишида ёки охирида бажарилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ўйин бошланишида ҳам жарима тўпини отиш сабаблари қуйидагича: а) ўйиндан олдинги бадан қиздириш вақтида жарима тўпини отишга кам эътибор берилади. б) кўпчилик ўйинчиларнинг старт олди ҳолати уларнинг ҳаракатларига айниқса, ўйин бошланишида салбий таъсир этади; - алоҳида ҳолларда, жарима тўпини муваффаққиятли отиш ўйинчиларнинг ўзаро ва мураббий билан бўлган мулоқотига боғлиқ бўлади. - рақибнинг тайёргарлик даражаси ҳам жарима тўпини отишига таъсир этади. - жарима тўпини отишда мазкур жамоа билан ўтказилган олдинги учрашув натижаси ҳам тасир кўрсатади.

- томошабинларнинг ўйинга муносабати (шовқин, ҳайқириқлар ва ҳ.к.) ҳам жарима тўпини отаётган баскетболчига кучли таъсир этади. - мусобақани ўтказилиш жараёни жойи (залда, очиқ ҳавода) майдондаги тўп, ҳалқалар, тўр, қалқон сифати жарима тўпини отишда салмоқли аҳамият касб этади. - жарима тўпини отиш натижалари олдинги мусобақа натижалари ва ўйиндаги психологик тайёргарлик савиясини тўғри таҳлил этишга ҳам боғлиқдир. Жарима тўпини отиш борасидаги суст ҳаракатлар ўйинчининг маҳоратсизлиги билан тушунтирилади. Бу муаммони ҳал этишда асосий восита – машқ қилиш ҳисобланади. Спортчини ўз кучига бўлган ишонч ҳисси катта аҳамиятга эга. Бироқ ҳаддан ташкари ўз кучига ишониш, манманлик, машқ қилиш тартибининг бузилишига ва мусобақада жиддий хатоларга олиб келади. Ғалабага интилиш сабот, қатъият, ўз кучига ишонч каби маънавий хислатларга таянади. Шу боис маънавий ва иродавий хислатларни тарбиялаш кўп даражада ғалабага булган интилишни белгилаб беради. Спортчи мусобақа давомида жанговор рухда ҳаракат қилиши ва ғалабага интилиши керак. Шароит қийинчиликлари ва кучли рақобат унинг иродасини буколмаслиги лозим. Рақиб қанчалик кучли бўлса, беллашув шунчалик қизиқарли ва ғалаба қимматли бўлади. Спортчиларда ўз кучига ишонч ҳиссини уйғотиш керак (етук спортчилар, спорт усталари тажрибасидан мисоллар келтириш орқали). Спортчилар болалик чоғлариданоқ иштирок этувчи кўплаб мусобақалар ғалабага интилишни тарбиялашда мактаб вазифасини ўтайди. Жамоавий мусобақаларда жамоанинг спорт шаъни учун кураш маънавий хислатларга боғлиқ ҳолда амалга ошади. Бунда спортчи биринчи навбатда мусобақада ўзи иштирок этувчи жамоа ҳақида ўйлайди. Ҳақиқий спортчи учун жамоа ва шахсий спорт шаъни катта аҳамиятга эга, у толиқиш ҳиссини енгиб, зафар сари интилади.

Тайёргарлик машғулотлари ва мусобақаларда спортчи иродаси шаклланади. Машғулот шароити, вазифалари, мусобақа шароитига ва бошқа сабабларга боғлиқ ҳолда баъзи ҳислатлар фаол, баъзилари эса суст ривожланади. Спортчининг барча иродавий ҳислатларини ривожлантириб, уни кучли иродага эга бўлган шахсга айлантириш – мураббийнинг вазифаси ҳисобланади. Кўп йиллар давомида узлуксиз равишда сабот билан машқ қилиш орқали юксак кўрсаткичларга эришиш мумкин. Ҳар қандай спортчи ёки жамоани тайёрлаш режасида техник-тактикавий ҳаракатларни машқ қилишга энг кўп вақт ажратилади. Кўп карра тайёргарлик машғулотлари давомида иродавий ҳислатларни такомиллаштиришда спортчи намоён бўлувчи айрим ҳислатларни шахсий ҳарактернинг турғун хусусиятларига айлантира олиши керак. Тайёргарлик машғулотлари иродавий хислатларни ривожланишига ёрдам бериши учун, сабот билан кўп меҳнат қилиш; қийинчиликлар ва қийин шароитлардан қўрқмаслик; аввал битта сўнгра иккита ҳужумчи ёки ҳимоячига қарши ҳаракатланиш керак. Натижада, ҳимоячи ёки ҳужумчининг маҳорати, ўз кучига ишонч ҳисси ошади. Адабиётлар шарҳи. А.Гомельский шундай ёзади: “Ригадаги СКА жамоамизга Гундер Майтина келганида, унинг характери юмшоқ эди, рақибниг арзимаган қўполлиги унинг асабини издан чиқарар эди, у ҳакамларга ғамгин қарар, жамоадошларидан ҳамдардлик кутар, ўйиндан буткул чиқиб кетарди. Шунда бутун жамоа бу камчиликларни бартараф этиш борасида ишлади, жамоа билан биргаликда биз касаллик ташҳисини аниқладик ва “даволаш” муолажасини бошладик. Тайёргарлик машғулотларида Гундерга қарши Омерту Хохкту ва Иверу Вертису ўйин олиб бордилар. Улар ўз рақиблари билан жуда ҳам “мулойим” муносабатда бўлишмади. Ўйинга мен ҳакамлик қилар эдим. Гундер менга зорланиб қарар эди. Мен эса гўё Хохктунинг қўпол ҳаракатларини кўрмагандек ўзимни тутардим. Бу ҳол ҳар бир машғулотда,

токи Гундер ҳужум қилишни ўрганмагунича давом этди. Шу тариқа у маҳоратли ва жасур ўйинчига айланди”. Толиқиш ҳолатидаги спортчидан янги уринишлар, диққат билан ҳаракат қилиш талаб этиладиган машқлар – иродавий хислатларни ривожланишига ёрдам беради. Ғалаба учун зарур бўлган иродавий хислатларни тарбиялашнинг жуда яхши усулларидан бири – беллашув усули ҳисобланади. Баъзида тайёргарлик машғулотларини томошабинлар, ҳакамлар, меҳмонлар ҳузурида ёки махсус тарзда ташкил этилган шовқин фонида ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ҳол спортчини ҳаяжонини енгиб, бор кучини тўплаб, машқларни яхши бажаришга ҳаракат қилишга ундайди. Ҳамда уни мусобақа вақтида бўладиган вазиятга кўниктиради. Спортчи мусобақада ҳовлиқмасдан дадил ва ўз кучига ишонган ҳолда иштирок этиши учун тайёргарлик машғулотини бир қисмини спорт беллашуви шароитига максимал яқинлашитирилган шароитларда ўтказиш керак. Агар имкон бўлса, спортчилар мусобақа вазиятини олдиндан ўрганишлари мақсадга мувофиқ бўлар эди. Спортчи мусобақада ўз иродасини муайян мақсадга янада кўпроқ қаратиши учун, у рақибнинг кучли ва суст томонларини билиши керак ва шунга боғлиқ ҳолда у билан бўладиган спорт беллашувига олдиндан, тайёргарлик машғулотларида тайёрланиши керак. Мусобақага тайёргарлик кўриш мақсадида, кучли рақиблар билан тайёргарлик учрашувларини ўтказиш жоиз бўлади. Бу эса спортчига ўзининг кучли ва айниқса, суст томонларини аниқлаш имконини беради. Тайёргарлик машғулотлари давомида турли рақиблар билан учрашиш лозим. Чунки, ҳар бир рақиб муайян тактикавий усулларга, ўзига хос жисмоний, интеллектуал ва иродавий хислатлар ҳамда муайян спорт нуфузига, маҳаллий ва халқаро учрашувларда қатнашиш тажрибасига эгадир. А.Пуни ёзишича, спорт ютуқларини яхшилашга бўлган умумий интилиш тайёргарлик машғулоти жараёнида юзага келади ва ривожланади. Ҳар бир ўйинчи ва жамоа психологик тайёргарликнинг босқичлар бўйича тузилган

махсус режасига эга бўлиши лозим. Бунда, техник-тактикавий тайёргарлик режаси катта ўзгаришларга учрамайди, руҳий хислатларнинг намоён бўлиши эса ўзгарувчан бўлади. Маънавий-иродавий тайёргарлик мураббийдан катта психологик маҳоратни талаб этади. Мураббий-спортчи мусобақадаги жанговор ҳолатда амалга ошириши мумкин бўлган ҳатти-ҳаракатларни олдиндан кўра билиши керак. Мураббий жамоанинг ҳар бир ўйинчисини билиши керак, бу жамоани психологик тайёргарлиги учун жуда муҳимдир. Шунинг учун, спортчи машаққатларни енгиб ўтиб, қўйилган мақсадга эришадиган мусобақалар иродавий хислатлар учун олий синов вазифасини ўтайди. Қолган ўзаро тенг шароитларда кучли иродага эга бўлган спортчи ғалабага эришади. Мусобақада барча жисмоний-маънавий кучларни яққол намоён бўлишини талаб этади. Шуни ёдда тутиш керакки, ҳар бир спорт тури ўзига хос қийинчиликка эга бўлиб, у “ўлик нуқта” деб аталади. Спортчи “ўлик нуқта”ни юзага келиши мумкинлиги ҳақида ҳамда уни бартараф этиш йўлларини билиши керак. Қийинчиликлар мусобақани ўтказилиш шароитлари туфайли келиб чиқиши мумкин. Етук спортчиларни мусобақаларда иштирок этиш амалиёти баъзи шароитларни санаб ўтиш имконини беради: 1. Онглилик. 2. Интизомлилик. 3. Қобилият ва кўникмалар ҳажми, савияси. 4. Спортчини жамоада тутган ўрни. Иродани шакллантиришда спорт беллашуви натижаларини сарҳисоби, ўз ҳаракатларини баҳолаш қатта аҳамиятга эга. Спортчи натижаларига касаллик ва қатъиятсизлик салбий таъсир этади, чунки улар ўз кучига ва учрашувни муваффақиятли якунлашига ишонч ҳиссини йўқотишига олиб келади. Иродавий ҳислатларни намоён бўлиши учун муҳим усуллардан бири – ихлос қилишдир. Спортчи қўйилган мақсадга эришиш мақсадида ўз иродасига

таъсир этиши мумкин. Мусобақа – маънавий-иродавий ҳислатларни текширишнинг асосий усулидир. Жаров ёзади: “Спорт беллашуви иродавий хислатларни чиниқтиришнинг энг яхши усулидир. Яхши натижани кўрсатиб, ғалабага эришиш учун рақибларнинг ҳар бири ғалабага интилади”. Мураббийни ўз жамоасининг ички маънавий ҳаёти қизиқтиради. Иноқ, уюшқоқ жамоа машғулотда ва мусобақаларда муваффақиятга осон эришади. Мураббий жамоанинг ички ҳаётига таъсир этишни кўплаб усулларига эга. Бунда энг муҳими унинг ўз жамоасига, клубига содиқлигидир. Ўйинчилар мураббий жамоа учун ўз вақти ва кучини аямаслигини кўришганида, уларда унга нисбатан ҳурмат ҳисси пайдо бўлади, унинг ҳар бир сўзига ишонишади, мураббийнинг ҳар бир талаби ва кўрсатмаси жамоа фойдасига хизмат қилишини билишади. Луғатларда мураббийлар ҳақида шундай дейилган. Энциклопедик луғат: ”Мураббий – спортчиларни тарбияловчи уларни мусобақаларга ва рекорд натижаларини қўлга киритишига тайёрловчи раҳбардир”. Дал луғати: ”Бирор спорт турида спортчиларни машқ қилишини бошқарувчи мутахассис”. Охирги пайтларда жамоаларга мураббийларнинг махсус ёрдамчилари бўлмиш психологлар жалб этилмоқда. Баъзида мутахассис-психолог маслаҳати муайян самара бериши мумкин. Бироқ, агар мураббийнинг ўзи психолог бўлмаса, ҳеч бир ёрдамчи унга катта мадад беролмайди. Майдонда ўйин олиб боришга ўрганган ўйинчилар, гоҳида заҳира курсисини эгаллашади. Бу ўйинчилар – ўйинда иштирок этиш мазкур “қийноқлар курсиси”да ўтирганга нисбатан анча осон эканлигини иқрор бўлишади. Жамоа ўйинчиларига мунтазам равишда психологик таъсир кўрсатиш кўп жиҳатдан, мураббийнинг қўйилган мақсадига эришиш қобилияти билан белгиланади. Мураббий нафақат спортчи саломатлигини мустаҳкамлаб, юксак спорт натижаларига тайёрлаши, балки уни аҳлоқ жиҳатидан тарбиялаши ҳам керакдир. Спортчини замона руҳида тарбиялаш учун мураббий ҳар бир

ўйинчини феъл-атворини аниқ билиши лозим. Мураббий жамоа учун жавобгар шахсдир. У ўз шогирдлари учун маънавий устоз бўлиши керак. Мураббий ҳар томонлама ривожланган бўлиши, ўзида барча касб хислатларини мужассам этиши лозим. У ёш спортчилар учун ҳар жиҳатдан ўрнак бўлади. Шу боис, у софдиллик, адолатпарварлик, олийжаноблик, ватанпарварлик каби хислатлар соҳиби бўлиши ва спортчиларни ҳурмат қилиши даркор. Мураббий ўйинчига нисбатан ҳақоратловчи, таҳқирловчи чораларни қўллаши мумкин эмас. Мураббий билан спортчилар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва ишонч – маҳоратга эришиш учун зарурий шарт ҳисобланади. Ўқув-спорт терма мусобақаларидаги тайёргарлик машғулотларида мураббий ўқувчиларга ватанпарварлик намуналарини намоён этиши лозим. Жамоанинг аҳамияти шундаки, спортчини мусобақада иштирок этишга ўргатиш биргалигида амалга оширилади, спортчини шахсий манфаати бутун жамоа манфаатига бўйсунади. Шу билан бирга жамоа ҳар бир ўйинчининг ҳар томонлама ривожланишига ёрдам беради. Жамоада спортчилар ўртасидаги дўстона муносабатлар, интизомлилик, камтарлик каби хислатлар шаклланади. Маънавий-иродавий тайёргарлик мақсади ва вазифалари. Ирода муаммоси инсон шахсияти психологиясида муҳим ўринлардан бирини эгаллайди. Фаолият ва тарбия жараёнида инсонда турғун иродавий хислатлар шаклланади, ҳамда унинг муайян шароитдаги ҳулқ-атворига таъсир кўрсатади. Шу боис, ирода муаммоси нафақат назарий, балки катта амалий аҳамиятга ҳам эгадир. Керакли иродавий хислатларни тарбиялаш муаммоси спорт фаолияти психологиясида ўта муҳим аҳамият касб этади. Иродавий хислатларни тарбиялаш спорт тайёргарлиги ва жисмоний тарбия вазифаларидан биридир. Бунда мазкур хислатларни ривожлантириш спортчининг аҳлоқий тарбияси билан узвий боғлиқ бўлади. Спортчини

маънавий-иродавий тайёргарлиги яхлит педагогик жараён бўлиб, унда шахснинг маънавий ва иродавий хислатларини ривожланиши ўзаро узвий боғлиқликда амалга ошади. Шу тариқа, спортчини маънавий жиҳатдан тарбиялаш вазифалари мураббий педагогик фаолиятининг зарурий қисмини ташкил этади. Агар мураббий маънавий тарбия вазифаларини жисмоний тарбиянинг зарурий ва муҳим қисми сифатида ҳисобламаса, онгли равишда аҳлоқий тарбия вазифаларини инкор этса, бу ҳол машқ қилиш жараёнида спортчи шахсининг салбий аҳлоқий хислатларини шаклланишига олиб келади. Ирода – инсон шахсиятининг мураккаб томони ҳисобланади. Инсоннинг иродавий хислатлари серқиррадир. Улардан энг муҳимлари: а) мақсад сари интилиш; б) ташаббускорлик; в) интизомлилик; г) қатъиятлилик; д) матонат; е) мақсадга эришиш йўлидаги тўсиқларни енгиш қобилияти. Шу хислатларни ўзига хос хусусиятлари борки, улар тарбия усулларига ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Спорт билан шуғулланиш спортчидан зарур бўлганда ирода кучини намоён қилишни талаб этади. Бу жараён онгли равишда кечади, чунки муайян қийинчиликларни енгиш эҳтиёжи билан белгиланади. Спортчининг иродавий хислатларини ўзига хос томони шундаки, улар доимо бирор қийинчилик ёки тўсиқларни енгишга йўналтирилган фаолият билан боғлиқ бўлади. Спортчи танланган спорт турига мувофиқ равишда жисмоний, техник- тактикавий жиҳатдан пухта тайёрлангандагина қийинчиликларни енгиш мумкин бўлади. Маънавиятни шакллантириш – спортчи шахсиятини тарбиялаш асосидир. Иродавий хислатларнинг аҳлоқий негизини шакллантириш мақсадида машқ қилиш машғулотларида қуйидаги усуллар қўлланилади: аҳлоқ борасида қисқа суҳбатлар ўтказиш, спортчиларга аниқ мақсадларни образли шаклда тушунтириш, жамоада ижобий эмоционал муҳитни яратувчи воситаларни танлаш, қийинчиликларни аста-секин ошириб бориш ва уларни енгиш учун шароитлар яратиш, ижобий ҳаракатларни рағбатлантириш ва салбий

ҳолатларни муҳокама қилиш. Муайян талаб тизимига асосланган ўргатиш усули, (қийинчиликларни енгишга, интизомга ўргатиш) ишонтириш, тушунтириш, ундаш усуллари ҳам қўлланилади. Маънавий иродани шакллантириш учун ўқув-машқ қилиш жараёнидан ташқари мураббий қўллайдиган усуллар ҳам турличадир. Спортчининг маънавий иродасини тарбиялаш болалик чоғиданок бошланиши керак ва бутун тарбия тизими: оила, мактаб, жамоат ташкилотлари, спорт мактаби жамоаси, мураббий томонидан амалга оширилиши лозим. Маънавий ифодани тарбиялашнинг асосий йўллари: 1) Ёш спортчини бирламчи ўсмирлар жамоасида ва келгусида катта ёшдаги спортчилар жамоасида тарбиялаш орасидаги изчил тартибга риоя қилиш; 2) Машғулотларнинг тарбиявий мундарижасини ошириш, спотчилар интизомига талабчанликни кучайтириш, жамоага таяниш ҳамда сиёсий ва маънавий йўналишдаги маърифий машғулотларни мунтазам равишда ўтказиб туриш йўли билан терма жамоаларда тарбиявий ишларни кучайтириш; 3) Спортчиларни қийинчиликларни енгишга ўргатиш бўйича тайёргарлик машғулотлари; 4) Ў қув-машқ қилиш машғулотлари жараёнида юзага келувчи аниқ вазиятни тарбиявий мақсадларда қўллаш (ютуқлар ва мағлубият, жамоадаги ўзаро муносабатлар, қийинчиликларга муносабат). Хулоса ва таклифлар. Спортчиларда маънавий-иродавий хислатларни машғулотлар жараёнида тарбиялаш керак. Спортчилар орасидаги муносабатлар ўзаро мувофиқ бўлишини талаб қилиш керак. Ўйинчилар томонидан ўз жамоадошлари ва жамоага нисбатан йўл қўйилган ҳар қандай қўполлик, ножўя ҳаракатни эътиборсиз қолдирмаслик лозим. Ўқувчиларга мусобақа пайтида ўз

рақибларига тўғри муносабатда бўлишни ўргатиш керак. Айниқса, хорижий спортчиларга нисбатан тўғри муносабатда бўлишни ўргаиш муҳим аҳамиятга эга. А.С.Макаренко айтганидек, рақиб кучига нисбатан ҳурмат ҳиссини тарбиялаш, ютуқлар ва мағлубиятларга нисбатан хотиржам муносабатда бўлишни ўрганиш керак. Мусобақада ғалабага эришиш учун юқори спорт кўрсаткичлари бўлган ҳолда нафақат, спортчининг жисмоний, техник жиҳатдаги тайёргарлиги, шунингдек, унинг иродаси ҳам ҳал қилувчи роль ўйнайди. Спортчи иродаси муайян хислатлар билан таърифланади: мақсад сари интилиш, қатъийлик, жасорат, саботлилик. Мураббий ўз шогирдларининг камчиликларини билиши зарур. Баъзи мураббийлар ўқувчилари ҳақида ҳаддан ташқари кўп ғамҳўрлик қилишади, бу эса спортчида иродавий хислатларни тарбиялашда жиддий камчилик ҳисобланади. Ёш спортчининг ҳар бир қадами, ҳаракати назорат қилинади, йўналтирилади. Старт олдидан мураббий спортчиларга кучини бўлажак беллашувга сафарбар этиш учун диққат-эътиборини бир жойга тўплашга имкон бериш ўрнига, уларга насиҳат бера бошлайди. Ваҳолангки, бўлажак мусобақа тантанаси бўйича барча зарурий кўрсатмаларни беллашув арафасида тушунтириб, керакли хулосалар чиқаришни спортчини ўзига ҳавола қилиш керак. Тажрибали мураббийлар айнан шундай йул тутишади ва зарурий тайёргарликни стартдан 2-3 кун олдин тугатишади. Албатта, мусобақа куни ҳам мураббий айрим насиҳатлар бериб, ёш спортчини тинчлантириши ёки унга далда бериши мумкин. Лекин, асосий психологик тайёргарлик олдин ўтказилиши керак. Мураббий фикрлари, ҳатти-ҳаракатлари, фаолияти ва бутун ҳаёти ёш спортчилар онгида катта таассурот қолдиради. Мураббий ўз касбини чин дилдан севиши, ўз ишининг моҳир устаси бўлиши керак, ўзига ва спортчиларга нисбатан талабчан бўлиши, кучли ирода эгаси, матонатли, қатъиятли, софдил, интизомли, виждонли, маънавий жиҳатдан ҳалол инсон бўлиши лозим.

Мураббий ўз шогирдлари учун ҳар соҳада ибрат бўлади. Агар мураббий ёш спортчининг бирор ҳаракатини нотўғри, ноҳақ баҳоласа, шу ўйинчини унга бўлган ишончи ва ҳурматини йўқотади.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. Т., Ибн-Сино, 1991 2. Бриль М.С. Отбор в спортивных играх. М., ФиС, 1980 2. Вуден Д. Современный баскетбол. М., ФиС, 1987 3. Ғаниева Ф.В. Хужумда жамоа булиб харакат килишни уюштиришда кулланиладиган машклар. Усл.кулланма. 1998 4. Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В. Баскетболда техник приемларни эгаллашда ёрдам берувчи хуккабозлик машклари. Метод.кулланма. Т., 1999 5. Костикова Л.В. Методика ведения НИР по баскетболу. Метод.рекомендации для студентов. М., 1980 6. Колос В.М. Теория и практика. Метод.пособие. М., ФиС, 1986 7. Костикова Л.В. Система контроля в подготовке баскетболистов высокой квалификации. М., ФиС, 1986 8. Курбанов Ш.Э., Сейтхалилов Э.А. Национальная модель и программа по подготовке кадров - достижение и результат независимости Узбекистана. Т., «Маърифат», 2001 9. Мини-баскетбол. Международные правила. М., ФиС, 2000 10. Официальные правила баскетбола. Т., 2001 11. Портнов Ю.М. Баскетбол. – Учебник для ИФК. М., ФиС, 1988 12. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997 13. Расулев А.Т., Исматуллаев Х.А. Баскетбол уйини расмий коидалари. Т., УзДЖТИ, 1993 14. Расулев А.Т. Баскетбол. Олий укув юртлари учун дарслик. Т., УзДЖТИ, 1998 15. Соколова Н.Д., Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В., Курс лекций III курса. Т., УзДЖТИ, 1997

Похожие

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари

Саралаш назарияси ва тизими

Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари

Баскетболчилар спорт тренировкасининг асослари

Футболчиларни техник ва тактик тайёргарлиги