Жамиятнинг молия ва кредит тизими - Экономика - Рефераты

Жамиятнинг молия ва кредит тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.0322265625 KB

Жамиятнинг молия ва кредит тизими Режа: 1. Молиянинг моҳияти ва вазифалари. Молия тизими. 2. Бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари. Солиқ тизими ва унинг вазифалари. 3. Давлатнинг фискал сиёсати ва унинг турлари. 4. Ўзбекистонда бюджет ва солиқ тизимини такомиллаштириш масалалари. 5. Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва манбалари. 6. Кредит турлари ва тамойиллари. Фоиз ва унга таъсир этувчи омиллар. 7. Кредит ва банк тизими. Пул мультипликатори. 8. Марказий банк ва унинг асосий вазифалари.

1. Молиянинг моҳияти ва вазифалари. Молия тизими Молия ва молиявий муносабатларнинг вужудга келиш тарихи инсоният тарихининг таркибий қисми бўлиб, минг йиллар аввал пайдо бўлган. Қадимги Бобил давлатида амал қилган Хамурап қонунлари ёки Қадимги Хиндистоннинг Ману қонунлари, Хитой, Юнонистон ёки Турон, Рим империяси қонунлари, барибир уларнинг барчасида бож-хирож, солиқлар тўплаш, давлат хазинаси ҳисобкитоби каби масалалар ўз аксини топган. Уларда жамият ҳаётида мустаҳкам ўрин тутган пул ҳисоб-китоби билан боғлиқ молиявий муносабатларга катта аҳамият берилган. Чунки молия соҳасида, солиқ-бож соҳасида тўғри сиёсат юритилиши жамият тараққиётининг муҳим шарти бўлган. Соҳибқирон Амир Темур ўз тузукларида: “Амр этдимки, раиятдан мол- ҳирож йиғишда уларни оғир аҳволга солишдан ёш мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйишдан сақланиш керак. Негаки, раиятни хонавайрон қилиш давлат хазинасининг камбағаллашишига олиб келади” дея солиқларнинг, молиянинг давлат ва жамият ҳаётида мухим аҳамиятга эга”лигини таъкидлаб ўтган. Шундай қилиб, узоқ ўтмишда ва ҳозирда ҳам, харқандай мамлакатда, молиявий муносабатлар кўп қиррали бўлиб, иқтисодий муносабатларнинг муҳим соҳасини ташкил қилади. Чунки иқтисодий субьектлар ўртасида юзага келувчи пул муносабатлари бозор иқтисодиётининг зарур элементи ҳисобланади. Бу муносабатлар тизимида молия муносабатларининг таг- тизими алоҳида ўрин эгаллайди. Молия – бу марказлашган ва номарказлашган пул фондлари воситасида иқтисодий субьектлар пул даромадларини ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш бўйича иқтисодий муносабатлардир. Бошқача қилиб айтсак, молия иқтисодий категория сифатида пул маблағларидан фойдаланиш ва унинг ҳаракатини тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тизими бўлиб, унинг воситасида турли даражада пул фондлари

вужудга келтирилади ва улар такрор ишлаб чиқариш эхтиёжлари ва бошқа ижтимоий эхтиёжларни қондириш мақсадида тақсимланади. Чунки, корхона, уй хўжалиги ва давлат молиявий муносабатлар субьектлари ҳисобланади. Молиявий муносабатлар субьектларини боғлаб юрувчи молиявий оқимлар интенсивлиги ушбу субьектларнинг иқтисодий фаоллигига боғлиқ. Шу билан биргаликда – молияни бошқа пул муносабатларидан фарқлаб турувчи белгилари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилар ҳисобланади: 1. Иқтисодий муносабатларнинг пул характери; 2. Муқобил айирбошлаш йўқлигини талаб қилувчи муносабатларнинг тақсимловчилик характери; 3. Муносабатларнинг фонд характери (ЯИМ тақсимоти нарх тақсимотидан фарқли ўлароқ пул фондлари орқали амалга оширилади). Яна шуни айтиб ўтиш лозимки, молиянинг мохияти молияга тегишли белгиларни ўзига хос усулида акс эттирувчи функцияларда намоён бўлади. Булар, молиянинг сафарбарликка (табилизацион) чорлаш, назорат ва тақсимлаш функцияларидир. - молиявий сафарбарлик (мобилизацион) функцияси бозор иқтисодиёти шароитида давлат ўз функцияларини бажариш учун зарур бўлган ресурсларнинг марказлашган давлат қўлида тўпланишидан иборат; - назорат функцияси давлатнинг ишлаб чиқариш, иқтисодиётда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг тақсимланиши ва айирбошланиши устидан назорат ўрнатади. Давлат молия воситасида зиммасига юклатилган вазифалар доирасида, иқтисодий субьектлар тасарруфига молиявий маблағлар қанчалик ўз вақтида тушаётганлиги, шунингдек, улардан фойдаланиш самарадорлигини назорат қилади; - молиянинг тақсимот функцияси аниқ иқтисодий вазиятда жамғариш ва истеъмолни оптималлаштириш мақсадида миллий даромаднинг қайта тақсимланишини таъминлайди.

Шуни айтиш лозимки, молиявий муносабатлар тизимида давлат молияси алоҳида ўрин тутади. Нафақат давлат, балки хусусий сектор корхоналари даромадининг бир қисмини ундириш йўли билан Давлат пул фондларини шакллантиради. Бунда давлат корхоналарга товар эквиваленти тақдим этилмайди, яъни ушбу муносабатлар тўловсиз характер касб этади ва бозор иқтисодиётининг молиявий муносабатлар тизимида нисбатан мустақил тагтизимни ўзида акс этади. Натижада давлатнинг иқтисодий функциялари бажарилишини таъминлашга қаратилган молиявий бўғинларнинг ўзаро боғлиқ мажмуаси молия тизимини юзага келтиради. Бу тизимда қуйидаги асосий бўғинларни ажратиш мумкин: давлат бюджети, махаллий молия, давлат корхоналари молияси ва махсус хукумат фондалири. Бозор иқтисодиёти шароитида, молия иқтисодий ривожланишда – иқтисодиёт доирасида ўзаро узвий боғлиқ бўлган бир қатор вазифани бажаради. Булар қуйидагича чегараланади: 1. Жамиятнинг иқтисодий ривожланиш шароитида – молия иқтисодий жараёнларни, турли тадбирларни молиялаш ва унга хизмат кўрсатиш вазифасини бажаради; 2. Молия зиммасидаги тақсимловчи вазифаси. Бу моддий ишлаб чиқариш соҳаларида яратилган ялпи миллий маҳсулотни, айниқса, унинг миллий даромадини ташкил қилувчи қисмини давлат ва мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, иқтисодиёт тармоқлари, моддий ишлаб чиқариш соҳалари, мамлакат худудлари ўртасида тақсимлаш ва қайта тақсимлашда намоён бўлади. Бунда миллий даромаднинг бир қисми корхона ва аҳоли даромадларидан турли хил солиқлар олиш, рента ва божхона тўловлари, акциз йиғинлари кабилар орқали давлат қўлида тўпланади. Давлат молия ўз қўлида тўпланган миллий даромаднинг катта қисмини давлат молия воситасида аҳолининг ижтимоий маданий эҳтиёжларига (уй-жой қурилиш, тиббиёт хизмати, маориф, нафақа, стипендия ва шу кабиларга), даромадлар

даражасини ушлаб туришга, миллий мудофаага, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва шу кабиларга сарфланади; 3. Молиянинг рағбатлантирувчилик вазифаси, биринчидан, яратилган махсулот қийматини тақсимлаш жараёнида, иккинчидан, пул фоизларини ташкил қилиш ва сарфлаш механизми воситасида амалга оширилади. Икки холда ҳам молия ишлаб чиқариш самарадорлигига, унинг пировард натижасига, маҳсулот сифатига сезиларли таъсир кўрсатади; 4. Молиядан ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеьмол устидан назорат қилиш воситаси сифатида фойдаланилади. Молиявий назорат корхона (фирма)ларининг молия интизомига риоя қилиш учун моддий жавобгар бўлиш тизими, турли солиқлар ундириб олиш ва маблағ билан таъминлаш тизими орқали амалга оширилади. 5. Ижтимоий химоялаш ҳам молиядан бошланади ва у орқали амалга оширилади. Чунки у аввало пул орқали, пул фондлари воситасида бажарилади ва у пул туфайли амалга оширилади. Маълумки, ахоли қатламида муҳтож қисмлари мавжуд, яъни етим болалар, қариялар, ногиронлар, кам даромадли оилалар шулар жумласидан бўлиб, улар ўз тирикчилигини юритишни минимал даромадда таъминлашда ҳам доимо муҳтож бўладилар. Ижтимоий ҳимоялаш эса шуларни таъминлаш, бошқага айтганда, молиявий кафолатлашни талаб этади. Бу асосан давлат ёрдамида амалга ошади. Давлат махсус фондлар ташкил этиб, бундай ҳимоялашни амалга ошириб боради. Бунга, ишсизлик нафақалари, болалар учун нафақа, ногиронлар пенсияси кабилар шулар жумласига киради. Бундан ташқари ижтимоий истеъмол орқали амалга ошадиган фондлар ҳам мавжуд бўлиб, буларга бепул тиббий хизмат, маориф, атроф муҳитни соғломлаштириш кабилар киради. 6. Молиявий ахборотларнинг иқтисодиётни бошқаришда, иқтисодий фаолиятни баҳолашдаги ўрни катта. Бу молиявий якунлар хусусида ўз вақтида хабарлар бериб туриш орқали амалга ошади. Айтайлик молиявий кўрсаткичлар орқали ишлаб чиқаришни кузатиш, молиявий

фондлар ҳолати бўйича ҳалқ хўжалиги соҳаларининг мувозанати, бир- бирларига монандлиги кабиларни аниқлаш имкони туғилади. Молиявий ахборотда аудиторлик хизмати маълум ўрин эгаллаб, ахборотдан фойдаланишни яхшилайди ва тезлаштиради. Чунки аудиторлик хизмати корхоналар, компанияларнинг хўжаликмолиявий фаолиятини таҳлил этади, экспертизани бажаради, маълумки, бундай хизмат молиявий бошқарувда аҳамиятлидир. Молия тизимига юклатилган вазифалардан унумли фойдаланиш иқтисодий ўсиш учун хизмат қилади. Моддий ва меҳнат ресурсларининг тўғри йўналишида бўлишни ва уларни самарали сарфлаш молия фаолиятига, унинг вазифалари реаллашувига боғлиқ. Кўриб чиққанимиздек, такрор ишлаб чиқариш, иқтисодий ўсиш пул маблағлари билан таъминлашдан бошланади. Шу йўсинда молия ўз вазифаларини бажариш билан иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришларни тартибга солади, самарали хўжалик фаолиятини рағбатлантиради. Шундай қилиб, юқорида айтилганидек, умумдавлат молияси давлат бюджети, ижтимоий суғурта фондини ҳамда давлат молмулкий ва шахсий суғурта фондини ўз ичига олади. Давлат пул маблағларининг асосий марказлашган фонди бўлмиш давлат бюджети молия тизимининг асосий бўғини бўлиб хизмат қилади. Давлат бюджети-бу давлат харажатлари ва уларни молиявий қоплаш манбаларининг йиллик режасидир. 2. Бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари. Солиқ тизими ва унинг вазифалари Бюджет тушунчаси, унинг ижтимоий-иқтисодий мазмуни ва вазифаси деганда шу англамоғи лозимки, давлат ўз вазифаларини бажариш жараёнида бир қатор харажатлар қилиши зарур. Бу харажатлар, энг аввало, мамлакат иқтисодиётини ривожланитириш учун турли тармоқларга инвестиция қилиш

учун мўлжалланган, аҳолининг турмуш даражасини кўтаришга мўлжалланган ижтимоий вазифаларни бажаришга ажратилган, давлатни бошқариш, мудофани таъминлаш каби аниқ мақсадларга қаратилган, режалаштирилган харажатлардан иборат бўлади. Бу умумдавлат харажатлари бюджет орқали молиялаштирилади. Давлат бюджетининг иқтисодий тушунчаси, умумжамият миқёсида марказлашган ва давлат иштирокида тўпланган ва сарфланадиган молиявий ресурсларни англатади. Бюджетнинг қайси даражада эканлигидан қатьий назар унга уч жиҳатдан ёндошиш мумкин: Иқтисодий категория сифатида; Моддий маънода; Хуқуқий ктегория сифатида. Иқтисодий категория сифатида бюджет турли бюджет фондларини шакллантириш, тақсимлаш, фойдаланиш пайтида юзага келувчи ва рўёбга чиқувчи иқтисодий муносабатлардир. Моддий маънода бюджет-тегишли даражадаги давлат ва маҳаллий ҳокимият идоралари фаолиятини таъминловчи, улар олдига қўйилган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий вазифаларни бажариш имконини берувчи марказлаштирилган пул маблағлари фондидан иборатдир. Давлат томонидан режалаштирилган тадбирларни бюджет хисобидан молиявий таъминлаш деганда бюджетнинг айнан ана шу моддий маъноси кўзда тутилади. Ҳуқуқий категория сифатида бюджет тегишли худуд доирасида марказлаштирилган пул маблағларини шакллантириш, тақсимлаш, фойдаланишга қаратилган ва тегишли давлат ёки маҳаллий хокимият идораси томонидан тасдиқланган асосий молиявий режалардан иборатдир. Белгиланган тартибда кўриб чиқилган ва тасдиқланган бюджет асосий давлат ёки маҳаллий молиявий режасига, давлат хужжатига айланади. Давлат молиясининг иккинчи томони умумдавлат харажатлари, булар асосан давлат бюджети орқали амалга ошади, яъни давлатнинг инвестиция

ажратмалари, мудофаа харажатлари, ижтимоий эхтиёж учун ажратмалар, давлат бошқаруви кабиларнинг молиявий манбаидир. Давлат бюджети асосий харажатларининг тўрт тури мавжуд: 1. Ишлаб чиқаришни тараққий эттириш; 2. Ижтимоий соҳаларни (маориф, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, маданият) пул билан таъминлаш; 3. Давлат идораларининг харажатларини қоплаш; 4. Мамлакат мудофаасини таъминлаш. Давлат бюджетининг даромад қисми, албатта, биринчи навбатда, ана шу тўрт хил харажатларни тўла қоплаши зарур. Бюджет камомади бу харажатларни қоплай олмаслиги билан боғланган бўлиб, бюджет тақчиллигини юзага келтиради. Бундай холат, аҳвол қўшимча солиқлар киритиш, эмиссиядан фойдаланиш, зиёлилар чиқариш ва чет мамлакатлардан қарз олиш кабиларга олиб келади. Давлат бюджети тақчиллиги салбий ҳолатга ўхшаб кўринади. Амалда ҳамма вақт ҳам буни жуда хавфли деб бўлмайди. Гап тақчиллик даражасида ва унинг хусусиятидадир. Тақчиллик хажми жуда катта ва уни камайтиришнинг иложи бўлмаса, албатта бу иқтисодий хавф туғдириши мумкин. Шу билан бирга бюджет истеъмол йўналишида бўлса ва унинг камомади шу билан боғлиқ бўлса, бу ҳам хатарли. Агар бюджет тақчиллиги иқтисодий тараққиёт йўналиши билан боғлиқ бўлиб, ишлаб чиқариш инвестицияси юқори даромадда бўлса, бунинг қўрқинчли томони йўқ. Чунки бу ҳалқ хўжалигининг истиқболли тузулишини яратиш самарадорликни ошириш ва умуман, иқтисодий ўсишни кўзлаган харажатлар бўлиб, бу ўзини тезда оқлаши мумкин. Юқоридаги фикрларни хулосаси, давлат даромадлари ва харажатларининг асосий қисми давлат бюджети орқали ўтади. Унинг асосий вазифаси молиявий воситалар ёрдамида иқтисодиётни самарали ривожлантириш ва умумдавлатмиқёсидаги ижтимоий вазифаларни ҳал қилишга қаратилади.

Умумдавлат бюджети билан бирга хокимият қуйи органларининг (вилоят, туман ва шахар) бюджети ҳам мавжуд бўлади. Бу мавжуд молиявий ресурсларни анча тўлароқ жалб қилиш ва улардан самарали фойдаланиш имконини беради. Хокимият қуйи органлари бюджетнинг даромадлари ўз худудидаги корхоналар даромадидан, аҳолидан олинадиган солиқлар, мулк солиқлари ва шу кабилар орқали шаклланади. Уларнинг даромади қисман давлат бюджетидан бериладиган субсидиялар хисобига ҳам тўлдирилади. Хокимият қуйи органлари бюджет маблағлари тегишли худудда таълим, соғлиқни сақлаш, ободончилик, ўйл қурилиш ва шу кабиларга сарфланади. Давлат мол – мулкий ва шахсий суғурта умумдавлат молиясининг кейинги бўғини хисобланиб, мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар ва фуқароларга жорий қилинади. У мажбурий ва ихтиёрий бўлиши мумкин. Бу мақсадлар учун фондлар корхона ва аҳолининг тўловлари хисобига шаклланади. Фонд маблағлари мол-мулкий суғуртасига ва шахсий суғуртага пул тўлашни кўзда тутади. Шахсий суғурта аҳолининг пул жамғармаларининг ташкил қилишнинг шаклларидан бири бўлиб ҳам хизмат қилади. Жамият молия тизими ижтимоий сиёсий ва маърифат ишлари билан шуғулланувчи ташкилот ва муассасаларнинг молиясини ҳам ўз ичига олади. Касаба уюшмалар, сиёсий партия, ёшлар, хотин-қизлар, фахрийлар, ташкилотлари, ижодий уюшмалар, спорт ташкилотлари ва бошқа илмий маърифий жамиятларнинг ҳам ўзига хос молияси мавжуд бўлади. Бундай ижтимоий ташкилотларнинг молиявий ресурсларининг манбаи, ташкилот аъзоларининг кириш пули ва бадаллари, тижорат фаолиятидан келган даромад, хомийлар ажратган ёки хайрия қилган маблағлардан иборат бўлади. Жамият молия тизимида махсус ва хайрия фондли хўжалик субьектлари ва ахолининг пул маблағларини аниқ бир мақсад йўлида бирлаштиради ва ишлатади.

3. Давлатнинг фискал сиёсати ва унинг турлари Бозор иқтисодиёти муаммоларига бағишланган хар қандай илмий манбалардан, асосан хорижда амалга оширилган тадқиқотларда фискал сиёсатнинг назарий ва амалий жиҳатларига маълум даражада тўхтаб ўтилган. Умуман олганда, давлатнинг фискал сиёсати циклик тебранишларни бир маромга келтириш ва юқори бандлик ҳамда паст барқарор инфляция шароитида барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш мақсадида солиққа тортиш ва давлат харажатларини ўзида акс эттиради. Ундан ташқари давлатнинг, рағбатлантирувчи фискал сиёсати (фискал экспансия) қисқа даврда давлат харажатларини кўпайтириш, солиқларни пасайтириш ёки бу чораларни комбинациялаш йўли билан циклик таназзулни енгиб ўтиш мақсадида ишчан фаолиятни рағбатлантиришга йўналтиради. Узоқ даврда солиқлар пасайиши иқтисодиёт ўсиш суръатининг барқарор жадаллашуви ва иқтисодий салоҳият мустаҳкамлашгунча олиб келиши мумкин. Давлатнинг, турғун фискал сиёсати (фискал рестрикция) қисқа даврда иқтисодиётнинг “қизиб кетиш”ни бартараф этиш мақсадига эга бўлади. У давлат харажатларини тақазо этади. Бу эса иқтисодий ўсиш суръати ва талаб инфляцияси суръатини пасайтиришга имкон беради. Фискал сиёсатнинг иқтисодий мазмунига доир турли хил қарашларни таҳлил қилиш, аниқ иқтисодий-ижтимоий тизимлар шароитида амал қилиш хусусиятларини ҳамда давлатнинг иқтисодиётга самарали таъсир қилиш дастакларидан эканлигини асослаш ва миллий иқтисодиётнинг мувозанатлигини таъминлашдаги устувор йўналишларини, аниқ иқтисодий тамойилларини белгилаш зарурдир. Чунки, давлат пайдо бўлиши билан фискал сиёсат жамиятдаги турли хил иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг зарурий таркибий қисмларидан ва жамият ривожланиши обьектив равишда тақазо қиладиган талабларидан бири бўлиб келган. Давлатнинг иқтисодий сиёсатига мос равишда молиявий сиёсат дастаклари ўзгариб

тўхтовсиз такомиллашиб борган. Инглизча вариантдаги сўз орқали кириб келган “фискал сиёсат” тушунчаси мамлакатимиз ва хориж адабиётларида турлича талқин қилинади, кўп ҳолларда “бюджет-солиқ”, “молия-солиқ”, ва “молиявий сиёсат” деб 1 юритилади. Давлат фискал сиёсати дейилганда – бу давлат бюджети даромадлари ва харажатлари таркибий қисмини ўзгартириш орқали миллий иқтисодиётга таъсири тушунилади “Фискал” лотинча “fiscus” сўзидан олинган бўлиб, хазина деган маънони англатади. Бу ўз навбатида “хазина сиёсати” деган тушунчани ҳам юзага келтиради. Фискал, яъни хазина сиёсатига инсоният тарихида ўтган йирик давлат арбобларидан бири, ўрта асрларда буюк салтанат барпо қилган Амир Темур катта эътибор қилган. У давлатни идора қилиш тизимини юзага келтиришда асосан хазинани тўлдирувчи солиқларга таянган. Бу даврнинг молияси иқтисодий тизимнинг энг муҳим унсурларидан бири бўлиб, у давлат бошқарувининг барча таркибий қисмлари орасида марказий ўринни эгаллаган. Аммо, молиявий муносабатлар бу даврда ўз ривожида юқори даражага етмаган бўлиб, у аҳоли солиқ тўловига нисбатан фақат ўз моҳиятини хазинада топган. Хазина ҳар қандай тизимда ҳам давлатни бошқариш воситасида бўлиб хизмат қилган бўлсада, шу билан биргаликда унинг моҳияти ўша даврлардаёқ аҳоли манфаатларини қондиришда намоён бўлган. Шу боис “Темур тузуклари”да “давлату салтанат уч нарса билан: мулк, хазина ва лашкар билан тикдир. Доно вазир буларнинг учаласини яхши аҳволда саранжом тутади”, - деган фикр илгари сурилади. Фискал сиёсатдан иқтисодиётни тартибга солиш ва унинг мувозанатлигини таъминлаш дастаги сифатида фойдаланиш ҳақидаги 2 У жамият фикр инглиз иқтисодчиси Д.М.Кейнсга мансубдир.

тараққиёт даражасига таъсир кўрсатувчи омилларнинг 3 гуруҳини ажратиб кўрсатиб, биринчи гуруҳни бошланғич омиллар: ишчи кучининг малака даражаси ва миқдори, мавжуд ускуналар сони ва сифати, тадбиқ этиладиган технология, рақобат даражаси, истеъмолчининг диди ва одатлари, турли жадалликдаги меҳнатнинг 1 Қаранг: Молия сиёсати, солиқлар ва солиққа тортиш. Таҳрир кенгаши Беганов В. Ва бошқ. Т.,Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 1998; Шодмонов ва бошқ. Иқтисодиёт назарияси. Маърузалар матни. Т.ДИТАФ 2001; Носова С.С. Экономическая теория: кртаткий курс. Учеб.посоия.-М.:Гуманит. Изд. Центр Владос, 2001. 2 Кейнс Д.М. “Обшая теория занятости, процента и денег”-М.:Прогресс. 1978. Стр. 449 оғирлиги, назорат ва ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг аҳамияти, шунингдек жамиятнинг ижобий тузилиши ташкил этади. Ана шу омиллардан келиб чиққан ҳолда, Д.Кейнс ўз эътиборини иккита бошқа гуруҳга ҳам қаратади. У иккинчи гуруҳга мустақил ўзгарувчан омилларни: истеъмолга мойиллик, капиталнинг энг кўп самарадорлиги ва фоиз нормасини, учинчи гуруҳга – қарам омилларни: бандлик ва миллий даромад ҳажмини киритган. Д.Кейнс давлат аралашув вазифасини мустақил ўзгарувчан омилларга ажратиб, улар воситасида эса бандлик ва миллий даромадга таъсир кўрсатилади деб билган. Бунда хал қилувчи шарт сифатида фискал ва пул кредит сиёсати инвестицияларни рағбатлантиришда намоён бўлади, деб кўрсатади. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, ғарб иқтисодчи олимларининг аксарияти фискал сиёсатнинг “моҳиятини” кўрсатиш ўрнига “аҳамиятини” ёки уни тараққиётда тутган “ўрнини” изоҳлаб ўтишга харакат қилишган. Бу эса солиқлардан хазинани тўлдирувчи омил сифатида фойдаланишга сабаб бўлиб, натижада солиқ оғирлигининг аксарият қисми аҳоли зиммасига тушган. Одатда ғарб олимларининг қарашларида фискал сиёсатнинг моҳиятига уларнинг функциялари орқали таъриф берилмайди, балки давлатнинг солиқлардан фойдаланиш йўналишлари қараб чиқилади. Аввало, солиқлар

фискал сиёсатнинг бир қисми сифатида намоён бўлишини К.Макконелл билан С.Брю ўзларининг ишларида белгилаб берганлар. Шу билан бирга улар амалга оширилиши мумкин бўлган фискал сиёсатни иқтисодиётни барқарорлаштириш учун ҳал этиладиган вазифалардан келиб чиқиб, рағбатлантирувчи ва тўсқинлик қилувчи сиёсатлар сифатида ифодалашга алоҳида эътибор қилишган. “Фискал сиёсатнинг асосий мақсади, -деб ёзишади улар, ишсизлик ва инфляцияни тугатишдан иборатдир. Таназзул даврида кун тартибида рағбатлантирувчи фискал сиёсат тўғрисидаги масала пайдо бўлади. У қуйидагиларни ўз ичига олади: (1) давлат харажатларининг кўпайиши ёки (2) солиқларнинг пасайиши, ёхуд (1) ва (2)ни бирга қўшиб олиб бориш. Аксинча, агар иқтисодиётда ортиқча талаб туфайли пайдо бўлган инфляция содир бўлса, бунга тўсқинлик қилувчи фискал сиёсат мос келади. Тўсқинлик қилувчи фискал сиёсат қуйидагиларни ўз ичига олади: (1) хукумат харажатларининг камайиши, ёхуд (2) солиқларнинг кўпайиши, ёхуд (1) ва (2)нинг бирга қўшиб олиб борилиши. Фискал сиёсат башартида иқтисодиёт олдида инфляция устидан назорат қилиш муаммоси турадиган бўлса, хукумат 1 . бюджетининг ижобий қолдиғига таяниши лозим” Бу фикрларда биз учун муҳими иқтисодий ривожланиш мақсадларининг ўзгарувчанлиги ва шунга мос равишда фискал сиёсатнинг йўналишларини мувофиқлаштирувчи хулосаларни учратамиз холос. Ҳозирги замон давлат молиясига тегишли иқтисодий таълимотларни тўлақонли очиб бериш учун, дастлаб ғарб иқтисодчилари томонидан XIX-XX аср бошларигача бўлган даврда амалга оширилган тадқиқотларни атрофлича таҳлил қилиб чиқиш зарур. Чунки, уларда бозор иқтисодиёти вужудга келишининг дастлабки давридаги умумий қонуниятлари ва ғарб давлатлари миллий иқтисодиётнинг тараққиёт даражаси ҳамда хусусиятлари

мужассамлашган. XX асрнинг 20-йиллари охирларига келиб, бу давлат молия сиёсатининг негизида неоклассик оқим вакилларининг концепцияси ётган бўлиб, уларнинг асосий йўналиши қуйидагилардан иборат бўлган: давлатнинг иқтисодиётга аралашмаслиги; эркин рақобатни сақлаш, хўжалик фаолияти жараёнларини тартиблашда бозор механизмидан самарали фойдаланиш. XX асрнинг 20-30 йилларида бу иқтисодий назарий концецияларни реал иқтисодий талаблардан келиб чиқиб янада атрофлича қараб чиқиш зарурияти туғилди. Давлат монополистик капитализмининг ривожланиши оқибатида, 30-60 йилларга келиб молиявий сиёсат негизида асосан кейинчалик ва неокейнсчилик оқим мактабларининг иқтисодий концепциялари жой олди. Кейинчалик йўналишнинг асосчиси Д.М.Кейнснинг молиявий концепциясида қуйидаги асосий йўналишлар устуворликни эгаллади: 1. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча муҳим муаммолаини ресурслар таклифини ўрганиш билан эмас, балки ресурсларни сотилишини таъминловчи талаб нуқтаи назаридан қараб чиқиш зарур; 2. Капиталистик иқтисодиёт ҳар доим ҳам ўзини ўзи тартибга солишга лаёқатли эмас. Шундай экан, меҳнат ва капитал юқори 1 Макконелл Б., Стенла Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика пер.с анг., 2т, Изд. «Республика», 1992. даражада умумлашган шароитда давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашуви муқаррардир. Бунда давлат томонидан тартибга солишни иқтисодиётни баҳолар ёрдамида тартиблаш механизми орқали тўлдириб бориш зарур; 3. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида юзага келаётган ортиқча ишлаб чиқариш, иқтисодий беқарорлик ҳолатларининг, инқирознинг сабаби талабнинг етишмаслигидандир, шундай экан иқтисодиётдаги

мувозанатликни таъминлаш муаммосини талаб нуқтаи назаридан ечиш зарур. Бунинг учун Кейнс “самарали талаб” терминини киритадики, у даромад ва бандлик, истеъмол ва ишлаб чиқариш ўртасидаги мувозанатликни ўзида мужассамлаштиради; 4. Давлатнинг иқтисодиётни тартибга солишдаги муҳим дастаги бу бюджет сиёсатидир. Давлат бюджети ва молиявий сиёсатнинг асосий мақсади ишчи кучи ва ишлаб чиқариш 1 . ускуналарининг бандлигини таъминлашдан иборатдир Давлат томонидан иқтисодиётнинг циклик ривожланиши ва кризисларни бартараф этишдаги асосий дастаги бу – давлат харажатларидир. Кейнснинг фикрича, уларнинг шаклланиши, тузулиши ва ўсиш, “самарали талаб”га эришишдаги муҳим омилдир. Шундай қилиб, Кейнс давлат монополистик капиталислик иқтисодиётни тартибга солишда янги молия назариясининг устувор йўналишини ишлаб чиқди. Молиявий сиёсат Кейнс издошлари томонидан (Америкада – Р.Харрод, А.Оукен, У.Хеллер, Буюк Британияда – Ж.Вайсман, Францияда – Ф.Перру, Японияда – К.Эми, Х.Итолар) амалиётга жорий этилди. Бу 40-60 йилларда иқтисодиётни тартибга солишда ижобий натижаларни берди. 70-йилларгача кўпчилик етакчи ғарб давлатларнинг молия назарияси ва амалиёти асосида Кейнс назариясининг қоидалари ётади. Неоконсерваторлар Кейнс таълимотининг айрим камчиликларини топиб, унга қарши ўз концепцияларини илгари сурадилар. Булар асосан қуйидагилардан иборат: • Неоконсерваторлар Кейнс концепциясида инфлциядан, ишлаб чиқариш ва бандликни кенгайтиришда фойдаланиш тўғрисидаги фикрига қарши ўзларининг муомаладаги пул миқдорини камайтириш ҳақидаги ғояларни илгари суришди; • Улар солиқларнинг тез ўсишига қарши чиқиб, бу ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорларнинг моддий манфаатдорлигини

1 Кейнс Дж.М. общая теория занятости, процента и денег – М.; Прогресс, 1978 стр. 142 сусайтириб юборишини кўрсатиб ўтадилар ва таклифни ривожлантириш орқали истеъмолчилик талабини мувозанатлаштириш, солиқларни рационал даражада пасайтириб, эркин хусусий тадбиркорлик ва бозор рақобатини ривожлантириш тадбирларини таклиф этадилар; • Кенйс концепцияси танқидчилари давлатнинг иқтисодиётга аралашувига қарши чиқиб, давлат фақатгина айрим хизматлар, хўжалик фаолиятини ҳимоя қилиш билан чекланиши керак, деган фикрни илгари сурадилар. Шундай экан, фискал сиёсат олдига қўйилган мақсад ва вазифалардан келиб чиқиб, унинг учта йўналиши, яъни иқисодий ўсишни рағбатлантириш, барқарорлаштириш ва иқтисодий фаолиятни чегаралаш сиёсатларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Иқтисодий ўсиш мақсадларидан келиб чиқиб, фискал сиёсат бандлик даражасини ва шу орқали ЯИМ реал ҳажмини оширишга йўналтирилади. Бунда рағбатлантирувчи фискал сиёсат дастаклари бўлиб: • Давлат харажатларининг ўсиши; • Солиқ ставкаларининг пасайиши ҳисобланади Бошқача айтганда, ҳозирги вақтда давлат бюджет барқарорлигини таъминлашга қаратилган молиявий сиёсат иқтисодий инқироз ёки турғунлик даврида бюджет тақчиллигини бартараф этиш мақсадларига қаратилиши зарур. Агар давлат ўзининг фискал ва харажатлар сиёсатидан фойдаланиб, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини бир меъёрда ушлаб туришга ва нархларнинг барқарорлигини таъминлашга интилса, бунда у иқтисодиётни барқарорлаштириш орқали иқтисодий жараёнларини рағбатлантириш ёки ушлаб туришга қаратилган молиявий сиёсат, деб қараш кўпам тўғри эмас, чунки улар турлича мақсадни кўзлаб бир-биридан фарқланадилар.

Давлатнинг иқтисодий фаолиятини чегаралаш сиёсати ўз навбатида потенциал даражасидан кескин фарқ қилаётган реал ЯММ ҳажмини камайтиришга йўналтирилган бўлиб, бу айни вақтда давлатнинг иқтсодий ўсиши ва унинг пасайиш даврлари инфляция ва такрор ишлаб чиқариш жараёнларидаги инқирозлардан қочишга қаратилган ҳаракатдир. Ҳозирги шароитда давлатнинг молиявий сиёсатини амалга оширишнинг қуйидаги вазифаларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Фискал сиёсат концепциясининг илмий асосли ёндошувини ишлаб чиқиш. Бу аҳоли истеъмол даражаси, ишлаб чиқаришни такомиллаштириш ва иқтисодий қонунлар талабларини ҳисобга олишни тақазо қилади; 2. Жорий даврда ва узоқ истиқболда молиявий воситалардан фойдаланишнинг устувор йўналишларини аниқлаш. Бунда фискал сиёсатнинг концепцияси ва стратегиясини ишлаб чиқиш кўзда тутилган. Шу билан биргаликда кўриб ўтилган мақсадлардан келиб чиқиб, молиявий ресурсларнинг қисқариши ва ўсиш имкониятлари ҳисобга олинади, ташқи ва ички сиёсий-иқтисодий омиллар ҳам ўрганилади; 3. Амалий харакатлар натижасида фискал сиёсат соҳасидаги қўйилган мақсад ва вазифаларга эришиш. Ўз-ўзидан аниқки, иқтисодиётга молиявий сиёсатнинг тўғридан-тўғри таъсири фақатгина шу босқичдан бошланади, бироқ унинг самарадорлиги олдинги икки босқичнинг мазмуни билан белгиланади. Иқтисодиётнинг циклли ривожланишини тартибга солиш орқали макроиқтисодий маувозанатликни таъминлаб боришга қаратилган фискал сиёсат бир қатор молиявий восита ва иқтисодий дастаклар ёрдаида амалга оширилади. Қўлланиладиган бу барча молиявий восита ва дастаклар биргаликда тартибга солишнинг молиявий механизмини ташкил қилади. Маълумки, иқтисодиёт назарияси ва амалий ҳаётда фискал сиёсатнинг иккита тури ажратилади:

1. Дискрецион фискал сиёсат ёки бевосита давлат томонидан амалга ошириладиган сиёсат; 2. Недискрецион фискал сиёсат ёки автоматик равишда барқарорлаштирувчи сиёсат. Недискрецион фискал сиёсат деганда, солиқ интизомининг мустақил барқарорлаштирувчи бир қатор лаёқатлари, яъни унинг мамлакатдаги иқтисодий фаолиятни қандайдир бошқарувчи органларнинг бевосита аралашувларсиз тартибга солиш имкониятини берувчи айрим хусусиятлари тушунилади. (1-чизма). Буни қуйидаги вазият орқали қараб чиқамиз. Ишлаб чиқаришнинг бирданига ва тез ўсиш ҳолатини юмшатиш учун бюджет ортиқчалиги, яъни бюджет даромадлар қисмининг харажатлар қисмига нисбатан ортиқча бўлиши зарур. Бошқа томондан эътибор қаратилса, бундай “юмшатиш” учун аксинча, бюджет камомади мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шундай қилиб, иқтисодиётни тартибга солишни фақат автоматик равишда барқарорлаштирувчи воситалар ёрдамида амалга ошириш мумкин эмас, шу сабабли давлатнинг дискрецион сиёсати бунга зарурий тўлдирувчи ҳисобланади. Дискрецион фискал сиёсат – бу миллий ишлаб чиқариш реал ҳажмларни ўзгартириш, бандлик даражасини ушлаб туриш ва инфляция устидан назоратни ўрнатиш ҳамда иқтисодий ўсишни таъминлаш мақсадида солиқлар билан бирга, давлат харажатларини онгли равишда манипуляция қилиш тушунилади. Дискрецион фискал сиёсатнинг асосий дастаклари қуйидагилар ҳисобланади: • Фақат сарф-харажат билан боғлиқ бўлган ижтимоий ишлар ва бошқа дастурлари; • Давлат буюртма ва харидлари; • Давлат инвестициялари;

• Трансферт ёки қайта тақсимлаш туридаги харажатларни ўзгартириш; • Солиқларни бошқариш. Фискал сиёсат, унинг мақсади ва амалга оширишнинг иқтисодий дастаклари 1-чизма Ўзбекистонда давлат фискал сиёсатининг дастаклари ҳисобланган қуйидаги солиқ турлари мавжуд: 1. Даромад (фойда) солиғи. (тўловчининг йиллик даромадидан чегириладиган қисми); 2. Корхоналар фойдасига солиқ. (Хуқуқий шахсларнинг соф фойдасидан олинади); Фискал сиёсат Намоён бўлиш  Иқтисодий цикл тебранишларни юмшатиш  Иқтисодий ўсиш с уръатларини барқарорлаштириш  Юқори бандлик даражасига эришиш Асосий мақсади  Давлат харажатлари  Солиқлар Асосий дастаклар Асосий турлари Дискрецион сиёсат Недискрецион сиёсат Автомати равишда барқарорлаштирувчи сиёсат

3. Ижтимоий тўловлар - ҳар хил бюджетдан ташқари фондларга (ишсизлик, пенсия ва ҳ.к) йўналтириладиган, қисман ишловчилар ва улар ишлаётган корхоналар маблағлари ҳисобига шакллантирилади; 4. Мол-мулк солиқлари. Мулкдан, меросдан ва ҳадя қилинган маблағ ҳамда бойликлардан олинади; 5. Товар ва хизматларга солиқлар. Биринчи навбатда буларга бож тўловлари ва акцизлар, шунингдек қўшилган қиймат солиқлари киради. Кўрсатиб ўтилган солиқ солиш тизимидан фискал сиёсатнинг қуйидаги асосий принципларини ажратиб кўрсатиш мумкин бўлади. Биринчидан, солиқ ставкаси даражаси солиқ тўловчиларнинг иқтисодий имкониятларидан яъни уларнинг даромадлари даражасидан келиб чиқиб белгиланиши зарур. Чунки турли хуқуқий ва жисмоний шахсларнинг иқтисодий имкониятлари бир хил эмас, улар учун солиқ ставкаси табақалаштирилган тартибда белгиланиши керак, шунинг учун даромадлардан олинадиган солиқлар прогрессив (ўсиб борувчи) характерга эга бўлиш зарур; Иккинчидан, солиққа тортиш бир марталик характерга эга бўлиши зарур, акс ҳолда бу истеъмолчига етиб борадиган товар баҳоси асосланмаган холда оширилишига сабаб бўлиши билан бирга, маҳсулотнинг рақобатбардошлигини пасайтиради. Бошқа томондан тадбиркорларнинг иқтисодий фаоллик кўрсатишидан манфаатдорлигини сусайтиради. Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқарувчининг сотишдан олинган бутун тушумдан эмас, балки улар томонидан қўшилган қийматдан солиқ тўлаши алоҳида аҳамиятга эга. Бироқ, мазкур муаммо солиқ қонунчилигида ҳозиргача тўлиқ бартараф қилинмаган, кўпинча товарларни ишлаб чиқаришнинг ҳар бир босқичида бир неча марта солиқ солиш холатлари учраб туради; Учинчидан, солиқ тўловининг мажбурийлиги. Бунда миллий иқтисодиётдаги солиқ тизими солиқ тўловчида бундай тўловнинг муқаррарлиги тўғрисида шубҳа уйғотмаслиги зарур. Жарима тизими ҳам

шундай бўлиши керакки, бунда солиқ тўловчиларга тўланмаган ёки ўз вақтида ва виждонан бажарилган солиқ мажбуриятларига қараганда ҳам анча самарали бўлсин; Тўртинчидан, солиқ тўлов жараёни солиқ тўловчиларга оддий, тушунарли ва қулай солиқ йиғувчи ташкилотлар учун тежамли бўлиши зарур; Бешинчидан, солиқ тизими иқтисодиётда яратилган ЯММни самарали қайта тақсимланишини таъминлаши керак. Шундай қилиб, давлат томонидан амалга ошириладиган фискал сиёсат, мамлакат миллий иқтисодиётда ташкил қилинган солиқ тизимининг асосий қоидаларига жавоб бериши ва иқтисодиётдаги ички ўзаро муносабатлаирни тартибга солиғи зарур. 4. Ўзбекистонда бюджет ва солиқ тизимини такомиллаштириш масалалари Ўзбекистон, бутун маърифатли дунё мамлакатлари сингари ўз тараққиётининг янги истиқболлари, янги стратегиясини белгиламоқда. Хаётнинг ўзи, иқтисодиётни ислоҳ қилиш ва мамлакатни ривожлантириш (ўзбек модели)ни амалга оширишнинг якунлари ва бориши танланган йўлнинг ва унга асос қилиб олинган асосий тамойилларнинг тўғрилигини тасдиқлади. Жамият ва иқтисодиётни яна ривожлантириш стратегиясининг моҳиятини, Ўбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, сиёсий, иқтисодий хаётни эркинлаштириш, давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш ташкил этади. Шунингдек иқтисодиётни эркинлаштириш йўлидан бориш, ҳақиқий рақобат муҳитини шакллантириш, молия ва банк тизимлари фаолиятини такомиллаштириш, ташқи иқтисодий фаолият ва валюта бозорини ташкил этишнинг бутун

тизимини қайта кўриб чиқиш, корхоналар хўжалик фаолиятига давлат , турли назорат қилувчи органларнинг аралашувларини чеклашни англатади. Эркинлаштириш Ўзбекистон Республикасининг бюджет ва солиқ тизимини такомиллаштиришга ҳам таъсир кўрсатади. Мустақиллик йиллари мобайнида яратилган ривожланиш тамойилга янгича бюджет ва солиқ тизими мос келади. У жўшқин механизми бўлиб, ривожланиб ва узлуксиз такомиллашиб бормоқда. Ўзбекистонда бюджет ва солиқ тизимини ривожлантириш мамлакатда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотлар билан биргаликда амалга оширилмоқда. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида умумиқтисодий барқарорликка эришиш, молиявий барқарорликни таъминлаш шу жумладан давлат бюджети барқарорлигини мумкин бўлган даражада ушлаб туриш вазифасини ҳам ўз ичига олади. Шунга мувофиқ молия сиёсати Республика давлат бюджетидаги тақчилликни йўл қўйилган энг кам даража доирасида ушлаб туришга қаратиади. Ҳозирги даврда ҳам молия сиёсатининг асосий вазифаси бюджет тақчиллигини чеклаш ҳисобига иқтисодиётни барқарорлаштиришга қаратилган. Бунга эришиш учун Республика иқтисодиётида зарур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш орқали ишлаб чиқаришнинг орқага кетишига барҳам бериши ва иқтисодий ўсишга эришиш энг асосий мақсад деб қараб келинди. Бунда солиқ тизими ўзига ҳос вазифаларини – хазинани тўлдириш, қайта тақсимлаш ва рақобатлантириш вазифаларини тўла даражада бажариши зарур. Солиқларнинг биринчи вазифаси, давлат бюджети даромад қисмининг энг муҳим умумдавлат, хақ хўжалик вазифаларини хал этиш учун зарур бўлган миқдорда шаклланишини таъминлашга қаратилиши лозим. Унинг иккинчи вазифаси, ЯММнинг бир қисмини қайта тақсимлаш ва шу орқали иқтисодиёт тузилишини ўзгартириш, аҳолини ижтимоий химоялаш кафолатини таъминлашда бевосита иштирок этишдан иборат. Солиқларнинг учинчи вазифаси ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, моддий хом ашё,

молиявий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланишга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатишдир. Бу вазифаларни реал бажариши учун амалдаги солиқ тизимини анчагина ислоҳ қилиш талаб қилинади. Солиқ тизимини ислоҳ қилишга асос қилиб олинган асосий тамойил- корхоналар зиммасидаги солиқ юкини камайтиришдир. Бу уларнинг ўз маблағларини ишлаб чиқаришини ривожлантириш, техника билан қайта қуроллантириш ва айланма маблағларни тўлдиришга сарфлаш имкониятини беради. Бу эса оқибат натижада ишлаб чиқаришнинг юксалишига олиб келади. Корхоналар зиммасидаги солиқ юкини камайтиришда даромад солиғидан фойдадан ундирилган солиққа ўтиш кўзда тутиладики, бу ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик фаолиятини кучайтириш имкониятини беради. Фойданинг ишлаб чиқаришни кенгайтиришга қаратилган умумий миқдори кўпайиши билан бирга, айни вақтда ишловчилар иш хақини кўпайтириш имконияти ҳам яратилади. Натижада фаол меҳнатни рағбатлантирувчи иқтисодий муҳит яратилади. Корхоналар зиммасидаги солиқ юкини енгиллаштиришга эришишда қўшилган қийматдан олинадиган солиқ ставкасини камайтиришга ҳам эътибор қаратилади. Республикада солиқ тизимини ислоҳ қилишда унинг таркибини тубдан ўзгартириш, ресурслар, мол-мулк солиғининг ролини ошириш, жисмоний шахслардан солиқ ундиришнинг прогрессив тизимини жорий этиш вазифаси қўйилади. Табиий ресурсларни қайта тиклаш имкониятини яратиш ва улардан эҳтиёткорона фойдаланиш мақсадини амалга ошириш учун ер ости бойликлари, сув ва қайта тикланмайдиган бошқа ресурсларга тўлов ўрнатиш солиқ сиёсатининг навбатдаги йўналишидир.

Республика аҳамиятига эга бўлган солиқлар билан маҳаллий солиқлар ўртасида аниқ чегарани белгилаш солиқ тизимини такомиллаштиришнинг энг муҳим йўналишидир. Бунда давлат бюджети даромадининг катта қисмини жойларга бериш, маҳаллий бюджетларни мустаҳкамлашга асосий эътибор қаратилади. Давлат бюджети мутаносиблигини кучайтириш мақсадида, солиқ тизимини такомиллаштириш билан бир қаторда, корхоналарнинг молия интизомини мустаҳкамлаш, тўлов мажбуриятларини бир меёръга келтириш, қарзларнинг салбий оқибатини тугатиш муҳим аҳамиятга эга бўлади. 5. Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва манбалари Пул бор майда қарз олиш ва қарз бериш муносабати юзага келади, бу ишни банклар бажаради. Пулга муҳтожлар қарзга пул ахтаради. Натижада пули борлар билан пулга мухтожлар ўртасида кредит алоқалари юзага келади. Кредит пулни маълум шартларга риоя этган холда қарзга бериш ва уни қарзга олиб ишлатишни билдиради. Шуни айтиш лозимки – кредит муносабатлари жуда қадим замонларда вужудга келган. Дастлаб натура шаклида (ғалла, чорва ва бошқалар) мулкдорлар томонидан қарзга бериш расм бўла бошлаган. Кейинроқ пул шаклида ҳам бериладиган бўлди. Қарзга пул беришнинг дастлабки шакли судхўрлик бўлиб, у ниҳоятда юқори даражада процент билан қайтарилиши билан кредитдан фарқ қилади. Қадимги Грецияда эрамизгача (IV-асрда) ойига 42%, йилига 570% гача фоиз тўлангани тарихий манбаларда қайд этилган. Бундан ташқари судхўр қарз олувчидан қўшимча имкониятлар яратилишини ҳам талаб қилган. Бадиий адабиётда биринчи бўлиб, француз ёзувчиси О.Бальзак судхўр образини яратган. С.Айнийнинг “Судхўрнинг ўлими” асари ўзининг мазмуни, образ ифодаси жихатида Бальзак асаридан ҳам ўтиб кетган десак хато қилмаймиз. Судхўрлик қарзи кучайиб борганда бир томондан майда ишлаб чиқарувчиларни хонавайрон қилган, иккинчи томондан капиталнинг

дастлабки жамғариш учун зарур маблағларни шаклланишга ёрдам берган. Индустриал ишлаб чиқариш ва классик капитализмнинг вужудга келиши билан кредитсиз ишлаб чиқариш фаолиятини ютириш қийинлашиб қолди. Капитал бир хўжаликда пул шаклида, иккинчисида товар шаклида бўлиб, турли соҳаларда уларнинг ҳаракати бир-бирига тўғри келмайди. Капитал ҳаракатнинг алоҳидалашгани туфайли бир хўжаликда пул етишмаса, иккинчисида бўш пул мавжуд бўлади. Натижада маблағи йўқ хўжаликлар, бўш пул маблағи борлардан қарз олишга мажбур бўладилар. Бозор иқтисодиёти шароитида бўш пул маблағларини ўлик бойлигу, хазина сифатида сақлаш бефойда. Жамият тараққий этиши билан кредит муносабатлари ривожланиб, янги-янги имкониятлар вужудга кела боради. Ҳозирги иқтисодиётни кредитсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Кредит иқтисодий категория бўлиб, у вақтинча ўз эгалари қўлида бўш турган пул маблағларини бошқалар томонидан маълум муддатга хақ тўлаш шарти билан қарзга олиш ва қайтариб бериш юзасидан келиб чиқадиган муносабатларни ифодалайди. Шундай қилиб пулнинг ссуда капитали тариқасида яъни даромад олиш учун қарзга бериш ва қайтариб олиш билан боғлиқ муносабатлар вужудга келади. Кредит муносабатлари фақат пул билан боғлиқми? Товар шаклида ҳам кредит берилиши мумкунку деган савол туғилиши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳамма кредит асосан пул шаклида бўлади. Товар шаклида берилган тақдирда ҳам пул кредит шаклида хужжатлаштирилади. Кредит муносабатлари икки субьект ўртасида юз беради. Бири бўш пул эгаси, иккинчиси унга мухтож, яъни қарз олувчи. Кредит субьектлари ҳар хил. Булар юридик ҳамда жисмоний шахслар; банк, корхона, фирма, давлат турли тоифа аҳоли бўлиши мумкин. Бир субьектнинг ўзи бир вақтда ҳам қарз олувчи, ҳам қарз берувчи бўлиши мумкин. Кредит алоқалари пул эгаси билан қарз олувчи ўртасида бевосита ёки билвосита

бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда улар тўғридан-тўғри муомалага киришади. иккинчи ҳолда улар воситачилар орқали алоқа боғлашади. Одатда,асосий воситачи ролини банклар ўйнайди. Кредит иқтисодий категория сифатида қатор вазифаларни бажаради. 1. Тақсимлаш вазифаси орқали бўш пул маблағларини қайтариш шарти билан қарзга бериш орқали капитални турли тармоқлар, корхоналар ўртасида тақсимлаш ва қайта тақсимлашни амалга оширади ва ишлаб чиқариш ресурсларини кўчиб юришини таъминлайди. 2. Эмиссия. Кредит асосида ва унга боғлиқ ҳолда пул бегилари, пулга тенглаштирилган нақд пулсиз тўлов воиталари, турли қимматбаҳо қоғозлар эмиссия қилинади, хўжалик оборотига киритилади. 3. Назорат қилиш. Кредит операцияларини бажариш жараёнида иқтисодий фаолият, молиявий аҳвол назорат қилинади. Давлат кредит муносабатлари орқали пул оборотининг барча жараёнларини бошқаришни амалга оширади. 4. Бўш пул маблағларини ҳаракатдаги, оборотдаги капиталга айлантириш. Бунда пулни пул топади деган нақл амалга ошади. 5. Рағбатлантириш. У ёки бу мақсад учун қарз бериш, қарзни ундириш орқали тежамкорлик, иқисодий ўсиш рағбатлантирилади. 6. Товар ишлаб чиқариш узлуксизлигини таъминлайди, ишлаб чиқариш вақтини қисқартиради. Кредит бериш учун аввало қарз берадиган маблағ бўлиши керак. Бу маблағлар қаердан олинади, манбаи нима? деган савол туғилади. Маблағлар манбаи қуйидагилар: Биринчидан, корхоналарнинг вақтинча бўш пул маблағларидир. Бу маблағлар капиталнинг доиравий айланиши билан боғлиқ бўлиб, маълум муддат унинг бир қисми бўш бўлади. Чунончи амортизация ажратмалари, асосий капитални янгилаш пайти келгунча бўш бўлиб, банкдаги ҳисоб счётларида жамланиб боради. “Тезлаштирилган” амортизация сиёсати туфайли бу маблағлар ўсиб бориш тенденциясига эга. Маҳсулот сотишдан

келадиган пул тушумлари ҳам хом-ашё, материаллар сотиб олиш, ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш вақти келгунча бўш туради. Корхоналарнинг ишлаб чиқариш, фан ва техникани ривожлантириш фондлари, моддий рағбатлантириш фондлари ҳам жамланиб бориб, белгиланган мақсад бўйича ишлатилгунча бўш туради. Корхоналар фойдаси давлат бюджети ва кредит тизими билан ҳисоб-китоб қилингунча, шунингдек фойдаланувчига банкдаги хисобларда сақланади. Иш ҳақи ҳам ҳар 15 кунда берилар экан, унгача бу пул йиғила боради, ҳамда ишлатилгунча бўш бўлади. Иккинчидан, молия – кредит муассасаларининг пул маблағлари, уларнинг даромадлари билан харажатлари ўртасидаги фарқ (харажатларни қоплаганидан ортгани) бўш пул маблағларини ташкил этади. Тижорат банклари ва молия-кредит муассасаларининг минимал пул резервлари ҳам ссуда фонди манбаи бўлади. Учинчидан, давлат ихитёридаги пул. Давлатнинг заҳирадаги пул маблағлари, марказий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг харажатлари билан солиқ тушумлари ўртасидаги фарқ тарзида бўш пуллар мавжуд бўлади. Бюджет тизими маблағлари ҳаракати натижасида ҳам маълум миқдорда бўш пуллар ҳосил бўлади. Тўртинчидан, турли махсус (пенсия, суғурта, хайрия) ва ижтимоий фондларнинг маблағлари. Бу фондларда пулларни ҳосил бўлиши ва ишлатилиши хар хил вақтда юз беради. Бу маълум миқдорда пул маблағларини бўш қолиб, қарз фондига айланиши учун имкон беради. Бешинчидан, аҳоли пул даромадлари ва жамғармалари. Фуқароларнинг истеьмолчи сифатида қимматбаҳо товарлар олиш, уй қуриш ва маросимлар ўтказиш учун пуллар ишлатилгунга қадар бўш бўлади. Олтинчидан, тадбиркорлар, катта пулдорлар қўлидаги пуллар. Булардан ташқари: давлат бюджетидан узоқ муддатли қарз бериш учун махсус маблағ ажратилади. Ундан ташқари МБ қўшимча эмиссия туфайли молия-кредит муассасаларига кредитлар бериши мумкин.

Маълум вақт мобайнида бўш пуллар унинг эгаларига хеч қандай даромад келтирмайдилар, шунинг учун кам миқдордаги фоиз билан ҳам қарз бериш фойдали бўлиб қолади. Натижада ана шу бўш пуллар ссуда капиталига айлантирилади. Бунда банклар муҳим рол ўйнайди. Улар юқори фоиз билан мухтож бўлган бизнесменлар, тадбиркорлар ва бошқаларга ўз мақсадларини амалга ошириш учун қарз беради. Ҳозирги шароитда хўжаликни молиялаштиришда қарз маблағлари улуши ошиб бориши тенденцияси кузатилмоқда. Уларнинг улуши айниқса капитал қуйилмалар ҳажмида кўпайиб бормоқда. Бундай тенденция Япония, Италия, Францияда яққол кўзга ташланди. Масалан: Япония фирмалари ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун сарфланган маблағларнинг 4/5 қисми четдан жалб қилинган, яъни қарз олинган маблағлар ташкил қилади. 6. Кредит турлари ва тамойиллари. Фоиз ва унга таъсир этувчи омиллар Кредитнинг ўзига хос қоидалари борки, улар махсус тамойилларда ифода этилади. Биринчи тамойил – кредитнинг маълум муддат учун берилиши. Бундан қарз олинганида албатта унинг қандай муддатга берилиши кредит битимида келишиб олинади. Кредит битими банк билан қарз олувчи ўртасидаги битим бўлиб, унда кредитнинг қандай муддатга берилганлиги, унга қандай ҳақ тўлашиши ва қайтаришлик кафолатлари қайд этилади. Иккинчи тамойил – кредит учун хақ тўлаш зарурлиги, бунинг учун қарздордан фоиз ундиради. Фоиз – бу қарз хақидир. Унинг миқдори берилган қарзга нисбатан фоиз хисобида белгиланади. Учинчи тамойил – қайтаришлик, яъни кредитни албатта қайтариб бериш шарт Тўртинчи тамойил – кредитнинг кафолатланиши. Ўзгалар омонатига хиёнат қилиб бўлмайди, шу сабабли кредитнинг қайтарилишини кафолатлаш

банкнинг иши. Бу тамойил йўлида банк қарздор мол – мулкини гаровга қўйишни талаб қилади. Кенг маънода кредит турлари хилма-хил, уларга турли жиҳатдан ёндашиш мумкин. I. Қарз олувчининг асосий гуруҳларига кўра: корхоналар, аҳоли, давлат кредити; II. Кўзланган мақсадга кўра: истеьмол, қишлоқ хўжалиги, савдо, инвестиция, бюджет кредитлари; III. Берилган вақтига кўра: қисқа (1 йилгача), ўртача (1 йилдан 5 йилгача), узоқ (5 йилдан ортиқ) муддатли кредитлар. IV. Функция қилиш соҳасига кўра, кредит икки турга бўлинади: айланма капиталини ташкил этиш, тор маънода кредит деб юритилади ҳамда асосий капитал сабаб олиш учун сарфланадиган, одатда уни ссуда деб юритилади. V. Кредитни қайтариш таъминланганлигига кўра икки турга бўлинади: таъминланмаган ёки бланкали (овердрафт, контокоррент) ва таъминланган кредит; VI. Кредит бериш усулига кўра: компенсацион яъни ўз маблағларини тўлдириш учун ҳисоб счётига (варақасига) ўтказиладиган ва тўлов тўғридан- тўғри қарзни қайтариш, хақ тўлаш топширилган кредит; VII. Кредит қайтарилишига кўра: тўлаш муддати узайтирилган, бўлиб тўланадиган, ҳамда бирданига тўла қайтариладиган кредитларга бўлинади. Қарз ҳажми ва муддатини чекланиши даражасига кўра лимитланган ва лимитланмаган кредитларга бўлинади. Кредитнинг қайси тури бўлмасин, қандай шаклда берилишидан қатъий назар, кредит беришнинг асосий тамойилларига риоя қилиниши керак. Улар қуйидагилар: 1. Белгиланган муддатда қайтариб берилиши. Бу фақат кредитнинг тамойилигина эмас, балки унинг хусусияти, моҳиятини ифодалайди. Уни пул беришнинг бошқа шакллари субсидия, дотация кабилардан фарқи ҳам шунда, қайтариш бўлмаса кредит муносабатлари ҳам бўлмайди.

2. Муддатлилиги. Кредит беришнинг бу тамойили аввалги тамойил билан чамбарчас боғланган. Кредит шартномаси тузилаётган пайтда қайтариш шарти билан бирга муддати ҳам кўрсатилади. Қарз маблағларидан фойдаланганлиги учун тўланадиган ҳақ ҳам унинг муддатига боғлиқ. 3. Кредитдан фойдаланганлик учун хақ тўлаш тамойили. Қарз олиб, бировнинг маблағини ишлатиб тургани учун маълум миқдорда фоиз тўланади. Ссуда капитали бозорида фоиз даражаси муҳим рол ўйнайди, бозордаги вазиятни белгилайди. Процент ставкаси шаклланишига бозор омиллари, энг аввало, талаб ва таклиф, ундан ташқари Марказий банк хисоб ставкаси, банклараро кредит бозоридаги процент ставкаси, депозитлар ставкаси таъсир этади. Депозитлар бўйича ставка қанча юқори бўлса, кредит учун ҳам шунча юқори бўлади. 4. Моддий жихатдан таъминланганлиги. Қарз олувчи ҳам, қарз берувчи ҳам қарзга олинган маблағни қайтаришга ишонч, яъни реал имконияти борлигини ифодалайди. Агар кредит бериш учун реал товар моддий бойликлар захираси ҳисобига олинса, шунинг ўзи кредитнинг таъминланганини билдиради. Агар кредит мавсумли харажатларни қоплаш учун берилса, бу харажатлар реал моддий бойликлар қийматига кириши кўзда тутилади. Кредит савдо битимлари учун берилса, шартнома тузалиб, қарз эгасига қайтарилиши ҳисобга олинади. Кредит беришда гаров олиш алоҳида ўрин тутади. Кафолатли шартнома асосида кредит жисмоний шахслар, деҳқон хўжаликлари, фермерлар, ижарачиларга берилиши мумкин. Бундай шартномага кўра кафолатчи қарзни қайтаришига кафил бўлади. Қарз шартномаси суғурта компаниялари жавобгарлиги асосида ҳам тузилиши мумкин. 5. Мақсадлилиги. Кредит қатъий равишда аниқ мақсад учун берилади. Банк кредит беришда қарз олаётган уни нима мақсадда олаётгани, ундан қандай фойда олиши мумкинлигини таҳлил қилади. 6. Кредит беришга табақалашган холда ёндашиш. Бу тамойил турли қарз олувчиларга индивидуал тарзда ёндашишни ифодалайди. Банк қарз

бериб, қайтариб олмаслик хатарини хисоблаб чиқиб, ҳар томонлама таҳлил этиб мазкур масалани ҳал этади. Кредит турлари ва тамойиллари. Фоиз ва унга таъсир этувчи омиллар. Кредитнинг тарихий ривожланиш жараёнида турли шакллари келиб чиқиб, уларнинг энг асосийлари тижорат ва банк кредитларидир. Тижорат кредити – бу корхоналар, тадбиркорлар ва бошқа хўжалик субьектларининг бир-бирига товар шаклида берадиган кредитдир. Бунда товар қарзга берилади. Кўпинча тижорат кредити вексел (қарз мажбуриятномаси) билан ҳужжатлаштирилади. Тижорат кредити чекланган тарзда қўлланилади. Уни кенг қўлланишга қуйидагилар тўсқинлик қилади: а) қарз берувчининг резерв маблағи, резерв фонди чекланганлиги; б) товар шаклидаги кредитни ишлатишнинг чекланганлиги. Масалан корхона материал қарз олган бўлса, уни фақат ишлаб чиқариш воситаси хом- ашё сифатида ишлатиши мумкин, уни иш хақи тарзида ишлата олмайди; в) қарз ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарадиган корхоналардан уларни ситеъмаол қиладиганларга берилиши мумкин эмас. Тижорат кредитининг бу чекланганлиги банк кредити ёрдамида ҳал этилади. Банк кредити – бу кредит муассасалари (банклар, фондлар, ассоциациялар) томонидан ҳар қандай хўжалик субьектлари (тадбиркорлар, корхоналар, ташкилотлар ва бошқалар)га пул шаклида – ссуда тарзида берилади. Банк кредити қисқа (1 йилгача), ўрта (1 йилдан 5 йилгача) ва узоқ (5 йилдан ортиқ) муддатга берилиши мумкин. Кредит фақат товар муомаласи (айланиши)га хизмат кўрсатиб қолмай, капитал жамғарилишга ҳам хизмат қилади. Банк кредити битимлар ҳажми, муддати, йўналиши бўйича чекланмаганлиги жиҳатидан тижорат кредитидан фарқ қилиши, уни кредитнинг асосий ва устун шаклига айлантиради. Кредитнинг улардан ташқари қуйидаги шакллари мавжуд. Истеьмол кредити. Истеьмол кредити аҳоли эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган. У товар ёки пул шаклида бўлиши мумкин. Бу

кредит энг аввало узоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол товарларини сотиб олиш учун берилади. Одатда бу кредит учун белгиланадиган фоиз юқори бўлади. Ҳозирги пайтда имтиёзли кредитлар ҳам берилмоқда. Масалан, АҚШ да банклар истеъмолчиларга кредит карточкалари беради, уларга нархи 2500 долларга қадар товарлар харид этилади, харид пули банкларга савдо шахобчалари берган счётга қараб тўланади. Бундай кредит ғоят имтиёзли бўлади, унинг фоизи бошқа қарз фоизидан анча кам бўлади, ҳатто фоизсиз ҳам бўлиши мумкин. Талабаларга ўқиш хақини тўлашлари учун махсус таълим кредитлари берилади. Бундай қарзни талаба ўқишни тугатиб пул топгач узади. Ҳозирги пайтда, уй-жой қуриш, олий ўқув юртларида ўқиш учун имтиёзли кредит бериш кенг қўлланилоқда. Ипотека кредити: кўчмас мулк (ер, бино, уй-жой кабилар)ни гаровга қўйиб олинадиган кредит. Одатда ипотека кредитидан асосан қишлоқ хўжалигида асосий фондларни янгилаш учун йирик қўйилмаларни қоплаш учун фойдаланилади. Давлат кредити: Давлат бир томондан қарз олувчи, иккинчи томондан қарз берувчи сифатида майдонга чиқади. Бунда давлат кредити пайдо бўлади. Давлат аҳолидан, фирма, корхоналар, ташкилотлар, банклардан қарз олади. У давлатнинг қарздорлик гувоҳномаси бўлиб, у вақти келганда қарзни узиш ва фоиз тўлашни кафолатлайди. Уларни марказий ва маҳаллий хокимиятлар чиқарадилар. Қарз ва унинг фоизи бюджет маблағи хисобидан қопланади. Давлат қарзни энг аввало бюджет танқислигини қоплаш учун олади. Кредит муносабатларида давлат фақат қарздор вазифасини ўтамай, қарз берувчи ролини ҳам бажаради. Давлат ўз маблағлари ҳисобидан банкда қарз фондини ташкил эатади, хазинадан қарз беради. Хазина қарзи давлат бюджетидан, корхона ва фирма, ташкилотларга уларнинг молиявий санцияси (соғломлаштириш) учун сарфланади.

Бу қарз ҳам маълум муддатга, қайтариб бериш ва фоиз тўлаш шарти билан берилади. Фоиз ғоят имтиёзли бўлиб даромад олишникўзламайди. Айрим ҳолларда Давлат ўз қарзидан воз кечиши ҳам мумкин. Хўжаликлараро пул кредити хўжалик юритувчи субъектларни бир- бирига берадиган кредит. Бундай ҳолда кредит корхона, ташкилотлар томонидан акция, облигация, кредит билетлари ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар чиқариш орқали берилади. Бу операциялар корхоналарнинг марказлаштирилмаган молиялаштириш (акция чиқариш) ва кредитлаш (облигация ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар) тизими деган ном олган. Халқаро кредит бу ссуда капиталининг халқаро миқёсидаги харакатидир. Халқаро кредит товар ёки пул (валюта) шаклида берилади. Қарз берувчилар ва қарз олувчилар банклар, хусусий фирмалар, давлат органлари, хукуматлар, йирик корпарациялар, халқаро ва регионал ташкилотлар бўлиб, уларнинг кредит бериш шартлари бир-бириникилан жиддий фарқ қилиши мумкин. Ривожланган бозор хўжалигида ссуда капитали бозори вужудга келади. Бу бозорда алоҳида товар-капитал олди-сотди қилинади. Бунда пул қўшимча фазилат фойда келтириш лаёқатига эга бўлади. У ишлатиб туришга берилар экан, эгасига аввалги миқдорига қараганда белгиланган фоиз даражасида кўпайиб шартлашилган муддатда қайтиб келади. Бозорга чиқарилган пулнинг нархи фоиз (процент) бўлади. Бу унинг маълум эхтиёжни қондириш учун пулнинг хоссасидан фойдаланганлиги учун бериладиган хақ бўлади. Фоиз даражаси ёки миқдори аввалдан белгиланади. У ссуда проценти ҳамда банк процентидан иборат. Мижозлар одатда ўз пулларини банкка қўяр эканлар унга фоиз олишади. Бу банкнинг пул эгаларига тўлайдиган фоизи бўлиб, уни банк проценти деб аталади. У юқори бўлса пулни банкда сақловчи мижозлар кўпаяди, камайса аксинча. Даромад(процент) суммаси 100% Банк процент =

Қарз миқдори Айтайлик мижоз ўз пулини банкка қўйиб қарзга берган капитали 50000 сўм бўлсин. 5000 сўм даромад олсин у ҳолда йиллик банк проценти 10%ни ташкил этади. Банкдан қарз олувчи ссуда проценти тўлайди. Ҳар бир ссуда олувчини олган қарзи унга қанчага тушиши қизиқтиради. Уни қуйидагича ҳисоблаб чиқиш мумкин: r=kr x r² x t; r-ссуда учун тўланган умумий фоиз; kr-қарз миқдори; r²-фоизнинг йиллик миқдори; t-кредит берилган вақт. Айтайлиик, “Замин банк” фермерга 200 минг сўм, 14% йиллик процент хисобидан ярим йилга қарз берди. Фермер хўжалиги кредит учун қанча хақ тўлаши керак? Ссуда фоизи қуйидагича бўлади: r=200*14*6/12=14000. Демак, фермер 200 минг сўмни 340 минг сўм қилиб қайтариши керак. Одатда ссуда фоизи банк процентига нисбатан юқори белгиланади. Бу банк харажатларини қоплаш ва даромад олиш имконини беради. Банкнинг оладиган проценти билан берадиган проценти ўртасидаги фарқ маржа дейилади. Бу ерда шундай савол туғилади, қандай манба ҳисобига тўланадиган процент қопланади? Қарзга олинган пул капитла сифатида ишлатилади, яъни фойда олиш назарда тутилади. Пул эгаси мулкдор сифатида шу пулни ишлатиб олинган фойданинг бир қисмини талаб қилади. Шундай қилиб, процент қарз пулини ишлатиб олинган даромаддан қопланади.

Қарз пули истеъмол учун ишлатилса, фоиз даромаднинг бир қисми бўлмайди (чунки даромаднинг ўзи йўқ), у қарздорнинг келажакда истеъмол учун ишлатиладиган маблағидан қопланади. Агар тадбиркор 200 минг сўм олиб ишлаб чиқариш ёки савдога ишлатса 14000 сўм процент тўласа уни фойдасидан қопланади, агар истеъмолчи мебел харид қилса 14000 сўмни иш хақидан тўлайди. Банкнинг ялпи фойдаси унинг амалга оширган барча операциялардан олинган даромади бўлиб, унинг харажатлари (банк ходимларига иш хақи, амортизация, банк биносини сақлаш харажатлари, концелярия харажатлари ва бошқалар) қопланганидан қолган қисми банкнинг соф фойдаси хисобланади. Соф фойдани банкнинг ўз капиталига нисбатан банк фойдаси нормасини ифодалайди. Банк фойда нормаси икк омилга:тадбиркорларнинг фойда нормаси ва ссуда проценти даражасига боғлиқ. Профессор П.Самуэльсон ва В.Нордхаус “Экономикс” да шундай ёзишганди: “Агар фирма максимал фойда олмоқчи бўлса, шундай процентни танлаши лозимки, фойда нормаси процент ставкасига қараганда юқори бўлиши керак”. Банкларда қўйилган омонатларга белгиланган процент, аҳоли пулини қанча миқдорда банкка қўйиши ёки қимматбаҳо қоғозлар шаклида ва нақд пул шаклида сақлашини белгилайди. Ссуда капиталига талаб ва таклиф асосида мувозанатлашган ссуда фоизи белгаланади. Одатда бозор ва ўртача процент нормаси фарқланади. Бозор фоизи нормаси бозордаги маълум вақт мобайнида белгиланган фоиз бўлиб, у бозор коньюктурасига боғлиқ. У иқтисодиётдаги ўзгаришга: юксалиш ёки тушкунликка тушишга қараб тебраниб туради. Ўртача фоиз нормаси узоқ муддат давомида унинг ўзгариш харакатини ифодалайди. Ссуда капиталига бўлган талаб ва таклифга қатор омиллар таъсир қилади:

- Ишлаб чиқари ҳажми; - Жамғарилган пул ҳажми-яъни жамиятдаги барча синфлар ва табақалар жамғармаси; - Ишлаб чиқаришнинг цикллик тебраниши; - Ишлаб чиқаришнинг мавсумий шароитлари; - Инфляция суръати; - Давлат томонидан фоиз ставкасини бошқарилиши; - Халқаро омиллар Фоиз ставкаси қанча юқори бўлса, нақд пул ҳолида жамғариб сақлаш шунча қимматга тушади. Шунинг учун пулни банкда сақлашга интилиш кучаяди. Фоиз ставкаси паст бўлганда, аксинча ликвидлиги энг юқори 100% бўлган нақд пул шаклида сақлашга интилиш кучаяди. Шу билан бирга қарз олувчилар учун аксинча процнет ставкаси юқори бўлса пулга талаб шунча кам, аксинча бўлса юқори бўлади. Пулга бўлган умумий талаб ва фоиз ставкаси мувозанати қуйидаги расмда кўрсатилаган Пулга умумий талаб (D м ) билан унинг таклиф Sм ўртасидаги мувозанат пул бозорида фоиз ставкасини (r) белгилайди. Капитал бозорида пул капиталнинг мувозанат нархи яъни тўланган фоиз бир томондан капиталнинг меёрий унумдорлиги (меъёрий даромад)нинг пасайиши, иккинчи томондан бой берилган имкониятлар, меъёрий харажатлар хуллас бозор қонуниятлари асосида шаклланади. Фоиз ставкасини белгилашда қарз беришнинг хатарлик даражаси ҳам катта рол ўйнайди. Иқтисодий фаолиятдаги хавф- хатарнинг мавжуд бўлиши, D

бу бозор иқтисодиётига хос. Ўз пулини қарзга берар экан унинг эгаси доимо таваккал қилади. Чунки ҳисобга олинмаган омиллар ёки ҳисобга олинган тақдирда ҳам сиёсатнинг ўзгариши, солиқлар ва бошқаларни ўзгариши содир бўлиши мумкин. Ссуда берилаётганда хавф-хатар қанча юқори бўлса, фоиз ставкаси шунча юқори бўлади. Бу айниқса қимматбаҳо қоғозлар бозорини таҳлил қилганда аниқроқ намоён бўлади. Чунки қимматбаҳо қоғозларни ишончлилиги, даромадлилиги доимо банк фоизига тескари мутаносибдир. Бозор иқтисодиётида иқтисодий ечимларнинг муқобиллиги, яъни пул эгасининг улар орасида ўзи учун энг оптималини танлаш имкониятига эга эканлиги мазкур иқтисодиёти афзаллигини яна бир бор кўрсатади. Фоиз белгилашда вақт омили жуда муҳим рол ўйнайди. Пул эгаси ўз пулини шу кундаги эҳтиёжига сарфламай қарзга бераяпти. Уни нима мажбур қилади? Иқтисодиёт назарияси шуни таъкидлайдики инсон доимо ҳозирги кундаги неъматлардан фойдаланишни, келажакдаги истеъмолдан юқори баҳолайди. Бу халқ мақолаларида ҳам ўз ифодасини топган: “Осмондаги турнадан, гулдаги читтак яхши”, “Ютганим ўзимники, чайнаганим гумон”. Қандай тизим бўлишидан қатъий назар, инсоннинг ана шу фазилати ўзгармас экан. Инсонни хозир қондириши мумкин бўлган эҳтиёжини кейинга қолдирмасдан қондиришга, неъматлардан фойдаланишга интилади. Бунга сабаб энг аввало инсоннинг хаёти чекланган, ўлим хақ унинг қачон юз беришини билмаймиз. Турли неъматларни истеъмол қилишни кейинга суриш билан улардан умуман фойдаланмаслигимиз мумкинлиги хавфига йўл қўямиз, чунки келажакда нима бўлиши номаълум. Бундан келиб чиқадики пул эгасининг ана шу хатарга йўл қўйиб ўз ресурсларини бошқа бировга беришни тадқирлангандагина у қарз берар экан. Таниқли иқтисодчи П.Хейне фоиз бу инсонлар бошқалар пули ҳисобига ресурслардан ҳозирда фойдалангани, яъни ўзи ишлаб даромад олиб, кейин шу ресурсларни солтиб олиш ўрнига хозирда фойдаланиши имконига эга бўлгани учун хақ дейди. Фоиз даражасига булардан ташқари қуйидагилар таъсир кўрсатади:

• Қарзга олинадиган пулни ишлатишдан олинадиган наф; • Қарз тўлаш муддати ва шарти; • Қарз қандай пул билан (эркин конвертланадиган валютадами ёки оддий валютада) бўлиши. 7. Кредит ва банк тизими. Пул мультипиликатори. Пул муносабатларининг ривожланиши банкларни юзага келтирган. Банк иқтисодий муносабатларининг пул юзасидан бўладиган алоқаларига хизмат қилувчи муассасадир. Пул билан боғлиқ хизматларни кўрсатувчи ташкилотлар кўп, аммо уларнинг марказида банклар туради. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонунида банк нима деган саволга қуйидагича жавоб топиш мумкин: Банк – тижорат ташкилоти бўлиб, банк фаолияти деб хисобланадиган фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган юридик шахсдир. Ўзбекистондаги банк тизими Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, акциядорлик комерция банклари ва хусусий банклардан иборат. Банклар пул оламини харакатга келтирувчи матор-юрак, пул билан бўладиган жами хисоб-китобларни бажаради. Ҳамма пул тўловлари (трансферлар) банклар орқали ўтади. Банклар қуйидаги ишларни амалга оширади: - пул ва қимматбаҳо буюмларни омонатга олиб, сақлаб беради; - пул билан бўладиган хисоб-китоб операцияларини, хусусан пул тўлаш ишларини бажаради; - чет эл валютасини сотади ва сотиб олади; - ўз қўлидаги пулни қайтаришлик, фоизлик ва муддатлилик шартлари билан унга муҳтожларга қарз (ссуда)га беради, яъни кредит билан шуғулланади; - ўз пулига акция сотиб олиб, уни бошқа соҳага жойлаштиради; - бизнес юзасидан маслаҳат беради ва ҳоказо.

Кредит тизими кенг маънода банк ва бошқа муассасалари уларнинг кредит операцияларини бажариш услублари, ташкил этишнинг ҳуқуқий шакллари мажмуини ифодалайди. Кредит ва банкларнинг келгусида ривожланиши молия-кредит муассасаларининг умумлашуви, кенгайиши кредит тизимида янги функция ва вазифаларни вужудга келишига олиб келади. Кредит тизимининг асосий функцияси бўш пул маблағларини тўплаб ссуда капиталига айлантириш. Ундан ташқари омонатлар қабул қилиш ва улар бўйича турли счётлар очиш, акция ва облигациялар чиқариш, моддий бойликларни сақлаш, тўлов операцияларида воситачилик қилиш ва шу каби вазифаларни бажаради. Кредит тизими корхона, ташкилотларнинг пули билан турли операциялар ўтказишини ўз зиммасига олади. Шундай муомала воситалари яратдики, улар аввалига олтин кейинчалик кредит пуллари, сўнгра нақд пулсиз ҳисоб-китоб бўлиб, улар бир-бирининг ўрнини алмаштиради. Молия капиталининг муҳим бўғинига айланиш билан кредит тизими жамиятхўжалик хаётининг ҳамма соҳаларига кириб боради. Ҳозирги даврда иқтисодий такрор ишлаб чиқаришда у марказий ўринда туради десак хато қилмаймиз. Банк тизими кредит тизими негизи сифатида ўзининг марказлашуви билан инсоннинг энг моҳирона ва мукаммал ижод намунасидир. Кредит банк тизими турли мамлакатларда умумий томонларга, шу билан бирга албатта ўзига хос хусусиятларга ҳам эга. Кредит тизими кредит меҳанизмига таянади. Кредит механизми хўжалик механизмининг таркибий қисми бўлиб, у ўз ичига кредитлаш шароитларини, усулларини, кредитни бошқариш кабиларни олади, бошқача айтганда кредит мехнизми-бу кредитни ташкил этишнинг шакли, услубидир. Кредит мехнизми ёрдамида банк тизимининг кредит сиёсати амалга оширилади. Кредит механизмининг муҳим элементларидан бири кредит шартномаси бўлиб, у кредит муносабатларини амалга оширишнинг хуқуқий асослари ҳисобланади. Иккинчиси кредитга лаёқатлилигидир. Кредит беришда унга асосий эътибор қаратилади, чунки

банк ўз фаолияти натижаси учун тўлиқ жавобгар бўлади. Кредит тизими ўз ичига икки бўғин: банк ва махсус молия-кредит тизимини олади. Кредит тизими таркибини қуйидаги схема орқали тасвирлаш мумкин. Кредит-молия операцияларининг асосий массасини наорат қилувчи, кредит тизимининг ҳал қилувчи асосий бўғини – бу банк тизимидир. Банк тизими иқтисодий цивилизациянинг энг олий ютуқларидан биридир. Инсон уни ихтиро қилиш билан иқтисодиётга таъсир этишнинг нозик, таъсирчан воситасини топди: кўп иқтисодчилар банкларни инсоннинг нерв тизимига қиёслайдилар. Ташкил этиш харакатерига қараб, банк тизими бир бўғинли ҳамда икки бўғинли бўлиши мумкин. Ривожланган мамлакатлар учун икки бўғинли банк тизими характерли. Бунда биринчи бўғин мамлакатда пул муомаласини ташкил этувчи ва назорат қилувчи Марказий банк бўлса, иккинчи бўғинни мустақил ва марказий банкка бўйсунувчи тижорат ва махсус банклар ташкил қилади. Бир бўғинли тизимда Марказий ва тижорат банклар бир мавқеида бўлиб, тенг ҳуқуқли агентлар тарзда иш юритади, ёки ҳамма банклар давлат банки бўлади. Бундай бир бўғинли тизим кам тараққий этган ёки тоталитар давлатларга хос. Банклар тизими иш тартиби, бажарадиган операцияларга лицензия, яъни рухсат олишга кўра икки: универсал ва махсус банкларга бўлинади. Универсал тизимда тижорат банклари ҳамма кредит-молия хизматини бажаради. Бундай тизимга Германия банк тизимини кўрсатиш мумкин. Махсус тизимда тижорат банклари нисбатан тор доирадаги операцияларни бажарадилар. Соф тарзда бундай тизим йўқ, лекин, АҚШ банк тизими унга яқинроқ. Ҳозирги замон банк тизими кўпроқ универсал тизим томон бораяпти. Сабаб бунда банк хатари камроқ. Ҳозирги пайтда Япония, Австралия банклари шу тизимга ўтишмоқда. Мамлакатимиз банк тизими икки бўғинли бўлиб, таркиби қуйидагича: 1. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва муассасалари.

2. Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки. 3. Халқ банки. Акция, пай асосида, шунингдек чет эл вакиллари иштирокида тузилган тижорат банклари, уларнинг ваколатхоналари. Бундай тизимга Германия банк тизимини кўрсатиш мумкин. Махсус тизимда тижорат банклари нисбатан тор доирадаги операцияларни бажарадилар. Соф тарзда бундай тизим йўқ, лекин, АҚШ банк тизими унга яқинроқ. Ҳозирги замон банк тизими кўпроқ универсал тизим томон бораяпти. Сабаб бунда банк хатари камроқ. Ҳозирги пайтда Япония, Австралия банклари шу тизимга ўтишмоқда. Мамлакатимиз банк тизими икки бўғинли бўлиб, таркиби қуйидагича: 1. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва унинг муассасалари. 2. Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки. 3. Халқ банки. 4. Акция, пай асосида, шунингдек чет эл вакиллари иштирокида тузилган тижорат банклари, уларнинг ваколатхоналари. Банклар (жумладан чет эл банклари) ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан бериладиган лицензия асосида амалга оширади. Ана шундай банкларга “Саноат қурилиш банки”, “Агра банки”, “Қишлоқ қурилиш банки” “Капитал банк” “Микрокредит банк” ва бошқалар, ҳаммаси бўлиб Республикамизда 30 дан ортиқ тижорат банклари мавжуд. Умуман банк тижорат ташкилоти бўлиб у асосан омонатларни қабул қилади. Қимматбахо қоғозлар чиқаради ва уларни бошқаради. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида халқаро майдонда истиқбол йўналишларини кўзда тутиб, республика ташкил бўлган биринчи йилдан бошлаб халқаро ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки барпо қилди. Бу банк биринчидан экспорт товарлари ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва ривожлантириш учун эл

валютасида кредитлар беради. Давлат заёмлари ва кредитларидан самарали фойдаланишга қаратилган хизмат кўрсатади. Иккинчидан, халқаро валюта кредит бозорлари операцияларида иштирок этади. Учинчидан, хукуматлараро битимларнинг тўлов шартларини ишлаб чиқишда қатнашади ва бошқа вазифаларни бажаради. Банклар фойда олиш мақсадида бўш пул маблағларини тўплаб унга муҳтожларга қарз бериш билан шуғулланадиган муассаса. Республикамизда қабул қилинган “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида” қонунда банк тушунчаси қуйидагича таърифланади. Пул маблағларини жалб қилиш ҳамда уларни қайтаришлик, тўлашлик ва муддатлилик шартлари асосида ўз номидан жойлаштириш учун тузилган муассаса банкдир, банк ҳуқуқий шахсдир. Банк сўзи олмонча “die Bank”-курси сўзидан келиб чиққан. Айримлар итальянча “Banko” сўзидан келиб чиққа дейишади у ҳам шу маънони беради. Банклар энг аввало хусусий тижорат тузилма сифатида бозор инфраструктурасининг таркиби сифатида вужудга келган. Давлат банклари тижорат банкларига қараганда анча кейин вужудга келган. Банклар ривожланиш жараёнида кўп босқичларни босиб ўтган. Дастлабки банклар эрамизгача 2300 йилда қадимги халдейрлар (жанубий Мессапотамия яшаган) давлатида савдо шерикчилик кўринишида ташкил этилиб, ссудага пул бериш ва пул кўчириш (ўтказиш) операциялари билан шуғулланган. Лекин ҳақиқий банклар ривожланиши Бобиллар (милоддан аввалги 2000-йилнинг бошларида жанубий Месопатамияда вужудга келган) давлати вужудга келиши билан боғлиқ. Кейинчалик Африка, Миср, Римда ва бошқа жойларда ривожлана бошлади. Сўнгра банк ривожи асосан Англияда юз берди. Давлат банклари XIX асрга келибгина ташкил топа бошлади. Франция давлат банки (1800 йил Напалео I томонидан ташкил этилган), 1816 йил Австрия, 1825 йили Белгия миллий банки кейинчалик Рус давлат банки, Италия миллий банки, вужудга келиб, тижорат банклари билан биргаликда иш юрита бошладилар.

Республикамиз мустақилликка эришгач биринчи навбатда Марказий банк ташкил этилди. Умуман олганда банк ривожида икки тамойил мавжуд: бир томондан, универсаллашув, иккинчи томондан, ихтисослашув. Тижорат банклари одатда универсал характерга эга бўлиб, ўзларининг хўжалик мавқеига кўра акционерлик типидаги корпорациялар ҳисобланади. Улар Марказий банкдан махсус лицензия олиб, унга мувофиқ қуйидаги вазифаларни амалга оширади: • Аҳоли, уй хўжаликлари ва фирмалардан омонатларни қабул қилиш, яъни муддатсиз депозитларни жамғариш ва бу банкларга ёзилган чекларни тўловга қабул қилиш; • Кредитлар бериш; Кредит ти зими Банк тизими Махсус молия - кредит (нобанк) тизими Марказий банк Тижорат бинклари Махсус банклар Почта жамғарма тизими Махсус кредит молия муассасалари Почта бўлимлари Почта жамғарма ташкилотлари Лизинг фирмалари Факторинг фирмалари Ломбард кредит бирлашмалари Ўзаро кредит бериш жамияти Суғурта жамияти Инвестицион компаниялар Пенсия фондлари Молия компанияла ри Ҳисоб - китоб(клиринг) марказлари Бошқалар

• Қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар ўтказиш; • Турли хизматлар кўрсатиш;  Банклараро операциялар ўтказиш;  Валюта операцияларини бажариш. Кейинги пайтларда кредит йўналишидан фойдаланиш кенгайиб бормоқда. Бунда мижоз учун ссуда ҳисоби очилади ва кредит лимити белгиланади. Қарздорларнинг ҳисобида пул қолмаса, лимит доирасида банк автоматик тарзда унинг хисобига пул ўтказади, лимитдан ортиқча бериладиган қарзга юқори фоиз олинади. Ишонч операциялари ўтказилганда. Мижоз ўз мулки қимматбаҳо қоғозларни бошқаришни банкка топширади. Воситачилик операцияларини мижознинг топшириғига кўра бажаради. Умуман олганда банк операциялари актив ва пассивга бўлиниб, пассив операциялар маблағларни жалб этиш бўлса, актив операциялар маблағларни жойлаштиришдир. АҚШ кредит тизимида деярли 14 минг тижорат банклари иш олиб боради. Хозирги пайтда 500 млн. доллардан ортиқ активларга эга бўлган банклар 4,4% бўлиб, уларнинг активлари 74%ни ташкил этади. Улар орасида 230 млрд.$ активга эга бўлган “Ситикорпорейшн”, Чейз Манхетген корпорейшн (106 млрд. доллар), Бэнк Америк 97 млрд. доллар ва бошқалар, нафақат АҚШ, балки бутун дунёда етакчи ўринда, Ситикорпорейшн эса жахонда биринчи ўринда туради. Республикамизда энг нуфузли банклар бўлиб, ташқи иқтисодий алоқлар билан шуғулланувчи Миллий банк, ҳамда Халқ банки хисобланади. Миллий банк жаҳонадги энг йирик 500 банкдан бири хисобланади. Тижорат банклари тўла мустақил, лекин улар пул эмиссия қилиш хуқуқига эга эмас. Реал жалб қилган ресурслари миқёсидагина кредит бера олади. Ихтисослашган банклар алоҳида соҳаларда кредит-пул операцияларини ўтказади.

Жумладан, Миллий банк республика хукумати томонидан қонунга мос равишда рўйхатдан ўтказилади ва Марказий банк аъзоси ҳисобланади. Асосий йўналиши ташқи иқтисодий фаолиятга хизмат кўрсатиш. Инвестиция банклари. Халқ хўжалигининг турли тармоқларини энг аввало саноат, савдо, транспортни узоқ муддатли кредитлаш билан шуғулланади, қимматли қоғоз чиқаради ва инвесторлар ўртасида жойлаштиради. Уй-жой қурилиш банки аҳолининг уй-жой қурилишини молиялаштириш билан шуғулланади. Замин банки. Кўчмас мулкни гаровга олиб, узоқ муддатли кредитлар беради. Инновация банки. Илмий техникавий лойихаларни сотиш билан боғлиқ бўлган операцияларни кредитлайди. Шунга ўхшаш бошқа махсус банклар ҳам у ёки бу ихтисослашган хизмат турини кўрсатади. Тижорат ва махсус банклар фаолиятини, Марказий банк назорат қилади. Кредит тизимида махсус молия-кредит муассасалари ўзига хос ўрин тутади. Номи ўзи кўрсатиб турибдики у алоҳида ўзига хос мижозларга хизмат кўрсатади. Кўрсатилган хизмати бир, икки турда бўлиб, кўпинча махсус тавсифга эга бўлади. Махсус молия-кредит институтларига икки томонлама назорат хос. Бир томондан қарз бериш, ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш туфайли Марказий банк талабларига бўйсунади. Айрим пайтлари турли мамлакатларда қабул қилинган норматив хужжатлар бир-бирига қарама-қарши бўлиб ҳам қолади. Бу уларнинг иш фаолиятини қийинлаштиради. Молия кредит иститутларининг ўзига хос тури почта-жамғарма муассасаларидир. У майда омонатчиларни жалб қилишда катта рол ўйнайди. Бунда мижозларга почта бўлимлари орқали хизмат кўрсатилади. Почта аҳоли маблағларини йиғади, ҳамда қарзлар беради. Одатда йирик банклар майда мижозлар билан ишлайди. Шунинг учун кейинги пайтларда кўп мамлакатларда почта-жамғарма муассасалари орқали кредит-ҳисоб операцияларини амалга ошириш кенгайиб бормоқда.

Махсус молия-кредит муассасалари тизимида лизинг, факторинг фирмалари ҳам ўзига хос ўрин тутади. Одатда лизинг, факторинг операцияларини тижорат банклари ҳам амалга оширади. Лекин улар йирик мижозлар билан ишлайди. Факторинг фирмалари мижозларининг бошқаларга берган қарзларини ундиришни ўз зиммасига олади ва шу қарз устидан мижозга универсал молия хизмати кўрсатиш мумкин. Бунда бухгалтерия ҳисоботи, корхонани зарур хом ашё ва бошқа ресурслар билан таъминловчи ва харидорлар билан хисоб-китоб хизматларини ҳам амалга оширади. Ахборот, реклама, ҳуқуқий ва бошқа хизматлар кўрсатади. Мижоз фақат ишлаб чиқариш билан шуғулланади. Конфенциал факторингда эса айрим операциялар қарзни тўлаш, пул олиш хуқуқлари чегараланган бўлади. Лизинг фирмалари товарларни ижарага бериш билан шуғулланади. Лизинг ибораси “For lease” сўзидан олинган бўлиб “Ижараг олмоқ” деган маънони билдиради. Бунда товар кўчмас мулк, асбоб ускуна ва бошқа товарлар бўлиши мумкин, эгалари ўз мулк эгалигини сақлаб қолади. Лизингни оддий ижарадан асосий фарқи шундаки, бунда ижарага берилган асбоб-ускуналар шартнома муддати тугагандан сўнг, уларни қолдиқ қиймати асосида сотиб олиш кўзда тутилади. Лизинг компанияларда лизинг операцияларини ўтказиш учун ўз маблағлари етишмайди шу сабабли, кўпчилик лизинг операцияларида жалб қилинган маблағлар кенг қўлланилади. Бунда одатда банкнинг узоқ муддатли ссудаларидан фойдаланилади. Ломбардлар кўчириб бўладиган мол-мулк эвазига кредит беради. Дастлаб ломбардия судхўрлик кредити тарзида юзага келган. Кўпгина мамлакатларда ломбардларни давлат тасарруфига олиш тенденцияси бормоқда. Кейинги пайтда ломбардлар мол-мулкни сақлаш, ҳамда гаровга қўйилиб белгиланган муддатда қайтариб олинмаган мулкни сотувчи комиссион воситачилик асосида сотишни ҳам амалга оширади. Кредит бирлашмалари-хусусий шахслар гурухи ёки майда кредит муассасалари томонидан ташкил этилади. Улар икки типда бўлиши мумкин:

1. Жисмоний шахслар гуруҳи томонидан касби ёки территориал жиҳатига қараб, қисқа муддатли истеъмол кредити бериш мақсадида ташкил этилади. 2. Мустақил майда кредит муассасалари ихтиёрий тарзда бирлашуви туфайли ташкил этилади. Уларнинг маблағлари пайчилик, аъзолик бадаллари ва заёмлари чиқариш билан шаклланади. Уларнинг асосий операциялари омонатларини жалб этиш, заёмлар чиқариш, ўз аъзоларига қарз бериш, векселларни хисоб-китоб қилиш, савдо воситачилиги, комиссион операциялар, маслаҳат ва аудиторлик хизматлари кўрсатишдан иборат. Ўзаро кредит бериш жамияти. Улар ўз характери жиҳатидан тижорат банкларига яқин. Улар асосан майда ва ўрта бизнесга хизмат кўрсатади. Уларнинг аъзоси жисмоний, юридик шахслар бўлиши мумкин. Жамият капитали унга аъзо бўлиб кириш бадалларидан ташкил топади. Молия компаниялари. Турли-туман муассасалар одатда товарлар олди-сотдисига кредит беради. Савдо фирмаларига насияга сотилган товар учун, саноат фирмаларига қарзга сотилган товари учун кредит бериш билан шуғулланади. Баъзи компаниялар алоҳида турли мақсадлар учун кредит бериш билан шуғулланади. Суғурта компаниялари. Асосан суғурта полисларини сотиш билан шуғулланади. Ўз маблағларини саноат компаниялари облигациялари, акциялар, ҳамда давлат қиммат баҳо қоғозларига қўядилар. Пенсия фондлари. Энг аввало фонд маблағларини ташкил этиш ва пенсия бериш билан шуғулланади. Ўз маблағларини асосан саноат компаниялари акцияларига қўяди. Инвестицион компаниялар. Ўз мажбуриятларини майда мижозлар ўртасида жойлаштириб турли тармоқлар қиммат баҳо қоғозларини сотиб олиш билан шуғулланади. Кредит ширкатлари. Бу ширкатлар ўз аъзолари: кооператорлар, ижара корхоналари, кичик ва ўрта бизнес, жисмоний шахсларга кредит ҳисоб-китоб хизматларини кўрсатиш мақсадида ташкил этилади. Уларнинг капитали

пайлари ва кириш бадаллари ҳисобига ташкил топиб, ширкатдан чиққанда қайтарилмайди. Асосий пассив операциялари омонатларини жалб этиш заёмларини жойлаштиришдир. Кредит ширкатларининг ўзига хос тури қишлоқ хўжалик кредити жамиятидир. Унинг таъсисчилари Марказий, тижорат, махсус банклар, хукумат, жисмоний, юридик шахслар бўлиши мумкин. Улар фаолиятининг асосий йўналиши қишлоқ хўжалигига кредит, хисоб-китоб хизматларини кўрсатиш. Унинг мижозлари деҳқон хўжаликлари, фермерлар ҳамда бошқа қишлоқ ҳўжалик корхоналари. Бу қишлоқ хўжалик кредити жамиятлари фаолиятининг хусусияти шундаки, уларга солиқ имтиёзлари берилади. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида махсус молия кредит муассасалари ортиб бораяпти. Улар ниҳоятда катта маблағларни жалб этиш билан бирга капиталларни самарали жойлаштиришга ҳам эришиб, умуман иқтисодиётни ривожлантиришга катта таъсир кўрсатаяпти. Ҳозирги пайтда АҚШда ана шу муассасаларнинг активлари тижорат банклари активларидан деярли икки барбар кўп. Республикамизда ҳам бундай муассасалар ташкил этишда анчагина муваффақиятлар қўлга киритилди. Нима сабабдан пул массаси тез кўпаяди. Бу нима хисобига, қандай тарзда юз беради, деган савол туғилади. Давлат банкининг эмиссия (яъни нақд пул чиқариш) фаолиятидан қатьий назар пул массаси ҳажми тижорат банклари кредити ҳисобига кўпаяди. Банклар ссуда берганда пул массаси кўпаяди, аксинча мижозлар олган қарзни камайтирганда пул массаси камаяди. Битта алоҳида банк пул ярата олмайди лекин банклар биргаликда бундай имкониятига эга бўлади. Бу жараённи мисол билан қуйидагича тушунтириш мумкин. Айтайлик банк “А”нинг активлари 200000 сўм бўлсин, банк бу активларнинг бир қисмини резерв тарзда Марказий банкда сақлаши лозим. Унинг миқдори тебраниб туради. У жорий харажатларни қоплаш, лекин асосийси мажбурият бўйича тўловга қобилиятсизлик хатарини камайтиришга қаратилган. Унинг

минимал миқдори қонуний тарзда белгиланади, бу муҳим тартибга солиш вазифасини бажаради. Ҳозирги пайтда Марказий банк томонидан мажбурий резерв нормаси ўрнатилади. Резерв нормаси қуйидагича ҳисобланади: Банкнинг мажбурий резервлари Резерв нормаси = Банкнинг муддатсиз омонатлари бўйича мажбуриятлари Агар банкнинг омонатлари 200000 сўм бўлиб, ундан 20000 бирлик мажбурий резервларни ташкил этса, резерв нормаси 0,1 ёки 10%ни ташкил этади. Бу нормани ҳар бир мамлакатда МБ давлат юритадиган пулкредит сиёсатидан келиб чиқиб белгилайди. Зарур резервлардан ортиқ маблағларни банк ссудага беради. Агар резерв даражаси 20% деб олсак, банк “А” 40000 сўмни резерв фондида сақлайди, 160000 сўмни мижозларга ссуда бериш мумкин. Банк кредит берилганда бу суммани мижознинг жорий счётига ўтказади. Натижада 160000 сўм янги пул пайдо бўлди. Банклар томонидан янги пул ҳосил бўлишига ягона тўсқинлик қиладиган нарса бу МБ резерв (заҳира) фондларидир. Мисолимизни жадвалда ифодаласак қуйидаги кўринишда бўлади: 2-жадвал. Банк Марказий банк мажбуриятлари Мажбурий резервлар Резервдан ортиқ Ссудага бериш мумкин бўлган пул А 200000 40000 160000 160000 Б 160000 32000 128000 128000 В 128000 25600 102000 102000

Г 102000 20480 81920 81920 Д 8192 ва ҳоказо 16384 6553 65536 Вужудга келтирилган умумий кредит пул миқдори 800000 “А” банкдан ссуда олган тадбиркор ўз сотиб олган товарларига чек билан тўлайди. Бу чекни товар сотган банкка ўтказади. “Б” банкда янги 160000 пул вужудга келди. Энди бу пулни 32000 сўмни резервга ўтказиб, қолган 128000 сўмни қарзга бериш мумкин. Бу банкдан қарз олган мижоз олган пулини турли юридик шахслар ва жисмоний шахсларга товар ва кўрсатган хизматлари учун тўлайди. Улар бу пулларни “В” банкка қўядилар. “В” банкнинг депозитлари 128000 сўмга кўпайди. Бу банк ўз навбатида 25600 сўмни резервга қўйиб 102400 сўмни кредитга беради. Кейинги босқичда 102400 сўмни “Г” банкка қўйиб, уларнинг депозитларини шунча сўмга кўпайтиради. Ўз навбатида бу банк ҳам 20480 сўмни резервга қўйиб, 8192 сўмни кредитга бериш мумкин. Бунинг натижасида банклар томонидан яратилган янги пулнинг миқдори 472321 сўмгача етади. “Г” банкнинг активи “Г” банкнинг пассиви Резерв 20480 Депозитлар 102400 Ссуда 81920 ------------- Жами 102400 Жами 102400 Мантиқий фикр юритадиган бўлсак, банклар томонидан янги пул яратилиш жараёни маълум бир чегарагача давом этади. Мана шу жараённи банк депозитлари кўпайишининг мультипиликатор самараси деб аташади. Биз кўрдик-ки, 200000 сўмни юзага келиши бутун банк тизимларида депозитларни бир неча марта ўсишига олиб келади. Шундай қилиб банк тизими пул таклифини мультипликатор самарасидан ёки банк мультипликатори кўрсатади. Мультипликатор сўзма- сўз таржима қилинса, кўпайтириувчи дегани. У қуйидаги формула ёрдамида хисобланади.

1 M = * 100% r бу ерда M – пул мультипликатори; r – МБ қўйилиш керак бўлган талаб этилган резерв (захира) нормаси; агар, r=20% бўлса, у ҳолда M=1х100/20=5; яъни ҳар бир сўмимиз депозитларни 5 сўмга кўпайишига олиб келади. Кўриниб турибдики резерв нормасининг камайиши депозитларнинг ўсишига, пул массасини камайишига олиб келади. Мисолимиз бўйича резерв нормаси 20% дан 10% га туширилса, мультипликатор 10га тенг бўлади, аксинча 25%га кўтарилса мультипликатор 4га тенг бўлади. Реал хаётда банк депозитлари кўпайиши-мультипликатори самарасидан анча фарқ қилади. Сабаби банкдан олинган ссуданинг ҳаммаси ҳам банкка қайтиб бормайди. Улардан бир қисми муомалада нақд пул тарзида айланиб юриши мумкин. Буларнинг ҳаммаси банкларнинг ссуда бериш имкониятларини камайтиради. Бунда банкдан резервдан ташқари нақд пулга айланган маблағ ҳам чиқиб кетади. У пул мультипликаторини ўзгартиради. Агар нақд пулга айланган қисмини “с” билан белгиласак, у ҳолда юқоридаги формуламиз қуйидагича бўлади: 1*100 m = r+с Агарда ана шу пулга айланган миқдори 30% ташкил қилади десак, у ҳолда пул мультипликатори =1х100:(20+30) =2 га тенг бўлади. Демак ҳар бир сўм қўшимча депозитлар аввалига ўхшаб 5 эмас, балки 2 сўм янги кредит пули хосил қилади. Пул мультипликаторидан фойдаланиб, умумий пул массаси миқдорини кўпайтириш ёки камайтиришни хисоблаб чиқариш қийин эмас. Бизнинг мамлакатимизда бу услубни иқтисодиётни тартибга солишда қўлланишини ҳали бошланғич босқичда. Бозор иқтисодиётида эмиссияга қарганда

резервлар миқдорини ўзгартириш билан пул муомаласини тартибга солиш афзалроқ. Бу ерда шуни эслатиб ўтиш керакки, резерв тарзида МБ да маълум миқдорда пулни сақлаш мажбуриятлари бўйича тўлов қобилиятсизлиги хатарини камайтирса ҳам банклардан мижозларнинг омонатига қўйган пулларини ёппасига олиш учун харакат қилишларининг олдини олмайди. Резервнинг етишмаслиги молиявий саросималикни келтириб чиқариши мумкин. Молиявий саросималик – бу мижозлар омонатига қўйган пулларни шу вақтнинг ўзида олишга уринишлари, қарздорларда эса талаб қилинган миқдорда пулнинг йўқлиги сабабли уларнинг саросимага туширишдир. Бу банкларни ва улар билан боғлиқ компанияларнинг ҳам банкрот бўлишига олиб келиши мумкин. АҚШда охирги 50 йилдан ортиқ вақт мобайнида молиявий саросималик юз бермаган. Бу банк резерви билан боғлиқ эмас. Чунки банк мижозлари молиявий барқарорлик хақида овозалар тарқалса ҳам ўз омонатларини олиш учун саросимага тушиб шошилмайдилар. Сабаби, уларнинг омонатлари, депозитларни суғурталаш федерал корпорацияси томонидан суғурталанган. Агар банк бирон сабаб билан ёпилса, унинг мижозлари бир неча кун ичида конпенсация олишни мўлжаллашлари мумкин. Агар суғурта фонди маблағлари етмаса, ҳукумат зарур пулни эмиссия қилади. Маълумки, ҳамма банкларда активлар суммаси банкнинг ўз капиталидан бир неча марта юқори, унинг коэффициенти 15:1 гоҳида 25:1 гача етади. Ундан ташқари активлар умумий суммасида муддати узайтирилган кредитлар мавжудки, уни тўланиши умуман шубҳали. Тижорат банкларининг қисқа муддатли ресурслари портфелидан узоқ муддатли кредитлар беришга харакати ҳам хатарли. Умуман олганда хатар даражаси 25% ошмаслиги, энг яхши вариант ҳисобланади.

Банк ишида молиявий хатарларни суғурталаш бутун бир тизими мавжуд. Бу борада бизнинг мамлакатимизда ҳам дастлабки қадамлар қўйилмоқда. 8. Марказий банк ва унинг асосий вазифалари Кредит тизимида бош ролни Марказий банк ўйнайди. Марказий банк банклар банкидир. Марказий банк тижорат банклари ичида XVIII-XIX аср, капитализмнинг дастлабки босқичидаёқ ажралиб турган. Давлат фақат Марказий банкга пул эмиссиясини топширган. Баъзи Марказий банклар бошидаёқ давлат муассасаси тарзида ташкил этилган. Масалан, Немис федерал банки, Австралия Резерв банки иккинчи жаҳон урушидан сўнг миллийлаштирилган Франция, Англия, Япония, Канада, Голландия банклари. МБ, Давлат банки ҳисобланади, лекин баъзи мамлакатларда тижорат- акционерлик банки тарзида иш юритади. Бунда бош акционер бўлиб давлат майдонга чиқади. Масалан: Швецария банкилари бунга мисол бўла олади. МБ, энг аввало давлатнинг пул-кредит сиёсатини амалга оширади. МБ қатор вазифаларни бажаради, улар ичида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: Тижорат банкларини рўйхатга олади. Улар рухсатнома беради. Ана шундан кейингина банк ўз фаолиятини бошлаши мумкин. МБ тижорат банкларини фаолиятини мувофиқлаштиради ва тартибга солади. МБ фаолиятининг таркибий қисми мониторинг – ссуда берилган пулни олинган мақсад бўйича ишлатишни назорат қилиш, олинган маблағларни муддатида қайтариш имконини кучайтиришга хизмат қилади. Тижорат банклари барқарорлигини таъминлаш мақсадида қатор мажбурий нормативлар ўрнатади: 1. Устав фондини минимал миқдорини белгилайди. 2. Банкнинг ўз маблағлари билан банк активлари ўртасида нисбатини, баланс ликвидлилигининг кўрсаткичини белгилайди. 3. МБ да сақланадиган мажбурий резерв нормаларини белгилайди.

4. Тижорат банклари ўртасида корреспондентлик счётлари орқали ҳисоб-китоб ишларини ташкил этади. Тижорат банклари МБ га молиявий ҳисобот топширади. Марказий банк Молия вазирлиги билан ҳамкорликда суғурта ва резерв фондларини ҳосил қилиш тартибини ишлаб чиқади. МБнинг асосий актив операциялари – бу қимматбаҳо қоғозлар чиқариш ва ссуда беришдир. Давлатнинг қимматбаҳо қоғозлари бу хазина векселлари, облигациялар бўлиб, улар даромадларнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида облигациялар даромад манбаи сифатидагина эмас, кўпроқ тижорат банклари резервлари миқдорига таъсир этиш ва бу билан мамлакатдаги пул массаси миқдорига таъсир этиш воситаси сифатида ҳам майдонга чиқади. Активларни жойлаштиришни бошқа йўли – бу ссуда бериш. МБ ҳукуматига қарз беради. Маълумки, ЯММ нинг ярми ва айрим ҳолларда ундан кўпроғи мамлакатларнинг давлат бюджетларида жамғарилади. Шунинг учун МБ хукумат, муассаса ва ташкилотларнинг, миллий ҳокимиятларининг ҳисоб варақаларини юритади. Уларда маблағларни жамлайди ва тўловларни бажаради. Банк давлатга қисқа ва узоқ муддатли ссудалар шаклида ёки давлат облигацияларини сотиб олиш йўли билан кредит беради. МБ тижорат банкларига ҳам ссуда беради. МБ ҳамма банкларга қарз олиш учун тенг шароит яратиши керак. Ссуда асосан уч мақсадга қаратилади: резерв мажбуриятларини бажариш, мавсумий ссудалар, ҳамда молиявий аҳволи беқарор банкларга шу ҳолатдан чиқиб олиш учун ёрдам кўрсатиш. Бундан ташқари МБ активларида чет эл валютаси бўлиб, халқаро валюта бозорларида доллар, марка, иенада шу кабилар билан валюта интервенцияси ўтказиш воситаси сифатида фойдаланади. МБ давлат топшириғи бўйича олтин ва чет эл валютаси билан операциялар ўтказади.

Ўзаро талабнома ва мажбуриятларини ҳисобга олишда, яъни клирингга асосланган нақд пулсиз хисоб-китоблар МБнинг муҳим вазифасидир. МБнинг пассив операциялари. 1. Ҳукуматнинг олди-берди операцияларига хизмат кўрсатади, ўз депозитларини ҳамда заҳираларини банклар ва аҳолига қимматбаҳо қоғозлар сотиб тўлдириб туради. 2. Тижорат банклари резервларини сақлайди. МБ нуқтаи назаридан тижорат банклари резервлари – бу унинг тижорат банклари олдидаги мажбуриятлари бўлиб, МБ учун пассив операциялар ҳисобланади. 3. Банкнота чиқариш, бошқача айтганда пул эмиссия қилади. Улар муомилага киритилгач қўлдан қўлга ўтиб унинг эгаларини товарлар ва хизмат билан таъминлаш мажбурияти тарзда юзага чиқади. МБ ҳар қандай миқдорда пул эмиссия қилиш мумкин. Лекин у ўз вазифасини чиқарган пулларини иқтисодий ривожланишга мос товар ва хизматлар билан таъминланган бўлсагина бажариши мумкин. Банкнотлар ўз капитали. Бу банкнинг а) мулки, б)счётлари, в) фоиз шаклида олган фойдасидир. МБнинг соддалаштирилган баланс схемасини қуйидагича ифодалаш мумкин Активлари Пассивлари 1 Валюта резерви а) олтин в) чет эл валютаси 1 МБ нинг ўз капитали 2 МБ кредитлари 2 Тижорат банклари омонатлари 3 Қимматбаҳо қоғозлар 3 Муомаладаги банкнотлар 4 Инкассация чеклари 4 Чет мамлакатлари операциялари бўйича мажбуриятлари

5 Қимматбаҳо қоғозларни сақлаш 5 Ҳукумат депозитлари 6 Бошқа активлар (бино, иншоот кабилар) Давлатнинг кредит-пул сиёсатини юритар экан, МБ мақоми бўйича кимга бўйсинади деган савол туғилади. Бунга иқтисодчиларнинг фикри бир хил эмас. Айрим иқтисодчилар фикрича банкнинг кимга бўйсинишининг аҳамияти йўқ. Иккинчи гуруҳ иқтисодчилар, МБ мустақил бўлиши керак, бўлмаса сиёсатдонлар инфлция оқибатни ўйламай пул босиб чиқариш имкониятига эга бўладилар, деган нуқтаи назарни илгари суришади. Учинчи гуруҳ иқтисодлар ҳар қандай ҳукумат пул ва солиқбюджет сиёсатини юритиш имкони эга бўлиши, бунинг учун МБ мустақил бўлиш керак эмас дейишади. Реал ҳаётда айрим мамлакатларда МБ ҳукуматга тўғридан тўғри бўйсунмайи. Масалан: АҚШ, Германия, Швецария, Австрия, Япония ва бошқалар. Айрим мамлакатларда масалан: Англияда МБ тўғридантўғри ҳукуматга бўйсинади. Мамлакатимизда МБ Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси олдида ҳисобдор, бошқарувчи ва ижро этувчи давлат хокимияти идоралари олдида мустақил. Давлат пул-кредити сиёсатини МБ амалга оширади: а) пул муомаласини тартибга солади; б) кредит ҳажми, фоиз ставкалари даражаси ва бошқаларни белгилайди. МБ пул-кредит сиёсатини амалга оширишнинг асосий усуллари қуйидагилар. 1. Очиқ бозордаги операциялари; 2. Заҳира (резерв) меъёрини ўзгартириш; 3. Ҳисоб (учёт) ставкаларини ўзгартириш.

Уларнинг ҳар бирининг ўзгариши пул массасининг ўзгариши устидан, яъни пул таклифи устидан назоратнинг энг мослашувичан ва сезгир қуролидир. Агар МБ га муомалада пул массасини кўпайтириш зарур бўлса, у қимматбаҳо қоғозлар бозорида давлатнинг қисқа муддатли облигацияларини сотиб олишни бошлайди. Тижорат банклари, ўз активларидаги хукуматнинг қимматбаҳо қоғозларини ўзлари учун мақбул шароит асосида сотишга тушадилар. Бирмунча муддат ўтгач облигациялар сотишдан тушган пуллар тижорат банкларига чеклар ёки депозитлар шаклида келиб тушади. Бу маблағлардан бир қисми резервга қўйилиб, қолганларини банклар кредитга бериш мумкин. Шундай қилиб, МБ давлатнинг қисқа муддатли облигацияларини сотиб олиш билан муомаладаги пул таклифини кўпайтиради. АҚШда 80-йилларнинг иккинчи ярмида инфляция пасайгач ФРС йилига 20-30 млрд.доллар атрофида давлат облигацияларини сотиб олган, 2-4 млрд.доллар атрофида сотган. Агар МБ инфлцияга қарши пул массасини кўпайтиришнинг олдини олишга харакат қилса, у давлат қарз мажбуриятларини сотишни бошлайди. Тижорат банклари ўзларига фойдали тарзида давлатнинг қисқа муддатли облигацияларини сотиб оладилар, маълум муддат ўтгач чек тижорат банкларига тўлов учун тақдим этилади. Шундай қилиб, МБ давлатнинг қисқа муддатли облигацияларини сотиш билан пул таклифини камайтиради. МБнинг қимматбаҳо қоғозлар бозорига доимо таъсир кўрсатиши туфайли давлат облигацияларининг тўлов муддатлари ҳар хил бўлишидан қатьий назар, тезда пул массасини камайтириш имконини беради. Заҳира (резерв) нормаларини ўзгартириш. Тижорат банклари МБ да ўз ҳисобларида захира маблағларини ушлаб туриш керак. АҚШ да унинг миқдори банк активларининг 3% дан 20% гача етади. Республикамизда ҳам мавжуд шароитдан келиб чиқиб, резерв нормаси белгиланади. Бу мажбурият резерв нормасидан келиб чиқиб белгиланади. Табиий бу норма паст бўлса,

банкларнинг судага бериш мумкин бўлган резервдан ортиқча маблағлари кўпаяди. У ўз навбатидан пул мультипликатори амал қилиш натижасида пулни кўпайишига олиб келади. Аксинча норма юқори бўлса муомаладаги пулни камайишига таъсир кўрсатади. Айтайлик МБ директорлари кенгаши резерв нормасини 10% дан 20%га кўпайтиришга қарор қилса, демак банк ҳар бир доллар маблағдан 20 центини МБ да сақлаб, қолганини суда беришга ишлатиши мумкин. Ана шундай тарзда заҳира нормасини ўзгартириш билан пул массасига таъсир этилади. Бу усул нисбатан қўпол, шунинг учун ундан иложи борича кам фойдаланилади. Ҳисоб (учёт) ставкасини ўзгартириш ёки қайта молиялаштириш. МБнинг асосий вазифаларидан бири тижорат банкларига ссуда бериш. Тижорат банклари белгиланган судага олинадиган процент тўловлари ҳисоб ставкаси дейилади. Ҳисоб ставкаси орқали МБ кредит ресурслари ҳажмига таъсир кўрсатади. Ҳисоб ставкаси камайиши билан тижорат банклари томонидан МБ кредитга талаб ўсади, аксинча бўлса талаб камаяди. Чунки тижорат банклари олган кредитларини ўз мижозларига ссудага беради. Мижозлардан олинадиган хақ албатта хисоб ставкасига боғлиқ бўлади. Ҳисоб ставкасини пасайтириш билан иқтисодий фаоллик кучаяди. Сабаби пул таклифи ўсиб, қарз олиш имконияти ортади. Агарда мамлакатда пул массасини камайтириш зарур бўлса, МБ хисоб ставкасини оширади, натижада кредит қимматлашади, фаоллик сусаяди. Ҳисоб ставкасини ўсиши инфляцияга қарши кураш олиб бориш усули сифатида ҳам қўлланади. Ҳисоб ставкасини ўзгартириш ҳам эҳтиёткорлик билан қўлланилади, сабаби, кутилмаган қўшимча ўзгаришларга олиб келиши мумкин. МБ иқтисодий вазиятга қараб “арзон” (юмшоқ) ёки “қиммат” (қаттиқ) пул сиёсати юритади. “Арзон” пул сиёсати. Агар иқтисодиётда фойдаланилмаган ишлабчиқариш қувватлари, ишсизлик мавжуд бўлса, МБ шу сиёсатни юритади, кредит олишни осонлаштиради. У қуйидагилар:

1. Очиқ бозорда давлат қимматбаҳо қоғозларни банклар ва аҳолидан сотиб олинади. 2. Резерв (заҳира) нормаси камайтирилади. 3. Ҳисоб ставкаси пасайтирилади. Натижада пул таклифи кўпаяди, фоиз ставкаси пасаяди. Бу инвестицияни ўсиши ва амалий фаолиятининг кучайишига олиб келади. “Қиммат” пул сиёсати. Агарда мамлакатда инфляция юз бераётган бўлса, “қиммат” пул сиёсати юритилишига тўғри келади. Бу сиёсат кредитни қиммат қилиб, уни олишни қийинлаштиради. Пул таклифини қисқартириш чора-тадбирлари кўрилади: 1. Очиқ бозорларда давлат қимматбаҳо қоғозлар сотилади. 2. Заҳира (резерв) нормалари оширилади. 3. Ҳисоб ставкаси кўтарилади. Пул таклифи қисқариши натижасида фоиз ставкаси кўтарилади. Бу ўз навбатида инвестицияни қисқаришига, инфляцияни чеклашга олиб келади. Шундай қилиб МБ мамлакатнинг банк-молия соҳасига, унинг ҳолатига бевосита таъсир қилиб, бутун иқтисодиётга ўз таъсирини кўрсатади. Кўпчилик иқтисодчилар пул-кредит сиёсатини миллий барқарорлаштириш сиёсатининг ажралмас қисми деб ҳисоблашади. Унинг афзаллиги шундаки, фискал сиёсатга нисбатан мослашувчанлиги ва тез орада таъсир кўрсатиши, сиёсий босим кўрсатиш фискал сиёсатга нисбатан қийинлиги билан ҳам ажралиб туради. Ундан ташқари қатор иқтисодчилар пул таклифининг ўзгаришини иқтисодий фаоллик даражасини белгилайлиган хал қилувчи омил деб ҳисоблашади. Аммо, уни камчиликлари ҳам бор. Жумладан, “Қиммат” пул сиёсати кутилган натижани бериши, лекин “арзон” пул сиёсати бундай натижани бермаслиги ҳам мумкин, яъни таклиф қилган пул мижозлар томонидан фоиз нормасининг паст бўлишига қарамай ссудага олинмаслиги мумкин. Бу камчиликларга қарамай, пул-кредит сиёсати ва унинг кредит тизими орқали амалга оширилиши мамлакат иқтисодий хаётида мухим рол ўйнайди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер.

Похожие

Кредит ва кредит тизими

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими.

Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси. Молия-кредит тизими статистикаси