Молия ва молия тизими.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

262.5 KB

Скачать

Молия ва молия тизими. Режа: 1. Молия моҳияти ва функциялари. 2. Молия тизими ва унинг асосий бугинлари. Давлатнинг молиявий сиёсати. 4.Марказлашмаган давлат займлари ва уларнинг турлари, ахамияти(10548) 1 5. Давлатнинг бюджет тизими. Бюджетнинг функциялари. 6. Бюджетлараро муносабатлар тизими. 7. Нодавлат нафақа фондлари(10450) 2 8. Нафақа фондлари(10469) 3 1 ТДИУ ва МДХ мамлакатлари иктисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат битирув- малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т, 2005 й., 476 2 ТДИУ ва МДХ мамлакатлари иктисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат битирув- малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т, 2005 й., 47 6 3 Ыша ерга =аралсин

$1. Кишилик жамиятининг ривожланишидаги дастлабки меҳнат тақсимотларининг содир бўлиши натурал хўжаликнинг емирилиши ва товар хўжалигининг шаклланиш жараёнини шакллантирди. Товар хўжалигининг шаклланиши қийматнинг оддий шаклини пайдо бўлишига олиб келди ва кейинчалик қийматнинг умумий ва пул шаклларини вужудга келиши билан давом этди. Ишлаб чиқариш жараёнининг эволюцион тарихий тараққиёти натижасида объектив иқтисодий категория сифатида дастлабки молиявий муносабатлар ҳам шакллана бошлади. Молия тушунчасининг мазмуни “пул тўлови”, “даромад” “тўлов” деган полисемантик ҳарактердаги маъноларга эга бўлиб дастлаб XIII - XV асрларда италияда пайдо бўлган. Молия дастлаб ҳар қандай пул тўловларини англатган бўлиб, кейинчалик бу тушунча иқтисодий субъектлар ўртасидаги пул муносабатлари тизимининг муҳим элементларидан бирига айланиб қолди. Аммо ҳар қандай пул муносабатлари тизими ҳам молиявий муносабатлар ҳисобланмайди. Шунинг учун ҳам молия ва пул ўртасида ўзаро бо\лиқлик билан биргаликда уларни солиштириб бўлмайдиган фарқли томонлари ҳам мавжуддир. Чунончи, пул- товарлар дунёсидан ажралиб чикса ва барча товарлар учун умумий эквивалент ролини уйновчи махсус товардир. Молия эса мавжуд ўзига ҳос пул муносабатлари тизимини ўз ичига олади. Молия давлат ва бошқа иқтисодий субъектлар ўртасида турли хил кўринишдаги пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқ пул муносабатлари тизимидир. Молиянинг моддий асосини пул айланиши ташкил қилади. Пул айланишининг 2 хил тури мавжуд: 1. Нақд пул айланмаси;$ $2. Нақд пулсиз айланмалар. Реал пул айланмаси бу иқтисодий жараён бўлиб қийматни ҳаракатини юзага келтиради ва пул тўловлари ва ҳисоб китоблари билан бираликда ҳаракат қилади. Реал пул оборотларини асосий объектлари бўлиб кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини молиялаштиришнинг асосий манбаи бўлган молиявий мабла\лар ҳисобланади. Молиянинг ҳарактерли белгилари қўйидагилардан иборат: 1. Пул муносабатлари ҳарактеридан иборат. 2. Тақсимлаш ҳарактеридан иборат. 3. Фондли ҳарактердан иборат. Молия ўзига ҳос равишдаги тарихий категория ҳисобланади. Пул инсониятнинг буюк кашфиётларидан бири ҳисобланади. Инсоният цивилизациясининг дастлабки даврларидаёк пуллар пайдо бўлди товар пул муносабатлари пайдо бўлди, давлатлар шаклланди. Аммо нима учун молия ўрта асрларда пайдо бўлди. Молиянинг характерли белгилари. Пул муносабатлари ҳарактери: 1.Яратилган қийматни тақсимлаш билан Тақсимлаш ҳарактери: 1.Бирламчи тақсимлаш (Иш ҳақи фондини шакллантириш, Фондли ҳарактери: 1.Марказлаштирилган пул фондлар (Давлат бюджети, бюджетдан ташқари фондлар) 2. Марказлаштирилмаг$ $бо\лиқ пул муносабатлар 2. Турли хил пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқ пул муносабатлари. фойдани шакллантириш ва бошалар). 2.+айта тақсимлаш (иш ҳақини фондини тақсимлаш, фойдани тақсимлаш, солиқлар). ан пул фондлар (корхоналарда шакллантириладиган моддий ра\батлантириш, истеъмол ва бошқа фондлар.). Бунинг 1-шарт шароити ўша даврларда европа давлатларда ички зиддиятлар ва муаммолар пайдо бўла бошладики уларни ҳал қилиш учун давлат йирик миқдордаги пул мабла\ларига эхтиёж сеза бошлади. 2-асосий шарт шароит ўша даврларда пул фондларини шакллантириш ва ундан фойдаланиш тизимли ҳарактерга эга бўла бошлади. Уша даврлардаёк ҳаражатларни 4 тури амал қила бошлаган эди: ҳарбий ҳаражатлар, иқтисодиёт, ижтимоий соҳа ҳаражатлар ва бошқарув ҳаражатлари. 3-шарт шароит Уша даврларда солиқ тўловларини ундиришнинг пул шакли ривожланаётган давр эди. Солиқларни ундиришнинг 2 хил шакли бор: натурал ва қиймат яъни пул шакли. Молиянинг мавжудлиги товар-пул муносабатлари ва қиймат қонунларининг амал қилиши билан белгиланади. 1. Товар-пул муносабатларининг вужудга келиши; 2. Давлатларнинг пайдо бўлиши. 3. Иқтисодий қонунларнинг амал қилиши;$

Давлатларнинг пайдо бўлиши билан молиянинг пайдо бўлишини объектив шарт шароитлари давлатлар жамият иқтисодий тизимидаги роли ва унга тегишли бўлган функцияларда намоён бўлади. Давлатларнинг иқтисодий роли жамият иқтисодий тизимида мулкчилик муносабатларининг ислох қилиш, институционал ўзгаришлар, иқтисодий самарадорлик ва ижтимоий тенглик меъёрларини таъминлашдан иборатдир. Жамиятдаги давлатнинг иқтисодий роли. Мулкчилик муносабатларини ислох қилиш Иституционлар ўзгаришлар Иқтисодий самарадорлик ва ижтимоий тенглик меъёрларини таъминлаш. Давлатнинг иқтисодий роли унинг қўйидаги: тартибга солиш, қайта тақсимлаш, ижтимоий, назорат функицяларида намоён бўлади. Давлатнинг функциялари. Тартибга солиш функцияси +айта тақсимлаш функцияси Ижтимоий функцияси Назорат функцияси 1. Тартибга солиш функцияси: Давлат амал қилиши зарур бўлган шундай соҳалар мавжудки уларни тўлақонли амал қилишида давлат бош позицияда бўлади (масалан мудофаа, ижтимоий химоя тизимлари ва бошқалар). Давлат турли хил институтционал тизимлар воситасида иқтисодий сиёсатни амалга

оширади. Тартибга солиш соҳалари: Давлат молияси, пул муомаласи, нақдпулсиз ҳисоб китоблар, валюта курслари, иқтисодий хавфсизли ва бошқалар. 2. +айта тақсимлаш функцияси . Яратилган миллий даромад ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида қайта тақсимлашнинг объекти ҳисобланади. Бундай қайта тақсимланишининг механизми сифатида солиқ ва бюджет тизими ҳисобланади. 3. Ижтимоий функцияси. Утиш даврининг асосий муаммоси ҳисобланувчи ижтимоий химоя тизимларини шакллантириш ва аҳолининг кам таъминланган қатламини химоя қилиш давлатнинг асосий функцияси ҳисобланади. Бу функциянинг амал қилиш механизми: ижтимоий трансфертлар тизими, Республика ва маҳаллий даражадаги ижтимоий дастурлар, адресли ижтимоий ёрдамлар. Давлатнинг иқтисодий роли ва функцияси ижтимоий иқтисодий жараёнларни тартибга солишнинг молиявий сиёсатини ва молиявий усулларини аниқлаб беради. Товар пул муносабатларининг мавжудлиги. Ҳар қандай пул муносабатлари ҳам молиявий муносабатлар таркибига киритилмайди. Масалан, банк кредитларини олиш ва уни қайтариш жараёни, кредиторлик қарзларини тўлаш жараёнидаги пул муносабатлари молиявий муносабатлар категориясига киритилмайди. Молиявий муносабатлари категорияси мазмунини аниқловчи кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги пул муносабатлар қўйидагилардан иборат:

$Молиявий муносабатлар. Корхоналар ва бюджет ўртасидаги барча турдаги тўлов турлари. Корхоналар ва бюджетдан ташқари фондларга барча турдаги тўловлар ва ажратмалар ва уларни молиялаштириш механизмлари Кредитлар бўйича фоиз- лар тўлаш воситасидаги пул муно- сабатлари Корхоналар билан кор- хоналар ўртасида ишлаб чиқариш ва тижорат фаолияти воситасида. ёқил\и сотиб олиш, хом ашё сотиб олиш, тайёр маҳсулот сотуви, хизмат- лар кўрсатиш бўйича пул муносабатлар. Корхоналар тайёр маҳсулотни сотув қилиш натижасида пул тушумларига эга бўлади. Пул тушумларини бирламчи ва қайта тақсимлаш натижасида қиймат тақсимот жараёни содир бўлади. Молия моҳиятига ва ташқи пайдо бўлиш шаклларига эгадир. Молиянинг моҳияти деганда алоҳида қиймат категорияси сифатида молиянинг ички моҳиятини намоён бўлиши тушунилади. Молиянинг моҳияти ва пайдо бўлиш шакллари ўзаро бо\ликдир. Масалан, 1995 йилдан хўжалик субъектларининг давлат бюджети билан ўзаро муносабатларида фойдани тақсимланишининг давлат бюджети даромадларига фойдадан ажратма шаклига ўтилди. Хўжалик ислоҳотлари шароитида бу муносабатлар 3 шаклда намоён бўлди яъни: ишлаб чиқариш фондларига ажратмалар, Фиксирланган (рента) тўловлари; фойданинг эркин қолди\идан бюджетга бадаллар. Бозор иқтисодиёти шароитида эса бу муносабатлар солиқлар воситасида амалга оширилади.$ $Юқоридагиларга асосланган ҳолда шуни таъқидлаш жоизки, молиянинг иқтисодий моҳияти масаласи мазкур категориянинг ички мазмунини аниқловчи 2 назария амал қилади: 1. Тақсимлаш назарияси тарафдорлари. 2.Такрор ишлаб чиқариш назарияси тарафдорлари. Тақсимлаш назарияси тарафдорлари тасдиқлайдики, молия ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнининг 2 боскичида пайдо бўлади, яъни ялпи ички маҳсулот қийматини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнида вужудга келади. Такрор ишлаб чиқариш назарияси тарафдорлари эса молия такрор ишлаб чиқариш категорияси сифатида такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларида намоён бўлади деб таъкидлайдилар. Иқтисодий қонунларнинг амал қилиши. Асосий иқтисодий қонунлар: қиймат қонуни, пул муомаласи қонуни, талаб ва таклиф қонуни. +иймат қонуни. Товар қиймати уни шакллантириш жараёнида сарфланган абстракт ва конкрет меҳнат билан белгиланади. Пул муомаласи қонуни. Муомаладаги пулларнинг умумий миқдорига пулнинг айланиш тезлиги тескари пропорционал, ишлаб чиқарилган товарлар миқдори ва уларнинг баҳосига тў\ри пропорционал. Молиянинг асосий функциялари. Молиянинг моҳияти унинг функцияларида намоён бўлади. Функция объект ички моҳиятининг конкрет шаклини намоён бўлиш жараёнидир. Молиянинг функциялари юзасидан иқтисодчи олимларнинг ўртасида қатори баҳсли ҳолатлар мавжуд.$ $Бир қатор таниқли молиячилар молиянинг 3та функцияси мавжудлигини эътироф этишади. А.М. Бирман молиянинг қўйидаги функциялари мавжудлигини эътироф этади: 1. Хўжалик юритиш жараёнини пул мабла\лари билан таъминлаш; 2. Назорат 3. Тақсимлаш. А.М. Александров ва Э.А. Вознесенский тасди қ лайдики молия қ уйидаги функцияларни бажаради: 1. Пул фондларини шакллантириш. 2. Шакллантирилган пул фондларидан фойдаланиш 3. Назорат. И.Т. Балабановнинг фикрига к ў ра бозор и қ тисодиёти шароитида молиянинг та қ симлаш функцияси ў зининг мазмунини йукотади. Иқтисодчи В.М. Родионованинг фикрига к ў ра молия тақсимлаш ва назорат функцияларни бажаради. Ҳозирги шароитда Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар молиянинг тақсимлаш ва назорат қилиш функцияларини бажаришини эътироф этишади. Иқтисодий субъектларнинг асосий манфати фойда олиш ҳисобланади. Фойда марказлаштирилмаган пул фондларининг асосий молиявий манбаи ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида мулкчиликнинг кўп укладли шаклларини пайдо бўлиши ва бозор иқтисодиётининг амал қилиши тўлиқ иқтисодий мустақилликни таъминловчи демократик тизимни шакллантиришни объектив зарур қилиб куяди. Бундай шароитда иқтисодий субъектлар фаолиятининг молиявий натижалари яъни тадбиркорлик фойдасини$ $тақсимлаш улар томонидан қабул қилинадиган молиявий қарорларга бо\ лиқдир. Савол ту\илади. Турли даражадаги кўп сонли фондларни шакллантиришнинг асосий молиявий манбалари нима ҳисобланади. Албатта бунда макродаражада ялпи ички маҳсулот. Ялпи ички маҳсулотни тақсимлаш жараёни турли хил молиявий инструментлар: меёрлар, ставкалар, таърифлар, ажратмалар ва бошқа молиявий инструментлар воситасида амалга оширилади. Микродаражада эса унинг манбаи корхоналар пул даромадлари ва жам\ армалари ҳисобланади. Молиянинг назорат функцияси- бу обектив амал қилувчи пул муносабатлари жараёнларини назорат қилишдир. Молиянинг назорат функциясининг объекти бўлиб хўжалик субъктлари фаолиятининг молиявий натижалари ҳисобланади. Молиявий назорат ўтказувчи субъектлар нуқтаи назаридан молиявий назорат қўйидаги турларга ажратилади: Молиявий назоратнинг турлари$

Умумдавлат молиявий назорати (Давлат ҳокимияти ва бошқаруви томонидан амалга ошириладиг ан назорат). Ваколатли молиявий назорат (Вазирликнин г назорат тафтиш бўлимлри томонидан амалга оширилади) Ички хўжалик молиявий назорати (корхоналарнинг молиявий хизмат органлари томонидан амалга оширилади. Уларнинг функцияси корхонанинг ишлаб чиқариш молиявий фаолиятини текшириш ҳисобланади.). Жамоатчил ик молиявий назорати (алоҳида жисмоний шахслар томонидан амалга оширилади) Мустақил молиявий назорат (Аудит назорати, манфатдор лар иқтисодий агентлари.) Ўтказиш муддатлари бўйича молиявий назоратнинг турлари.

$Дастлабки молиявий назорат (1. Корхоналар молиявий режасини тузиш кўриб чиқиш ва тасдиқлаш жараёнидаги молиявий назорат. 2. Бюджет ташкилотлари сметаси. Давлат бюджети лойихаси тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш жараёндаги молиявий назорат). Жорий молиявий назорат (Молиявий режани бажа- рилиш, бюджет даромад ва ҳаражатларини бажарилиш тў\рилигини текшириш мақ- садида амалга оширилади. Бу ерда оперативлик ва эгилув- чанлик муҳим рол ўйнайди). Сўнги молиявий назорат (амалга оширилган молиявий операциялар сўнги натижаларини самарадорлигини текшириш ҳисобланади.). Молиянинг бошқа қиймат категориялари: пул, кредит, меҳнатга тўловлар фонди, баҳо ва бошқалардан фаркли томони уни давлатларни амал қилиши билан бевосита бо\ликлиги ҳисобланади. 2. Молия тизими- молиявий муносабатларнинг турли соҳаларини ўз ичига олиб, ҳар кайси соҳалар пул мабла\лари фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш хусусиятлари билан тавсифланади. Молия тизимининг асосий функциялари қўйидагилардан иборатдир: 1. Режалаштириш функцияси. 2. Ташкиллаштириш функцияси. 3. Ра\батлантириш функцияси. 4. Назорат Молия тизимининг функциялари.$ $Режалаштириш Мақсадларни шакллантириш ва уни амалга оширишнинг молиявий имкониятларини аниқлаш билан бо\лиқ тадбирлар. Ташкиллаштириш Бюджет курилиши, бюджет таснифланиши, тасдиқлаш, ижро этиш, вақолатли кредит органларини аниқлаш, маҳаллий ва республика органларининг бюджет вақолатлари ва ҳуқуқларини чегаралашни ўз ичига олади. Ра\ батлантири ш Пул мабла\ ларга эхтиёжни ҳисобга олган ҳолда молиявий фаолиятга таъсир этувчи омиллар талкин қилинади. Назорат Ўрнатилган мақсадларга эришишни солиштириш учун олинган натижаларни баҳолаш ва меёрлар ишлаб чиқилади. Давлатнинг молия тизими қўйидаги бў\инлардан ташкил топган: Молия тизими. Умумдавлат молияси. Хўжалик субъектлари молияси. Давлат бюджети Тижорат асосида фаолият юритувчи корхоналар Бюджетдан ташқари фондлар Нотижорат асосида фаолият юритувчи корхоналар$ $Давлат кредити Давлат корхоналари молияси. Молия тизимининг бу\инларга ажратилиши ҳар кайси бу\инларнинг вазифаларидан келиб чиқади. Шунингдек юқоридагилардан куриниб турибдики молия тизимининг бу\инлар мамлакат миёсида марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқдир. Ҳ озирги шароитда айрим иқтисодчи олимлар томонидан молия тизимининг муҳим б у \ инларидан бири сифатида аҳоли молиясини алоҳида кўриб утадилар. Уларнинг фикрларига кўра ЯИМни тақсимланиши жараёнида аҳоли иқтисодий субъект сифатида катнашади ва йирик миёсида пул жам\ армаларига эга бўлади. Бундай жам\армалар ҳозирги шароитда нафақат банк тизими учун муҳим молиявий бизнес балки иқтисодиётдаги ялпи инвестицияларни молиялаштиришнинг муҳим манбаларидан бирига айланмокда. Умумдавлат молияси корхоналар молияси билан бевосита бо\лиқдир. Чунки бир томондан бюджет даромадларини асосий манбаларидан бири моддий ишлаб чиқариш соҳасида яратиладиган миллий даромад ҳисобланади. Шунингдек корхоналар микёсидаги кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёни нафақат корхоналарнинг хусусий мабла\лари ҳисобига балки қарз мабла\лари ҳисобига ҳам амалга оширилади. Чунончи, бундай мабла\лар таркибида бюджет мабла\лари ҳам мавжуддир. Бюджет давлат молиясини асосий бў\ини ҳисобланади. Чунки бюджет орқали ЯИМнинг тахминан 30-35%и қайта тақсимланади. Давлат бюджет орқали йирик миқдордаги пул мабла\ларига эга бўлади. Бундай пул мабла\лари орқали давлат ўзининг жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий$ $вазифаларини амалга оширади. Чунончи, кучли ижтимоий сиёсатни амалга оширишда бюджет асосий рол ўйнайди. 2002 йилда умумий бюджет ҳаражатларининг 40,27% и ижтимоий маданий тадбирларга йуналтирилиши режалаштирилган. Шунингдек аҳолини ижтимоий химоя қилиш тадбирлари учун жами бюджет ҳаражатларининг 7,495%и сарфланиши режалаштирилган. 4 Мазкур кўрсаткичлар бюджетнинг ижтимоий иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишдаги аҳамиятини юқори эканлигини тасдиқлайди. Аксарият иқтисодчилар томонидан су\урта муносабатлари молия тизимининг асосий бу\инлари сифатида кўриб утилади. Су\урта муносабатлари- унда катнашувчи субъектлар ўртасидаги хўжалик субъектлари иқтисодий фаолияти натижасида вужудга келувчи эхтимолли зарарларни коплаш ёки су\урта ҳолатларини содир бўлиши окибатлари билан бо\лик уй хўжаликлари йуқотишларини тенглаштириш учун мулжалланган су\урта фондига мақсадли бадаллар ҳисобига алоҳида пул фондларини шакллантириш бўйича қайта тақсимлаш муносабатлари мажмуасидир. Су\уртанинг қўйидаги турлари мавжуд: 1. Ижтимоий су\урта 2. Мулкий су\урта. 3. Шахсий су\урта. 4. Жавобгарлик су\уртаси. 5. Таваккалчилик су\уртаси. Ижтимоий су\урта муносабатларининг объекти- фукароларнинг даромадлари ҳисобланади. Шахсий су\уртада - фукароларнинг хаёти, со\лиги ва меҳнат қобилияти ҳисобланади. Ижтимоий ва шахсий су\урта йирикрок 4 Ызбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 2004 йилги щисоботи$ $тармоқда бирлаштирилиши мумкин яъни уй хўжалиги даромадларини су\ урталаш. Жавобгарлик су\уртасида объект сифатида су\урталанувчининг маҳсулот етказиб бериш бўйича шартнома шартларини бажариш, кредиторлар қарзларини қайтариш ва бошқалар ҳисобланади. Таваккалчилик су\уртаси ёки тадбиркорлик хатарлари су\уртасида фойда олинмаслик ва қурилиши мумкин бўладиган зарар ҳисобланади. Мулкий су\урта муносабатларининг объекти сифатида су\урталовчининг моддий қийматликлари ҳисобланади. Су\урта қўйидаги функцияларни бажаради: 1. Риск; 2. Огохлантириш; 3. Назорат. Давлат ҳар қандай ўзининг вазифалари бўйича аниқ мақсадларга эришиш учун молиядан фойдаланади. Ўрнатилган мақсадларни амалга оширишда молиявий сиёсат муҳим рол ўйнайди. Молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш ва уни амалда қуллаш жараёнида ўрнатилган вазифаларни амалга ошириш шарт шароитлари таъминланади. Улар иқтисодий манфаатга таъсир қилишнинг фаол қуроли сифатида иштирок этади. Молиявий сиёсат кўп кирралидир. У қуйидаги муҳим бу\инларни ўз ичига олади: 1. Молиянинг ривожланишини илмий асосланган концепцияларини ишлаб чиқиш. У асосан иқтисодий қонунлар талабларини ўрганиш, хўжаликнинг ривожланиш ҳолатини ҳар томонланма комплекс таҳлил қилиш, ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларини, аҳоли эхтиёжларини ривожланиш истиқболларини таҳлил қилиш жараёнларини ўз ичига олади. 2. Истиқболдаги ва жорий даврда молиядан фойдаланишнинг асосий йўналишларини аниқлаш . Бунда халқаро омиллар, молиявий мабла\ларни$ $ўсиш имкониятларини ҳисобга олинган ҳолдаги иқтисодий сиёсатда кўзда тутилувчи ўрнатилган мақсадларга эришиш йўлларидан келиб чиқади. 3. Амалий фаолиятларни мувофиқлаштириш. Бунда белгиланган мақсадларга эришишга йуналтирилган амалий фаолиятларни ташкилий асослари кўзда тутилади. Юқоридаги бу \ инларнинг яхлитлиги молиявий сиёсатни мазмунини ани қ лаб беради. Истиқболсиз молиявий сиёсат молиянинг ривожланишини асосий концепцияларини тўлаконли равишда мукаммалаштирмаслик оқибатлари ҳисобланади. Давлатнинг молия сиёсати билан жамиятнинг иқтисодий фаолияти ўртасида муҳим ўзаро бо\лиқлик мавжуд. Бир томондан, молиявий сиёсат иқтисодий муносабатлар маҳсули бўлиб, жамият сиёсатини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда эркин эмас, яъни молиявий сиёсат мамлакат иқтисодиётига бевосита бо\лиқдир. Иккинчи томондан, молиявий сиёсат мамлакатнинг иқтисодий базисидан келиб чиққан ва ривожланган ҳолда маълум бир мустақилликка эга, ҳамда у ўзига ҳос қонуниятлар ва ривожланиш мантиқига эга. Ушбу йўналишларга асосланган ҳолда молиявий сиёсат давлат иқтисодиётига ва молиявий ҳолатига тескари таъсир этади. Бу таъсир турлича бўлиши мумкин;  Баъзи ҳолларда сиёсий чора тадбирлар ўтказиш воситасида иқтисодиётни ривожланиши учун қулай шарт шароитлар ва имкониятлар яратилади.  Баъзи ҳолларда сиёсий чора тадбирлар ўтказиш воситасида иқтисодиётни оркага кетиши учун қулай шарт шароитлар вужудга келади. Хўжалик юритишни жахон тажрибаси шуни кўрсатадики, жамиятнинг ривожланиши унинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши молиявий сиёсатни таъсир этиш даражасини ўсишига олиб келади.$ $Иқтисодиётда хўжалик тармоқларини турли даражада ривожланиши, хўжаликлараро ва ҳудудлараро иқтисодий алокаларни қийинлашуви иқтисодиёт тармоқлари ва ҳудудларни бир-бирига бо\лиқ ҳолда ва якин даражада иқтисодий-ижтимоий ривожланишини давлат томонидан таъминланишини талаб этади. Шунинг учун ҳам давлат томонидан молиявий тартибга солиб туриш муҳим аҳамиятга эгадир. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари Молиявий мабла\ларни жалб қилишни талаб килмайдиган қонуний характердаги усуллар Молиявий мабла\ларни жалб қилишни талаб қиладиган усуллар Баҳо сиёсати НИОКРни молиялаштириш Солиқ сиёсати Субсидиялар Пул- кредит сиёсати Иқтисодиётда давлат секторини шакллантириш Валюта сиёсати Давлат капиталини чет элга олиб чиқиш Давлатнинг иқтисодий жиҳатдан қанчалик куч қудрати ошса, шунчалик молиявий мабла\ларни ўз кўлида мужжассамлашга имкон беради, бу эса ўз навбатида иқтисодий конюктурага фаол таъсир кўрсатишга имкон беради. Иқтисодий қарорлар, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш қонунлари мантиги асосида, кўзда тутилган молиявий тадбирлар окибатларини илмий асосланган ҳолда ва уларни иқтисодий ривожланиш қонуниятларига мос ҳолда шакллантириш жамиятнинг тараққиёти асосини ташкил қилади. Бу ўз навбатида молия сиёсатида тез тез учрайдиган ва илгаридан кўзда тутилиши қийин бўлган ўзгартиришларни олдини олишга имконият яратади.$ $Молиявий сиёсат ўзининг даврийлиги ва хал килувчи вазифалар тавсифига бо\лиқ ҳолда молиявий стратегия ва молиявий тактикага бўлинади. Молиявий фаолият таҳлили шуни тасдиқламокдаки ҳозирги шароитда молиявий сиёсат ва стратегия тушунчалари ўртасида ягона тушунтиришлар мавжуд эмас. Бу тушунчалар аралаш ҳолда талкин қилинмокда. Меёрий хужжатларда ҳам мазкур категорияларни аниқ талкини мавжуд эмас. Бу Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан тасдиқланган молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш бўйича услубий тавсияларга тегишлидир. Лу\атда сиёсат нимагадир эришиш учун қандайдир ҳаракат тавсифи сифатида аниқланади. Стратегия сиёсатни амалга ошириш санъатидир. Тактика сиёсатни юритиш санъатининг таркибий қисми сифатида курилади. Бироқ мазкур тушунча мазмунини тушунган ҳолда шуни таъкидлаш жоизки кўрсатиб утилган “сиёсат” аниқ йўналишлар бўйича молиявий стратегияни амалга ошириш услубидан ташқари бошқа нарса эмас. Молиявий стратегияни ҳар бир йўналишини тавсифи амалиётда уларни амалга оширишнинг тактик услублари йигиндисининг мавжудлигини тасдиқлайди. Давлатнинг молиявий сиёсати макроиктисодий сиёсатнинг бош элементларидан бири ҳисобланади. Ҳозирги шароитда Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган молиявий сиёсат ислоҳотларнинг утиш давридаги молиявий иқтисодий инқирозлар окибатларини тугатиш ва мамлакатдаги барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга йуналтирилгадир. Чунончи, иқтисодиётнинг барча соҳаларида либерал режимни шакллантириш ва уни ривожланишини кўзда тутувчи иқтисодиётни эркинлаштириш масалалари молиявий сиёсатнинг марказида турмокда. Молиявий сиёсат қўйидаги йўналишларни ўз ичига олади: 1) Солиқ сиёсати;$

2) Бюджет сиёсати; 3) Пул кредит сиёсати; 4) Институционал ўзгаришлар; 5) Инвестиция сиёсати; 6) Ижтимоий сиёсат. Молиявий сиёсатни татбиқ қилиш учун қўйидагилар зарур ҳисобланади; - ижтимоий танглик камайтирилиши лозим. - давлат молиясини согломлаштириш лозим; - банк тизимини меёр бўйича ишлаш имкониятларини шакллантириш лозим; -товар ва пул окимларини тенглаштириш лозим; -ҳудудларнинг молиявий иқтисодий мустақиллигини ягона бошқарув тизими асосида окилона таъминлаш лозим. Молиявий сиёсатнинг таркибий қисмларидан бири солиқ сиёсати ҳисобланиб. У асосан давлат учун ҳам бозор катнашчилари учун ҳам иқтисодиётнинг реал секторининг молиявий ҳолатини юксалишини таъминловчи солиқка тортиш бўйича имкониятлар шакллантириши лозим. Солиқ сиёсатининг асосий вазифалари: -солиқ қонунчилигини, солиқка тортиш базаларини мукаммаллаштириш ва тўлов муаммоларини пасайтириш мақсадларида комплекс ислох қилиш; -мавжуд солиқ ва божхона имтиёзларини қайта кўриб чиқиш; -бюджетга ва бюджетдан ташқари фондларга тўловлар ва жарималарни реструктуризация қилиш; - солиқка тортиш механизмини соддалаштириш ва иқтисодиётнинг устивор соҳалари учун солиқлар бўйича имтиёзлар бериш; -солиқ маъмурияти фаолиятини такомиллаштириш.

$Бюджет сиёсати молиявий сиёсатнинг таркибий қисмларидан бири сифатида хозирда қўйидаги вазифаларни амалга ошириши муҳим ҳисобланади: -давлат ҳаражатларини иқтисод қилиш дастурларини амалга ошириш; -ижтимоий ислоҳотларни амалга оширишда бюджетнинг ўрнини мукаммаллаштириш; -бюджет мабла\ларидан самарали фойдаланишнинг назорат тизимларини мукаммаллаштириш; -бюджетнинг даромадлар ва ҳаражатлар ижроси тизимларини такомиллаштириш; -маҳаллий бошқарув органлари фаолиятининг молиявий имкониятларини шакллантириш мақсадида маҳаллий бюджетлар учун яхши молиявий потенциални шакллантириш; Давлат қарзларини бошқариш ва реструктуризация қилиш. Пул кредит соҳасидаги бугунги кунда мавжуд муҳим вазифалар қўйидагилардир: -банк тизимини реструктуризация қилиш жараёнини чуқурлаштириш; -банклар учун жорий этилган мажбурий меёрларини соддалаштириш ва уларни такомиллаштириш; -давлатнинг валюта захираларини тулдириш ва четга капиталлар окимини камайтириш; -иқтисодиётнинг устивор соҳаларини молиявий куллаб кувватлаш учун имтиёзли кредитлаштириш механизмларини шакллантири; -молиявий бозорларни шакллантириш ва ривожлантириш. Молиявий сиёсатнинг амалга оширишда институционал ўзгаришлар муҳим рол ўйнайди. Институционал ўзгаришлар давлатнинг бошқариш соҳасидаги асосий вазифаларидан келиб чиқади. Уларга қўйидагилар киритилади:$ $- ташкилотларнинг солиқлар бўйича қарзларини капитализация қилиниши натижасида давлат корхоналарнинг акцияларини жалб қилиниши; - давлатга тегишли акциялар пакетини ишончли бошқарувларига бериш; - ягона мулкий комплекс сифатида корхоналарни хусусийлаштириш; - ёқил\и энергетика комплекслари ва темир йўл соҳаси, алока ва уй жой коммунал хўжалиги соҳасини самарадорлигини ошириш ва ракобатни ривожалнтиришга йуналтирилган институционал ўзгаришлар. Ҳозирги шароитдаги давлатнинг молиявий сиёсати ижтимоий йуналтирилгандир. Бу соҳадаги асосий вазифалар қўйидагилардир: - бюджет соҳасида ишловчи ишчиларга жорий иш ҳақини тулик хажмда бериш; -аҳолининг кам таъминланган катламини оладиган даромадлари учун компенсация механизмини ишлаби чиқиш ва такомиллаштириш; -ишсизликни ўсишини олдини олиш ва бюджет соҳасидаги иш ҳақини индексация қилиш; Инвестиция сиёсати молиявий сиёсатни амалга оширишда муҳим аҳамиятга эгадир. Молия сиёсатини амалга ошириш ва уни хаётга унумли тадбик этиш учун молия механизми ишлатилади. У ўз навбатида жамият томонидан иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни таъминлаш учун ишлатилаётган молиявий муносабатларни йи\индисидан ташкил топади. Молиявий сиёсатнинг асосий таркибий қисми бўлиб, давлатнинг молия соҳасидаги барча фаолиятини амалга ошишига сабаб бўладиган молиявий механизмни белгилаш ҳисобланади. Молиявий механизм молиявий$ $муносабатларни ташкил этишнинг давлат томонидан белгиланган шакллари, турли ва усулларини ўз ичига олади. Молия механизмининг тузилмаси бир мунча мураккабдир. Амалдаги турли хил молиявий муносабатлар унинг элементларига киради. Давлат молиявий захираларидан фойдаланиш принцип ва йўналишларини аниқлашда, тўловларни турларини кўришда, мабла\ларни тўпланиш формаларида, миллий даромадда, умумий фойда тақсимотининг иқтисодий ва молиявий сиёсат масалаларида, молиянинг қонуний-меъёрий ривожида, иқтисодий қонунларни ҳаракатини ўрганишда давлат бош ислохотчи. Молиянинг самарадорлигини оширишда режалаштириш ва истиқболни белгилаш, ҳамда молиявий муносабатларда ташкилотларни расмийлаштириш меъёрлари (солиқ, ҳаражат ва бошқалар), турли хил кўринишдаги кўлланишларни тўгри нотўгрилиги устидан назорат, молиявий муносабатларни шакл ва усуллари муҳим рол ўйнайди. Молия механизмини янги боскичдаги муҳим хусусиятларидан бири-хўжалик жараёнларининг юзага келиши, тегишли маълумотларни олиши ва улар асосида хўжалик хаётини ривожланишини диагностикаси ва зарурий тартибга солувчи чораларни кўриш пайтларини ўзаро якинлаштириш. Ушбу механизмнинг яна бир тўзувчиси ишлаб чиқаришни ва пул бозорини динамикасини, уларнинг функцияларини амалга оширилиши ҳамда зарарли иқтисодий окибатларини узлуксиз истиқболлаштириш. Молия механизмини тузилмаси бирмунча мураккабдир. Давлат ўзининг ижро этувчи, қонун чиқарувчи органлар орқали: -иқтисодий қонунлар таъсирини чуқур урганиш; -молиянинг ривожланиш қонунларини урганиш; -иқтисодий ва молиявий сиёсат вазифаларини урганиш асосида ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни тақсимлаш усулларини қўллайди, пул жам\$ $армалари\ни шаклларини белгилайди, тўлов ва ажратмалар турларини ишлаб чиқади, давлат молиявий мабла\ларидан фойдаланиш йўналишлари ва принципларини ишлаб чиқади. Молия механизмининг таркибий қисмлари Молиявий кўрсаткичлар Молиявий бошқариш Молиявий захиралар Молиявий режалаштириш ва прогнозлаштириш Молиявий дастаклар ва ра\ батлантириш дастаклари Молиявий кўрсаткичлар-бу корхона фаолиятини ҳар томонлама таърифлашга, пул фондларини ва жам\армаларни яратиш ва сарфлашни таърифлайдиган режали, ҳисоботда ва ҳисоб- китобда ишлатиладиган кўрсаткичлар. Молиявий режалаштириш ва молиявий прогнозлаштириш-хўжалик режасини бир қисми ва молия механизмининг асосий қисми бўлиб, пул мабла\ларини яратиш, тақсимлаш ва қайта тақсимлаш ҳамда фойдаланишни режали равишда бошқаришдир. Молияни бошқариш- куйилган мақсадларга эришиш учун объектга молиявий таъсир қилиш усуллари ва шакллари йигиндисидир. Молиявий захиралар деб, кутилмаган ходисалар ва махсус эхтиёжларни таъминлаш учун давлат бошқариш органларида, корхоналарда йигиладиган пул мабла\ларига айтилади. Ижтимоий иқтисодий ўзгаришларнинг пировард мақсадини белгилаб олиш ҳозирги иқтисодиётни ислох қилиш стратегиясининг бошлан\ич нуктаси бўлиб хизмат қилади.$ $Иқтисодиётни эркинлаштиришнинг ҳозирги шароитида биринчи даражали чора-тадбирлар ҳамда устувор йўналишлар сифатида молия ва солиқ сиёсати сохасида қўйидагилар илгари сурилади;  катъий молиявий сиёсатни амалга ошириш, давлат бюджети дефицитини иложи борича камайтириш, бюджетдан бериладиган дотациялар ва субсидияларнинг барча турларини боскичма-боскич қисқартириб бориш;  бюджет мабла\лари даромад тушганидан кейингина тақсимлаштирадиган йўлдан о\ишмай бориш, биринчи даражали, энг зарур умумдавлат эхтиёжлари учунгина бюджетдан мабла\ ажратиш;  ҳалк хўжалиги тармоқларини, айрим корхоналарни ривожлантириш учун бюджетдан пул билан қайтарилмайдиган қилиб таъминлаш амалиётидан воз кечиш. Ана шу мақсадлар учун инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш;  Солиқ тизимини такомиллаштириш, бюджет даромадларини барқарор суратда тўлдириб турилишини таъминлайдиган, кичик ва хусусий корхоналарнинг, чет эл капитали иштирокидаги, қишлоқ хўжалик максулотини қайта ишлайдиган ва ҳалк исътемоли моллари ишлаб чиқарадиган кўшма корхоналарнинг ривожланишини ракбатлантирадиган пишик-пухта солиқ сиёсатини олиб боиш. 4. Инсоният тарихидан маълумки, давлатларнинг пайдо бўлиши ва жамият аъзоларининг барчасига бирдек зарур бўлган умумий вазифаларни давлатнинг зиммасига туша бошлаши давлатнинг ихтиёрида маълум молиявий мабла\лар бўлишини талаб килди. Кадимда давлатнинг бошқарув аъзоларининг эхтиёжи учун солиқ тўловларининг шаклланиши ва уларни давлат эхтиёжлари учун сарфланиши давлат молиясининг илк кўринишларини ўзида намоён килди. Кейинчалик, инсоният тараққиёти, давлатларнинг шаклланиши ва ривожланиши окибатида давлат молияси ҳам шаклланиб, такомиллашиб борди.$ $Бюджетнинг келиб чиқишини ана шу сабабдан давлатнинг пайдо бўлиши билан бирга боглашади. Ижтимоий формацияларнинг ўзгариши, уларнинг ривожланиши ва инқирози, давлатларнинг шаклланиши ва ривожланиши, ўзаро урушлар ва низолар, табиий ходиса ва вокеаларга бой бўлган сайёрамиз тарихида бюджет ҳам турли хил кўринишларда, йўналишларда, турлича ёндашувлар асосида мавжуд бўлган ва хозирда ҳам мавжуд камда ривожланиб бормокда. “Бюджет” сўзи инглиз тилидан келиб чиққан бўлиб, “газна”деган маънони билдиради. 5 Россияда давлат даромадлари ва ҳаражатлари тўгрисидаги маълумотлар дастлаб 1654 йили эълон қилинган, яъни ўша пайтдаги Россия давлатида ўтказилган пул ислоҳотлари шуни такозо килган. 1812 йилдан бошлаб эса ҳар йили эълон қилинадиган бўлган, дастлабки бюджет маълумотлари нихоятда сир сақланган. Бюджетнинг расмий равишда ўрнатилиши XVIII асрнинг 2-ярмида Франциядаги буржуа революциясидан кейин амалга оширилган. XIX асрнинг 2-ярмида Европа мамлакатларида бюджет категориясидан фойдаланила бошланди. Бюджет сўзи газна маъносини билдирар экан, унинг моҳияти ҳам давлатнинг кўлида марказлаштирилган пул жам\армаларининг ташкил этилиши ва давлатнинг сиёсатини амалга ошириш билан бо\лиқ ҳаражатлар юзасидан пул муносабатларини билдиради. Давлат бюджети молия тизими ҳамда давлат молия бўгининг асосий қисмидир. Давлат бюджети, унинг даромад ва ҳаражатлари жамиятнинг иқтисодий категориялари билан чамбарчас бо\лиқ. Давлат бюджети орқали жамиятда яратилган ялпи ички маҳсулот қайта тақсимланади. Ялпи ички маҳсулотнинг қайта тақсимланиши жамиятдаги умумий эхтиёжлар: маориф, согликни саклаш, мамлакатдаги иқтисодий ва сиёсий барқарорлик, аҳоли таркибида ижтимоий химояга мухтож катламни 5 М.В. Романовский “Бюджетная система Российской Федерации” Москва. Юрайт. 1999 г.$ $моддий жиҳатдан кўллаб-кувватлаш, тинчлик, чегаралар дахлсизлигини саклаш ва фавкулодда ҳолатлар учун сақланадиган давлат захираларининг мавжуд бўлиши зарурати туфайли келиб чиқади. Жамият тараққиётида хўжалик механизмининг боскичма боскич такомиллашиб бориши, давлатларни жамиятнинг ижтимоий- иқтисодий тизимидаги ролини ортиши уларнинг ихтиёрида ижтимоий ишлаб чиқариш натижасида яратиладиган кушилган қийматнинг бир қисми ҳисобига доимий равишда пул мабла\ларини шакллантирилишини объектив зарур қилиб куяди. Бундай давлат ихтиёридаги марказлаштирилган пул фондларининг асосий шакли бюджет бўлиб, бюджет давлатнинг асосий молиявий режаси ҳисобланади. Бозор муносабатларига утилиши ва давлат бошқарилувининг демократик принципларини шакллантиришнинг асосларидан бири бўлган иқтисодиётни эркинлаштиришнинг ҳозирги шароитида макро ва микро даражадаги молиявий мабла\лар окимларининг барқарор механизмларини шакллантириш долзарб аҳамият касб этади. Молиявий мабла\лар окимларини мукаммаллаштириш иқтисодиётни ривожланишининг ўзаро нисбийлигини ва тенглигини таъминлайди, иқтисодиёнинг турли соҳаларини ривожланиши ва самарали ишлашини таъминлайди ҳамда бюджет даромадлари ва ҳаражатларининг тенглигини таъминлайди. Ҳозирги замонавий бозор ислоҳотларини амалга оширишнинг стратегик йўналиши ҳисобланувчи иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида бюджет муносабатларини кейинги ривожлантириш бўйича тадбирларнинг амалиётда жорий қилиш ва амалдаги бюджет механизмидаги мавжуд муаммолар бюджет тизимини назарий асосларини чуқур урганишни талаб қилмоқда. Классик иқтисодчиларнинг бюджет муносабатлари ҳақидаги назарий карашлари ҳозирги замон иқтисодчи олимлар томонидан кенг тадқиқ$ $қилинмокда. Янги назарий ишланмаларнинг натижалари ижтимоий хаётни қайта куришда, иқтисодиётни кейинги ривожлантиришда ва янги молия- иқтисодий муносабатларга утишдаги барқарорликни таъминлаш бўйича тадбирларда ўз аксини топмокда. Бюджетнинг моҳияти ҳам давлатнинг кўлида марказлаштирилган пул жам\ армаларининг ташкил этилиши ва давлатнинг ижтимоий иқтисодий сиёсатини амалга ошириш билан бо\лиқ ҳаражатларни молиялаштириш учун кенгайтирилган ижтимоий такрор ишлаб чиқариш натижасида яратилган кушилган қийматни бир қисми ҳисобига марказлаштирилган пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқ пул муносабатларини билдиради. Давлат бюджети, унинг даромад ва ҳаражатлари жамиятнинг иқтисодий категориялари билан чамбарчас бо\лиқ. Чунки давлат бюджети жамиятда яратилган ижтимоий маҳсулот қийматининг тақсимланиш жараёнида ўзининг моддий шаклига эга бўлади. Шунингдек, профессор В.Родионованинг таъбири билан айтганда “Бюджет муносабатлари – бу жамият иқтисодий тузилмасининг ажрамас қисмидир; уни амал қилиши давлат томонидан унига тегишли функцияларни бажариши учун зарурий моддий-молиявий базани шакллантириш билан объектив равишда аниқланади” 6 . Давлат бюджети орқали жамиятда яратилган ялпи ички маҳсулот қайта тақсимланади. Ялпи ички маҳсулотнинг қайта тақсимланиши жамиятдаги умумий эхтиёжлар: маориф, согликни саклаш, мамлакатдаги иқтисодий ва сиёсий барқарорлик, аҳоли таркибида ижтимоий химояга мухтож катламни моддий жиҳатдан кўллаб-кувватлаш, тинчлик, чегаралар дахлсизлигини саклаш ва фавкулодда ҳолатлар учун сақланадиган давлат захираларининг мавжуд бўлиши зарурати туфайли келиб чиқади. Шунингдек, давлат бюджет 6 В.Родионова “Финансы”, изд. “Финансы и статистика”, М.1995.$ $орқали жамиятнинг ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнига таъсир қилишнинг молиявий дастакларига эга бўлади. Давлат бюджети давлатнинг асосий молиявий режаси сифатида давлат ҳокимияти иқтисодий имкониятларининг молиявий асосларини яратади. Бюджет- мураккаб иқтисодий категория ҳисобланади. Чунки унинг моддий асосини кенгайтирилган ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёни ташкил қилади. Бюджет муносабатлари давлат билан хўжалик субъектлари ҳамда аҳоли ўртасидаги қиймат тақсимланиш жараёнида пайдо бўлувчи молиявий муносабалардир. Бундай молиявий муносабатларнинг ўзига ҳос хусусияти шундан иборатки, биринчидан, юқорида таъкидлаганимиздек ижтимоий ишлаб чиқаришнинг тақсимлаш боскичида вужудга келади, иккинчидан, марказлаштирилган молиявий мабла\ларни шакллантириш ва ундан давлат манфаатлари юзасидан фойдаланишга йуналтирилади. Давлат манфаатлари эса- бу ижтимоий манфаатлар ҳисобланади. Зеро, таниқли иқтисодчи Ж.М.Кейнс таъкидлаганидек, “Бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий манфаатлар фақатгина давлатлардагина ўз ифодасини топади” 7 . Бюджет давлатнинг асосий марказлаштирилган молиявий мабла\лар фонди сифатида ўзига ҳос ижтимоий аҳамият касб этади. Бюджет муносабатлари объектив ҳарактер касб этади. Чунки бюджет давлат ва унга тегишли функцияларни амалга ошириш учун зарурий моддий- молиявий база шакллантирилиши учун объектив зарурдир. Шу билан биргаликда бюджет муносабатлари базис элементи ҳисобланади. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида бюджет муносабатлари уларга мувофиқ келувчи моддий шаклни олади. 7 Финансы, журнал изд. №4. Москва 2000.$ $Бюджет муносабатлари- жамият иқтисодий тизимининг элементидир. Иқтисодий категория сифатида бюджет муносабатлари моливий муносабатларнинг таркибий қисми ҳисобланади. Бюджетнинг молияга ҳос сифат белгилари биринчидан, ижтимоий маҳсулот қийматининг тақсимланиш жараёнида аниқроги қайта тақсимланиши жараёнида вужудга келиб, пул муносабатларининг ўзига ҳос шакли ҳисобланади. Иккинчидан, бюджет марказлаштирилган молиявий мабла\ларни шакллантириш, тақсимлаш ва ундан фойдаланишга йуналтирилган фонд ҳисобланади.. Бизнинг фикримизча, биринчидан, бюджет муносабатларининг ўзига ҳос хусусиятларидан бири сифатида давлат билан хўжалик юритувчи субъектлар, аҳоли ўртасидаги императив ҳарактерга эга бўлган пул муносабатлари ҳисобланишидир. Иккинчидан, бюджет муносабатлари молиявий муосабатларнинг таркибий қисми сифатида марказлаштирилган пул фондларини ташкил қилиш ва ундан фойдаланиш билан бо\лиқ пул муносабатларини ўзида акс эттиради. Хўжалик механизмининг таркибий элементи ҳисобланган бюджет механизмидаги юқорида таъкидланган 2 хусусиятли сифат белгилари бюджетнинг В. Родионова таъкидлаган бюджетнинг молиядан 4 асосий фаркли жиҳатларига эга бўлиш имкониятларини шакллантиради. Проф. В. Романовский: бюджет- молия тизимининг марказий бў\ини ҳисобланади. Шунинг учун у молиянинг ўзига ҳос сифат белгиларини ўзида акс эттиради- деб таъкидлайди. Шунингдек, муаллиф “ Молия” ва “Бюджет” категорияларига қўйидагича таъриф беради “Молия- марказлаштирилган давлат пул фондларини шакллантириш ва фойдаланиш жараёнларидаги императив пул муносабатлари тизимидир; Бюджет- бюджет фондини$ $шакллантириш ва ундан фойдаланиш билан бо\лиқ императив пул муносабатлари тизимидир” 8 . Шунингдек, муаллифнинг фикрига кўра бюджетнинг молиядан ўзига ҳос хусусияти, бюджет- жамият эхтиёжларини кенг доирада молиялаштириш учун мўлжалланган марказлаштирилган пул фондидир- деб таъкидлайди. Бизнинг фикримизча, ҳар қандай молиявий муносабатлар ҳам императив ҳарактерга эга бўлавермайди. Масалан, хўжалик субъектлари такрор ишлаб чиқариш жараёнида яратилган қийматни тақсимланиш жараёнидаги бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар воситасидаги ажратмалари императив ҳарактердаги молиявий муносабатлар ҳисобланади. Хўжалик фаолиятининг соф молиявий натижаси ҳисобланувчи соф фойда ҳисобига шакллантириладиган марказлаштирилмаган пул фондлари императив ҳарактерга эга бўлмайди. Ўзбекистон республикаси бюджет тизими тў\рисидаги қонунда бюджетга қўйидагича таъриф берилган ”Давлат бюджети- давлат пул мабла\ларининг (шу жумладан давлат мақсадли жам\армалари мабла\ларининг) марказлаштирилган жам\армаси бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган мабла\лар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади”. 9 Бюджет асосий молиявий режа сифатида қўйидаги белгилар билан тавсифланади: -бюджет универсал молиявий режа сифатида тегишли ҳудуднинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиётининг барча соҳалари ва йўналишларини тўла камраб олади; 8 Романовский В. “Бюджетная система Р.Ф. ”, изд. “Юрайт”, Москва 1999. 9 “Узбекистон Республикаси Давлат бюджет тизими тугрисида”ги =онун, 2000.$ $-бюджет бошқа турдаги молиявий режаларга нисбатан мувофиқлаштирувчи вазифани бажаради. Асосий молиявий режа сифатида шуни таъкидлаш жоизки, унда молиявий режалаштиришга тегишли бўлган: тушумларнинг аниқ манбалари бўйича пул даромадлари(бюджет фондини шаклантириш); аниқ йўналишлар ва тадбирлар бўйича пул ҳаражатлари(бюджет фондидан фойдаланиш) каби аломатлари ўз аксини топади. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳозирги шароитда бюджет воситасида ЯИМни тахминан 30-40% қисми қайта тақсимланиб, молиянинг бошқа хеч кайси бў\ ини тармоқлар, худудлар ва иқтисодиётнинг соҳалари, давлат ҳокимиятининг марказий ва маҳаллий даражаларида мабла\ларни бундай йирик миқдорда қайта тақсимлаш имкониятига эга эмасдир. Масалан, 2002 йилги бюджет ижроси бўйича мамлакатда яратилган ЯИМнинг миқдори 7322,0 млрд суми ташкил килган бўлса давлат бюджетининг дарормадлари 1842,2 млрд сумни ташкил килган бўлиб ЯИМга нисбатан 25,1 %ни ташкил қилади. Консодилаллаштирилган мақсадли жам\армалар даромадларини кушган ҳолдаги ҳисоб китоблар бўйича ЯИМга нисбатан 38%ни ташкил қилади.. 10 Бозор муносабатлари шароитларида миллий даромадни тақсимланиши пул даромадлари ва жам\армаларини шакллантириш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш воситасида амалга оширилади. Бундай даромадларга аввало давлат даромадлари, корхона ва ташкилотлар даромадлари, турли тижорат тузилмалари, молиявий институтлар ҳамда аҳоли даромадлари киради. Миллий даромадни негзиларли қисми давлат, хусусий ва тижорат корхоналари даромадларини солиқка тортиш воситасида бюджет фондига тў\ ридан- тў\ри тақсимлаш йўли билан келиб тушади. Аҳолини соф 10 “Узбекистон Республикаси Давлат бюджет тизими тугрисида”ги =онун, 2000.$ $даромадларининг бир қисми бюджетга қайта тақсимлаш тартибида келиб тушади. Давлат бюджети орқали миллий даромаднинг бир қисмини тақсимланиши жамият ижтимоий хаётининг ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари тармоқлари ўртасида мабла\ларни тақсимлаш йўли билан кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва жамиятнинг бошқа ялпи эхтиёжларини кондириш учун марказлаштирилган пул мабла\лари фондини шакллантириш зарурати билан бо\лиқдир. Бюджетнинг моҳиятига объектив ва субъектив омиллар таъсир кўрсатади. Бюджетга таъсир кўрсатувчи объектив омилларга жамиятдаги ишлаб чиқариш муносабатлари ва жамиятнинг ривожланиш даражаси, миллий даромаднинг кай даражада тақсимланиши каби омиллар киради. Субъектив омилларга эса давлатнинг шакли(республика, монархия...), ўтказилаётган ислоҳотлар ва сиёсат йўналишлари киради. 5. Бюджет тузилиши мамлакатнинг давлат бюджети ва бюджет тизимини, унинг айрим бўгинлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни ташкил қилишни, бюджет тизимига кирадиган бюджетлар фаолиятининг хуқуқий асосларини, бюджетлар таркиби ва тўзилмасини, бюджет мабла\ларини шакллантириш ва сарфлашдаги тартиб-қоидалар ва бошқаларни белгилаб беради. Бюджет тузилишининг таркибий қисми бюджет тизими ҳисобланади. Бюджет тузилишининг асосини мамлакатнинг давлат тузилиш шакли, амалдаги асосий қонуний акт, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнлари ҳисобланади. Мамлакатнинг маъмурий тузилиши ҳам бюджет тизимининг асосини ташкил қилади. Ўзбекистон Республикаси бюджетининг тузилиши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тў\рисида”$ $қонуни, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ҳар йили қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджети тўгрисида”ги қарори ва Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва параметрлари прогнози тў\рисида”ги қарорлари ва бошқа қонун хужжатлари асосида белгиланади. Бюджет тизими- турли даражадаги бюджетлар ва бюджет мабла\ларини олувчилар йи\индисини, бюджетларни ташкил этиш ва тузиш тамойилларини, бюджет жараёнида улар ўртасида, шунингдек, бюджетлар ҳамда бюджет мабла\лари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро муносабатларни ифода этади. 11 Шак шубхасизки, бюджет ҳокимияти турли бў\инлари даражасидаги давлат вазифаларини амалга ошириш учун уларнинг ихтиёридаги марказлаштирилган молиявий мабла\лар фонди ҳисобланар экан, мамлакатнинг бюджет қурилиши ҳам давлатнинг миллий– давлат ва маъмурий- ҳудудий бўлинишига бо\лиқдир. Ўзининг ҳозирги шаклида Ўзбекистон Республикаси бюджет қурилиши тизими ватанимизнинг асрлар оша тарихан шаклланган миллий анаъналарига асосланган ҳолда тўзилгандир. Аммо, бюджет қурилиши давлат томонидан фойдаланиладиган бошқариш усуллари, мамлакатларнинг сиёсий тузилиши ва иқтисодий муносабатларга ҳам бевосита бо\лиқдир. Республикамизда давлат бюджети қурилиши бошқаришнинг маъмурий ва бозор механизмларини қўшилган ҳолатида амал қилмоқда. Албатта, мустақил республикамизда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар шароитида бошқаришнинг бозор усулларига мос келувчи бюджет қурилишини тез ва мукаммал шакллантириш қийин кечиши табиийдир. Шунинг учун бюджет 11 Финансы. Учебник, под ред. В.В. Ковалёва. М.: 2004. стр. 598.$ $тизимидаги ислоҳотлар ҳам босқичма-босқич иқтисодий ислоҳотларнинг бош концепциясига мувофиқ равишда амалга оширилмоқда. Бюджет қурилиши тушунчаси ҳозирги вақтгача иқтисодчиларимиз томонидан назарий жиҳатидан кенг тадқиқ қилинмагандир. Масалан, аксарият адабиётларда бюджет қурилиши бюджет тизимига қўшиб юборилади ёки муаллифлар бюджет қурилишининг таърифини аниқ бермайдилар. Ҳатто, 2000 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси “Бюджет тизими тў\рисида”ги қонунида ҳам бюджети қурилишига тулик аниқлик киритилмаган. Бюджет қурилиши эса бюджет тизимини ташкил қилиш ва унинг тузилиш принципларини ўзида акс эттириб, турли даражадаги ҳокимият органларининг бюджет хуқуқлари ва ваколатлари, даромад ва ҳаражатларни бюджет тизими бў\инлари ўртасида тақсимлаш принципларини аниқланишда муҳим аҳамиятга эгадир. Бюджет қурилиши 3 асосий элементни ўз ичига олади: 1. Мамлакатнинг бюджет тизими. 2. Турли даражадаги ҳокимият органларининг бюджет хуқуқлари. 3. Бюджет тизими бў\инлари ўртасида даромад ва ҳаражатларни тақсимланиш принциплари 12 . Бюджет қурилишининг мазкур усулда ёритилиши бюджет қурилиш молиявий категориясининг замонавий мазмунини тўлаконли равишда ўзида акс эттиради. Маълумки, мамлакатнинг бюджет тизими, турли даражадаги ҳокимият органларининг бюджет хуқуқлари элементларида гап бюджет тизимининг принциплари ҳақида кетади. 12 В.М. Родионоа Современные требования к бюджетному законадательству.-Финансы,1998, №7, 11б.$ $Амалдаги иқтисодий муносабатлар тизими, барча даражадаги бюджетлар марказий ва маҳаллий ҳокимият органларининг аниқ вазифаларини молиялаштириш учун уларнинг ихтиёрида шакллантирилади ва Ўзбекистон республикаси қонунчилиги бўйича ягона конституция ва бошқа хуқуқий меёрлар асосида тартибга солинишини ҳисобга олиб қўйидагича таъриф берилади: Бюджет тизими- иқтисодий муносабатлар ва Ўзбекистон республикаси давлат қурилишига асосланган, хуқуқ меёрлари билан тартибга солинадиган, бюджет вақолатларига мувофиқ марказий ва маҳаллий ҳокимият органларини аниқ функцияларини бажаришга йуналтирилган барча даражадаги бюджетларнинг мажмуасидир. Бюджетнинг қурилишини давлатларнинг сиёсий ҳокимият тузилмасига бо\ лиқ ҳолда 3 асосий гуруҳга ажратишимиз мумкин: 1. Унитар мамлакатлар. 2. Федератив мамлакатлар. 3. Конфедератив мамлакатлар. Унитар (ягона) давлат – бу маъмурий-хуқуқий бирликлар (тўзилмалар) ўз давлатига ёки мухториятига эга бўлмайдиган давлат тузилишидир. Мамлакатда ягона конституция, ҳамма учун умумий бўлган хуқуқ тизими ва ягона ҳокимият органлари, давлат иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий жараёнларни марказлаштирилган бошқариш амал қилади. Унитар давлатнинг бюджет тизими икки бў\индан – давлат бюджети ва маҳаллий бюджетлардан ташкил топади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тў\рисида”ги +онунига мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими 2 даражадан иборат бўлиб: -Республика бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар; -Коракалпогистон Республикаси ва маҳаллий бюджетлар.$ $Ўзбекистон республикаси бюджет тизими Ўзбекистон Республикасининг консолидаллашган давлат бюджети Республика бюджети +орақалпо\истон Республикаси ва маҳаллий бюджетлар Республи- ка бюджети Бюджетдан ташқари ижтимоий фондлар +орақал по\истон Республикаси бюджети Вилоят- лар бюджети Тошкент шаҳар бюджет и Шаҳар ва туманлар бюджетлари Федератив мамлакатлар бюджет тизими асосан 3 таркибдаги бюджетларни ўзларида мувофиқлаштирадилар: 1. Федерал бюджетлар. 2. Ҳудудий бюджетлар. 3. Муниципал бюджетлар (маҳаллий бюджетлар). Масалан, Россия федерацияси бюджет тизимини кўрсатадиган бўлсак унинг таркиби қуйидаги бюджетларни ўз ичига олади: Россия Федерациясининг бюджет тизми$

Россия Федерация- синингинг Федерал бюджети Федерал бюджетдан ташқари фондлар Ҳудудий бюджетлар Ҳудудий бюджетдан ташқари фондлар Россия Федерацияси субъектларининг бюджети Муниципал бюджетлар (маҳаллий бюджетлар) Туманлар бюджети Шаҳарлар бюджети Бюджет тизимининг юқоридаги тузилишга қараб даромад ваколатлари ва ҳаражатлар мажбуриятлари ҳам тақсимланади. Конфедератив давлатлар- бу сиёсий ва ҳарбий мақсадлар учун мустақил давлатларнинг доимий иттифоқидир. Бундай давлатларнинг бюджет даромадлари конфедерация таркибига кирувчи мамлакатларнинг бадал тўловлари ҳисобига шакллантирилади. Конфедерация таркибидаги давлатларнинг ўзларининг миллий бюджетлар ва солиқ тизимлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими тузилишининг асосий тамойиллари: - бюджет таснифи тизими, ҳисоб-бюджет хужжатлари ва бюджет жараёни тузилишининг ягоналиги; - бюджет тузилишининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-ҳудудий тузилишига мувофиқлиги;

$- турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро бо\лиқлиги; - давлат бюджетининг баланслилиги; - давлат даромадларининг манбалар бўйича ва ҳаражатларини йўналишлари (моддалари) бўйича режалаштириш; - давлат бюджети ҳаражатларини бюджетдан ажратиладиган тасдиқланган мабла\ доирасида сарфлаш; - барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги. Барча даражадаги бюджетларни шакллантириш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва уларнинг ижроси ҳисобини юритиш Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси – сўмда амалга оширилади. Бюджет тизимига раҳбарликни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси, Молия вазирлиги олиб боради. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизимини Молия вазирлиги бошқаради. Молия вазирлиги ягона бюджет сиёсатини таъминлайди, давлат бюджети мабла\ ларини давлат бюджетига мувофиқ режалаштиришни ва молия муассасаларига услубий раҳбарликни олиб боради. Бюджет тизимини бошқаришни Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими тузилишининг асосий тамойилларига мувофиқ молия органлари ва банк муассасалари амалга оширадилар. Барча даражадаги бюджетлар ягона бюджет таснифи – даромадлар ва ҳаражатларни тасниф объектларига гуруҳловчи ҳос рақам (кодлар) бериш билан гуруҳлаш кўрсаткичлари доирасида шакллантирилади ва ижро этилади. 1999 йилга кадар асосан собиқ Иттифоқда қўлланилган таснифдан фойдаланилди. Бюджет қисмлар, бўлимлар ва моддаларга бўлиниб, умумлашган функционал ва иқтисодий тасниф белгиларига эга эди. Бу таснифнинг батафсил баёни халқаро стандартларга мувофиқ ҳисоботлар$ $тақдим этиш ёки миллий ҳисоб варақалар тизимига мос келиши жиҳатдан талабга жавоб бермас эди. Янги таснифни амалга киритиш билан бу каммчиликка барҳам берилди ва янги тасниф 2000 йил бюджетга нисбатан кўлланилди. Натижада янги тасниф таҳлил имкониятларини кенгайтирди ва бюджет мабла\ларини 4 асосий тоифага бўлиб, улардан фойдаланишда зарурий мосланувчанликни таъминлади. Булар иш ҳақи, ижтимоий тўловлар, капитал қўйилмалар ва бошқалар. Бюджет таснифи – Давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар даромадлари ва ҳаражатларини, шунингдек, унинг тақчил лигини молиялаштириш манбаларини гуруҳлашдир. Бюджет таснифи Давлат бюджетини тўзиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ҳамда ижро этиш мақсадида бюджет маълумотларини тизимга солиш учун фойдаланилади ва у бюджет маълумотларини халқаро тасниф тизимларининг айнан шундай маълумотлари билан киёсланишини таъминлайди. Бюджет таснифи : - давлат бюджети даромадлари таснифини ; - давлат бюджети ҳаражатларининг вазифаси жиҳатидан (функционал), ташкилий ва иқтисодий таснифини ; - давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш манбалари таснифини ўз ичига олади. Давлат бюджети даромадларининг таснифи қонун хужжатларига мувофиқ даромадларни турлари ва манбалари бўйича гуруҳлашдан иборат. Давлат бюджети ҳаражатларининг вазифаси жиҳатидан таснифи ҳаражатларни давлат бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек, бошқа бюджет ташкилотлари томонидан ижро этиладиган асосий вазифалар бўйича гуруҳлашдан иборат бўлади.$ $Давлат бюджети ҳаражатларининг ташкилий таснифи ҳаражатларни хўжалик юритувчи субъектлар турлари ва бюджетдан ажратиладиган мабла\лар уларни бевосита олувчилар ўртасида тақсимланишни акс эттирувчи тадбирлар бўйича гуруҳлашдан иборат бўлади. Давлат бюджети ҳаражатларининг иқтисодий таснифи ҳаражатларни тўловларнинг иқтисодий вазифаси ва турлари бўйича гуруҳлашдан иборат бўлади. Давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш манбалари таснифи тақчилликни молиялаштиришнинг ички ва ташқи манбалари бўйича гуруҳлашдан иборат. Бюджет таснифи қонун хужжатларда белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади ва тасдиқланди. Бюджетни режалаштириш - давлатнинг молия сиёсати талабларига мувофиқлаштирилган молиявий режалаштиришнинг муҳим таркибий қисмини ташкил қилади. Бундай режалаштиришнинг иқтисодий вазифаси турли даражадаги бюджетлар ва нобюджет жам\армаларини тузиш ва ижроси жараёнида мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг умуммиллий дастурлари асосида ижтимоий маҳсулот ва миллий даромад қийматини молиявий тизим бўгинлари ўртасида марказлаштирилган режалаштиришдан иборатдир. Бюджетни режалаштириш давомида молия мамлакатни ривожлантириш давлат дастурларининг асосий иқтисодий ва сифат кўрсаткичларига ҳамда табиий, моддий, меҳнат, молия мабла\ларидан самарали фойдаланиш захираларини топишга фаол таъсир кўрсатади.$

Молия ва молия тизими.

20.09.2019

0

262.5 KB

Похожие