Жаҳон хужалиги тугрисидаги иктисодий таълимотлар - Экономика - Рефераты

Жаҳон хужалиги тугрисидаги иктисодий таълимотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Жаҳон хўжалиги тўғрисидаги иқтисодий таълимотлар Режа: 1. Ҳалкаро иқтисодий интеграция, солиштирма афзаллик концепцияси, савдо-сотиқнинг маржиналистик назариялари. 2. Ҳалқаро мехнат тақсимотини тадқиқ этишдаги танқидий йўналишлар. 3. Валюта муносабат лари таҳлили, жаҳон пулининг янги метал концепцияси, «сузиб юрувчи курс». 4. Жаҳоншумул иқтисодий муаммолар. Ривожланаётган мамлакатлар тўғрисидаги ғоялар .

1.Ҳалкаро иқтисодий интеграция. Солиштирма афзаллик концепцияси. Савдо-сотиқнинг маржиналистик назариялари. Ҳозирги даврда дунёда 210 дан ортиқ давлат мавжуд бўлиб, улардаги табиий иқтисодий шароитлар ниҳоятда турли - тумандир. Уларнинг ахолиси, хўжалик фаолияти, турмуш тарзи ҳам хилма–хилдир. Тарихий, анъанавий шароит тақозоси туфайли ҳар бир мамлакатда ўзига хос хўжалик фаолияти, маҳсулот турлари юзага келган. Масалан, бизга яхши таниш бўлган картошка, маккажўхори, помидор, тамаки, Америка кашф этилгандан кейин бизга олиб келинди ва ривожланди. Худди шундай йўл билан ўзаро боғланиш, савдо-сотиқ, маданий алоқалар кучайиб бормоқда. Айниқса, ҳалқаро савдо муносабатлари бу борада етакчи ўринни эгаллайди ва иқтисодий таълимотларда ҳам бу борада етакчи ўринни эгаллайди ва иқтисодий таълимотларда хам бу соҳада муҳим ютуқлар мавжуд. Ҳалқаро иқтисодий интеграция дастлаб савдо соҳасида кенг тус олган. Ҳалқаро савдо ривожланиши жараёнлари иқтисодиёти аллақачон миллий давлатлар орасидан чиққан ва бу борада бир қанча иқтисодий таълимотлар ҳам мавжуд. Улар классик, неоклассик ва неокейнсчилик назарияларида ўз аксини топган. Айниқса, ХIХ-ХХ асрдаги иқтисодчилар Д. Рикардо, Ж.С.Милль, А. Маршал, Ж.Вайнер, Г. Хаберлер, Г.Жонсон, П. Самуэльсон ва бошқалар бу соҳада баракали ижод қилдилар. Классик иқтисодий мактаб вакили Д.Рикардо биринчилардан бўлиб меҳнат тақсимоти фақат айрим ишлаб чиқариш соҳасидагина эмас (А. Смит фикри), балки халқаро кўламда ҳам обьектив зарурат эканлигини исботлаб берди. Олимнинг фикри шундан иборатки, принципиал жиҳатдан қаралса, ҳар бир давлат ўзига керакли барча нарсани ишлаб чиқариши мумкин, аммо бу иқтисодий жиҳатдан қанчалик тўғри деган савол туғилади. Шунга жавоб бериб, Рикардо айтадики, хар бир давлат маьлум бир маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ихтисослашади ва солиштирма афзалликка устунликка эришди.

Масалан, Шотландияда сули, Португалияда фақат вино ишлаб чиқариш самаралироқдир, чунки сарф харажатлар миқдори энг кам бўлган соҳани ривожлантириш афзалдир. Бунда албатта, табиий шароит, аньаналар, тарихий тажриба, ер, сув, инсон ресурслари, халқнинг менталитети ва бошқалар ҳисобга олиниши керак. Масалан, мусулмон давлатларида чўчқачиликни ривожлантириш хақида сўз бўлиши мумкин эмас ва бошқалар. Солиштирма харажатлар принципи ҳам барча мамлакатлар учун тегишлидир ва қайси маҳсулотни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш муаммоси ҳал этилганда олиниши шарт. Шу сабабли айрим давлатларда у ёки бу соҳа «мустақиллиги» учун кураш эълон қилганда бу омил албатта яхши ўрганилиб чиқилиши мақсадга мувофиқдир. Неоклассик яьни «соф» иқтисодиётни тарғиб этувчилар халқаро мехнат тақсимотининг ривожи ва савдо шароитларининг ўзгариши сабабларини аниқлашни бош вазифа қилиб қўйганлар, аммо улар савдо алмашувида пул механизми йўлини инкор қилади. Р .Харрот, Ф.Махлуп, К.Курихара каби неокейнсчилик тарафдорлари эса халқаро савдонинг пул механизмига алоҳида эътибор берадилар, шу билан бир вақтда халқаро мехнат тақсимоти, байналминал қиймат, бахолар нисбати деярли эътиборга олинмайди. «Соф » таълимот тарафдорларининг фикрича, жахон бозорида «мукаммал рақобат» мавжуд, барча контрагентлар ҳалқаро савдода бир хил имкониятларга эга, таклиф доим талабни вужудга келтиради; савдо баланси ўзини - ўзи тартибга солиш принципи бор. Экспорт ва импорт бахолари нисбатини тушинтиришда улар ўзаро муддатли режаларда «Савдо шароитлари» индустриал давлатлар зиёнига ва аграр мамлакатлар фойдасига ўзгармоқда деб ўйламоқдалар ва буни ер унумдорлигининг пасайиб бориши деган қонун билан боғламоқдалар. Улар товар импорти ва экспортининг физик хажмлари ўсишиши ҳисобга олмаган ҳолда ҳалқаро савдо ривожи тенденциялари аграр хом ашё йўналишидаги давлатлар иқтисодиёти ташқи савдо позициялари яхшилашувига олиб келмоқдалар. Ҳалқаро савдонинг

неокейнсчилик таълимоти вакилларининг фикрича, ҳар бир мамлакат ички бозорида кўпроқ товар ишлаб чиқаришга интилгани сабабли меҳнат ва капитал билан бандликнинг тўла эмаслиги туфайли кўпроқ экспорт қилишга ва камроқ импорт қилишга интилади. Шу сабабли ҳам халқаро савдо ўзини- ўзи тартибга солувчи жараён бўла олмайди, аксинча товар экспорти капитал чиқариш билан рағбатлантирилиши керак, импорт эса протекционистик чоралар билан чекланиши зарур. Бу чоралар умуммиллий манфатларига мос келар эмиш. Кейинги даврда вужудга келган иқтисодий таълимотларда Э.Хекшер, Б.Олин (Швеция), П.Самуэльсон томонидан яратилган «ишлаб чиқариш омилларининг ҳалқаро тақсимоти» назарияси типик ҳисобланади. Уларнинг фикрича, ҳар бир мамлакат иқтисодиёти ишлаб чиқариш омиллари билан бир хилда таъминланмаганлиги билан, ҳар бир омилнинг турлича баҳога эгалиги (иш ҳақи, фоиз, рента) билан характерланади. Айрим мамлакатларда меҳнат асосий омил (бошқасидан сон жиҳатдан кўп) бўлса, унинг нархи капитал ва ерга нисбатан паст ҳисобланади, капитал мулк бўлган мамлакатда у бошқа икки ишлаб чиқариш омилига нисбатан арзон бўлди. Ҳар бир мамлакат ўзининг устунлигини реализация қилишга интилади, жаҳон бозорига ишлаб чиқариш омили нисбатан арзон йўл билан тайёрланган товарлар кўпроқ чиқарилади. Бундай ишлаб чиқариш ихтисослашуви шунга олиб келадики, барча давлатлар ўзига қулай ва фойдали бўлган хўжалик тармоқларини ривожлантириб, қулай шароит бўлган бошқаларидан воз кечади. Бу назария ишлаб чиқаришнинг чиқимларини мутлақлаштиради ва халқаро ихтисослашувининг ягона мезонига асосланади. Шу сабабли жаҳон савдоси уйғун (гармоник) жараён деб қаралади. Бунда жаҳондаги шарт-шароитлар тўла ҳисобга олинмайди. Масалан, ўз даврида мустамлака эгаси (метрополия) билан колониялар ўртасидаги муносабатларни ҳеч ҳам уйғун деб бўлмайди. Иқтисоди юксак давлат билан қолоқ мамлакатлар ўртасидаги алоқаларда ҳам гармония бўлиши амри маҳол, лекин келажакда идеал шакл сифатида бу ҳодиса рўй бериши мумкин.

60-йилларда технологик характердаги янги ҳалқаро мехнат тақсимоти концепциялари пайдо бўлди. Булар орасида энг яхши маълум бўлгани «маҳсулот ҳаётининг цикли» назариясидир, унинг муаллифлари Америка иқтисодчилари Г.Хофбауэр, Р.Вернон, М.Познер ва бошқалар ҳисобланади. Унинг асосини қайта ишлаш саноатидаги ҳалқаро мехнат тақсимоти ташкил этади. Саноат пайдо бўладиган технологик жиҳатдан хар бир янги маҳсулот кириш, экспонент ўсиш, секинлашуви ва тугаш циклини ўтадики, бу тартиб ишлаб чиқаришга жорий этиш, кенгайиш, камолот ва эскириш жараёнига тўғри келади. Ишлаб чиқаришни жорий этиш вазифасида янги маҳсулотни тайёрлаш асосан юқори ривожланган илмий - техник базага ва бозорда шу маҳсулотнинг рақобатбардошлигини синовчи шароитнинг мавжудлигига боғлиқ. Ўсиш ва кенгайиш фазаси учун индустриал базанинг қуввати билан белгиланадиган маҳсулотни оммавий равишда ишлаб чиқаришни ташкил этиш характерлидир. Етуклик, камолот фазасида махсулот ишлаб чиқариш соддалашиб, оммавий тус олади. Сўнгги (эскириш) фазаси мазкур маҳсулот ўрнини қопловчи янги такомиллашган маҳсулотнинг пайдо бўлиши билан бевосита боғлиқ, ундан ташқари аввалги махсулотга талаб ҳам кескин камаяди. Шундай технологик жараён мавжуд намунавий мамлакат сифатида АҚШ мисол қилиб келтирилади. Ҳалқаро мехнат тақсимотининг ривожи эса бошқа мамлакатларнинг Америка иқтисодиётига технологик қарамлиги асосида шакилланиши тасаввур этилади. 2. Ҳалқаро мехнат тақсимотини тадқиқ этишдаги танқидий йўналиш. Ҳозирги давирда америкаликлар япон автомобилини минадилар, шведлар французлар пишлоғини истеъмол қиладилар, канадаликлар корейс компютерларини сотиб оладилар, италияликлар Ливия нефтидан фойдаланадилар, руслар америкаликлар донидан нон пиширадилар. Бу савдо муносабатида ички савдога нисбатан иккита ўзига хослик мавжуд.

Биринчидан, ҳалқаро савдода иштирок этувчи фирмалар ва истеъмолчилар турли мамлакатларда яшайдилар. Биринчи пайдо бўладиган савол шундан иборатки, нега ўзи ҳалқаро савдо мавжуд? Ҳозирги даврда ҳалқаро мехнат тақсимоти бутун жаҳон йўли билан ишлаб чиқарилади. Кўпинча давлат хукуматлари савдони тартибга солиш учун тарифлар, яъни импорт қилинаётган товарлар учун солиқлар солинади. Иккинчи муҳим ўзига хослик шуки, савдо қилаётганларнинг ҳар бири бошқа - бошқа валюта (пул)дан фойдаландилар. Масалан, Америка харидорлари япон автомобилларини долларда сотиб оладилар. Автомобилларни ишлаб чиқараётган япон ишчилари ўз маошларини иеналарда олишни истайдилар. Ҳозирги даврда ҳалқаро мехнат тақсимоти бутун жаҳон хўжалигининг ташкил топиши ва ривожланишининг ҳал қилувчи омилидир. Бунда капитал чиқариш масалалари ҳам етакчи ўринни эгаллайди. Шу сабабли уларга бағишланган бир қанча назариялар мавжуд. Тарихан биринчи бўлиб неоклассик таълимотлар вужудга келди. Уларнинг асоси Б.Олин (Швеция), К.Иверсон (Дания), Р.Нурксе (Австрия - АҚШ) асарларида ўз аксини топган. Улар ўз таълимотларида маржинализм концепциясига асосланиб капиталнинг ҳаракатчанлиги, "капиталнинг энг юқори унуми" (фоиз ставкаси билан ифода қилинади) у ёки бу мамлакат капиталининг мўл-кўллигининг турлича эканлиги билан изохлайдилар. Капиталнинг "мўл - кўллиги" унинг миграция сабаби қилиб кўрсатилади Бу жараён то капитал унуми бир хил бўлгунча давом этади. Бу эса ишлаб чиқарш омиллари самарадорлигининг ўсиши, миллий даромаднинг ортиши, бутун мамлакатлар иқтисодий ривожланиш даражасининг текисланишига олиб келади. Капитал чиқаришнинг неокейнсчилик таълимоти 30-50 йилларда шаклланди. Ф.Махлуп, Е.Домар ва Р.Харрот бу назариянинг асосчилари ҳисобланадилар. Уларнинг фикрича кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда савдо, тўлов балансининг ўзгариши туфайли, яъни актив савдо баланси бўлган мамлкатларда капитал ортиқчалиги (жамғармаларнинг инвестициялардан

кўплиги), пассив балансли мамлкатларда аксинча, капитал етишмаслиги сабабли капитал ҳаракати рўй беради. Жамғармаларнинг ортиқчалиги мамлакатни иқтисодий депрессия ва ишсизликка олиб борадиган энг муҳим омил деб қаралади. Унга қарши кураш ёки унинг олдини олиш учун жамғармалар ҳисобига қўшимча товар экспортини молиялаш зарур деб топилади. Аммо бунда импорт ошмаслиги, яъни капитал чиқариш йўли билан ҳал этилиши керак. Бу йўналиш вакиллари капиталистик тузумда капитални реализация қилишдаги қарама-қаршиликни тан оладилар ва буни ҳал этиш учун капитал чиқарилади, бу эса ортиқча товарни кўпайтириш ҳисобига рўй беради. Бу назария ривожланаётган мамлакатларга ёрдам концепциясини исботлаш учун асос бўлади. 60-70 йилларда капитал чиқаришнинг "динамик модели" оммалашди. Унда Р.Харротнинг иқтисодий динамика назарияси асосида мамлкатлар ўртасидаги ўзаро капитал экспорти сабаблари ва оқибатларини аниқлашга уриниш бор. У капитал экспорти ва импортини ялпи миллий маҳсулот ўсиши, инвестицион даромад ва тўловлар билан боғлашга интилади. Унда неокейнсчиликнинг ҳалқаро капитал ҳаракати концепциясига асосланадилар. Шу вақтнинг ўзида иқтисодий ўсишнинг неоклассик назарияси ҳам ҳисобга олинади. Буларнинг ҳаммаси ўнлаб ўзгаувчи параметрларни ўз ичига олувчи иқтисодий математик моделлар асосида ҳал қилинади. Масалан, америкалик иқтисодчилар Ж.Бортс, К.Копекилар тузган шундай моделда йигирматадан ортиқ ўзгарувчи ва шунча тенглама мавжуд, унда математик аппарат устун бўлиб у назарий асоснинг бўшлигини компенсациялайди. Улар капитал ортиқчалиги масаласини тушинтириишда неокейнсчиларга асосланадилар ва уни жамғармалар ва инвестициялар орасидаги фарқ сифатида эълон қиладилар. Бу фарқ ишчи кучи етишмаслиги ва тез ўсиувчи капитал миқдори ўртасидаги техник - иқтисодий диепропроциядан келиб чиқади деб тушинтирилади. Капитал ўсиши тўлов баланси сальдоси мусбат бўлганда инвестицион даромадлар инвестицион тўловлардан ортиқ ҳолларда рўй беради. Даромади тўловлардан юқори мамлакатлар капитални соф экспорт қиладиган, аксинча,

тўловлари даромаддан устун бўлганлар эса капитални соф импорт қиладиган мамлакатлардир. Чунки улардаги капитал миқдори мавжуд мехнат ресурсларидан анча кам бўлади. Бунда чет эл инвестициялари билан соф кредитор ёки дебитор мамлакатлар аҳволи ўртасидаги ўзаро боғланиш таъкидланади. Бевосита инвестциялар назарияси хам 60-70 йилларда ишлаб чиқилган бўлиб, капитал чиқариш ва киритишнинг сабаб ва оқибатларини аниқлаш масалалари асос қилиб олинган. Уларнинг фикрича, капитал чиқариш асосан йирик корпорациялар томонидан амалга оширилади ва бошқа мамлакат компанияларининг чет элдаги иқтисодий позициялари билан рақобатга дуч келади. Бунинг сабаби шуки, ҳозирги шароитда рентабел ишлаб чиқаришни ташкил этиш асосан чет элдаги бозорларни эгаллаш билан боғлиқ. Э.Х.Чемберлин монополистик конкуренция назариясини ишлаб чиқди, унга кўра монополистик конкуренция ишлаб чиқариш ва капитал концентрацияси туфайли эмас, балки фирманинг бозорга, истеъмолчиларнинг шахсий талабдарига муваффақиятли мослашиши натижасидир. Бевосита инвестицияларни амалга оширувчи корпорациялар худди ана шундай монополистик устунликларга эга бўлишлари керак. С.Хаймер, Ч.Киндлебергерларнинг "олигополистик структуралар" (монополистик устунликлар) моделида бу жараён корпорация-инвесторда "дифференциялашган маҳсулот" махсус бозор билимлари, керакли технология, юқори малакали менежмент мавжудлиги туфайли рўй берар экан. Кейинги даврда ҳалқаро монополияларнинг янги типи трансмиллий ва транскорпоратив концернлар ташкил топмоқда. Бу монополиялар фаолиятини акс этирувчи бир қанча таълимотлар мавжуд. Уларда ҳалқаро монополиялар бир қанча миллатлар номидан чиқараётган мустақил корпорация сифатида изохланади ва бутун дунёда илмий - техника меваларини тарғиб қилувчи ташкилот деб қаралади. Бу монополиялар мисолида иқтисодий алоқалар ҳар қандай сиёсат ва мафкурадан холи деган фикр илгари сурилади, яъни у ёки бу корпорация операцияларини олиб бораётган бўлса "соф ҳалқаро" корхонага айланади ва ҳеч бир мамлакат

манфаатларини ҳимоя қилмайди. Г.Жонсон, Ч.Киндлебергер ва бошқалар ҳалқаро монополияларнинг илмий-техника янгиликларини тарғиб этиш, тинчликни сақлашга оид фаолиятларига кенг ўрин беришган. Айниқса ривожланаётган мамлакатларда бу трансмиллий корхоналарнинг роли юқори баҳоланади, уларнинг илмий-техника соҳасида инвестициялар қўйиш бўйича фаолияти ижобий деб қаралади. Ҳалқаро монополиялар ривожига танқидий бўлган назариялар ҳам мавжуд (Р.Барнет - АҚШ, Э.Пенроуз-Англия) бу назарияларда ҳалқаро концернлар давлат иқтисодий сиёсатининг айрим унсурлари, масалан, солиқ солиш, кредит ва инвестицон сиёсат, валютани тартибга солиш ва бошқаларнинг самарасиз бўлиб қолишига олиб келади. Бу корпорациялар ўзлари иш юритаётган давлатларда бу мамлакат иқтисодиёти ва сиёсатига салбий тазийқ ўтказиш учун бир қанча усуллардан фойдаланишлари мумкин. Айниқса бу ҳолат иқтисодий жиҳатдан қолоқ ривожланаётган мамлакатларда салбий оқибатларга сабаб бўлиши мумкинлиги айтилади. Шу сабабли улар ҳалқаро корпорациялар фаолиятини шундай қайта ишлаб чиқаришни талиф этадиларки, уларнинг ҳаракатидаги "салбий томонлар"нинг йўқотилиши ва жаҳон бозорини бўлиб олиш "қоидалари"ни регламентациялаш керак. Интеграцион жараён бўйича ягона алоҳида таълимот йўқ, аммо интеграцияни исботлаш, қўллаб - қувватлаш борасида бир қанча йўналишларнинг баъзи бир умумий томонлари мавжуд бўлиб улар қуйидагилардир: капиталистик иқтисодий интеграциянинг ижтимоий- иқтисодий мазмуни сохталаштирилади, бу жараён умумий қонуният сифатида қаралади ва XVIII-XIX асрларда вужудга кела бошлаган ички бозор билан бир нарса деб қаралади. Европа ва Шимолий Америка мамлакатлари ривожланаётган ва бошқа давлатлар билан олиб бориладиган алоқа сифатида берилади; монополистик капиталнинг капиталистик интеграциянинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатидаги роли бўлиб кўрсатилади. Одатда иқтисодий интеграция тўғрисидаги назарияларда интеграцияларга аъзо мамлакатлар ўртасидаги барча тўсиқлар ва айниқса

савдо, бошқа иқтисодий муносабатларда тўла эркинлик берилиши зарурлиги қайд этилади. Шу билан бирга бозорнинг кўлами ва иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари ўртасида функционал (яъни бевосита) боғланиш бор деган ғоя ҳам илгари сурилади. Шундай қилиб иқтисодий интеграция зарурати ташқи бозорнинг қайта ишлаб чиқаришга ҳал қилувчи таъсири туфайли юзага келади. Иқтисодий интеграция бўйича таълимотларда асосий эътибор "божхона иттифоқи"га берилиб, унда ўзаро савдо бўйича ҳар қандай чеклашлар бекор қилиниши ва "учинчи" мамлакатлар учун ягона божхона тарифи жорий қилиниши керак бўлади. Бундай айрим иқтисодчилар - Б.Белаш (АҚШ), В.Ребке (Швейцария) ва бошқалар бу жараённи идеал эркин бозор муносабатларига қайтиш шаклида қарайдилар ва аввалги давр воқеаларини ҳозирги монополистик даврга кўчирадилар. Бошқалари эса масалан, Ч.П.Киндлебергер (АҚШ), П.Стритен (Англия), А.Маршал ва Ф.Перру (Франция)лар йирик корпорациялар мавжудлигини тан олаилар, уларнинг фикрича жаҳон бозорини ўзаро бўлиб олиб божхона иттифоқи картелларга қарши сиёсат туфайли уларнинг фаолиятидаги салбий томонларини нейтрализация қилади, гўёки ҳалқаро интеграция антимонопол йўналишга эга. Амалиётда бу жараёнлар ҳар доим ҳам назариядагидек эмас, масалан, Еворпа иқтисодий ҳамжамияти (умумий бозор, ҳозир Европа иттифоқи)да картелаштиришни таъқиқлаш тўғрисида бугунги кунда кўп тармоқли компания-концернлар вужудга келмоқда. Олимларнинг фикрича, иқтисодий интеграциянинг асосий ижтимоий - сиёсий оқибатлари қуйидагилардан иборат бўлади: ишлаб чиқаришнинг доимо ўсиши ва иқтисодий инқирознинг бўлмаслиги таъминланади; иқтисодиётнинг доимо ўсиши туфайли аҳолининг турмуш даражаси кўтарилади, ишчи ва капиталистлар ўртасидаги социал шерикликни ривожлантиради, турли мамлакатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар ва сиёсий нифоқлар тугатилади. Демак, иқтисодий интеграция капиталистик жамиятга хос бўлган иллатларни камайтириш воситаси сифатида қаралади.

3. Валюта муносабатлари таҳлили, жаҳон пулининг янги метал концепцияси, «сузиб юрувчи курс». Иқтисодчи олимлар ҳалқаро валюта муносабатларига алоҳида эътибор берадилар. Валюта бозорида миллий валюта чет эл валютасига (масалан, АҚШ доллари, Мексика несоси, немис маркаси, иена ёки фунт стерлинг) алмаштирилади. Алмашув (валюта) курси - бу чет эл валютаси бирлигининг миллий пулдаги ифодасидир. Бу муносабатлар ҳар куни ўзгариб туриши мумкин. Валюта курсини барқарор қилиш учун тўлов балансларининг тенглилига эришиш йўли билан таклиф қилинади. 30-йилларгача тўлов балансларини тартибга солиш механизмини таҳлил этишда Д.Юм, Ж.Милль томонидан ишлаб чиқилган "классик" назария устун мавқега эга бўлган. Бу ғояга кўра олтининг ҳалқаро ҳаракати ва ҳар бир мамлакатдаги баҳоларнинг ўзгариши автоматик равишда бир-бири билан боғлиқ, оқибатда барча мамлакатларнинг тўлов баланси барқарорликка интилиш тенденциясига эга. Олтин стандартининг тугатилиши билан олимларнинг кўпчилиги неокейнсчилик позицияларига ўтиб олдилар ("Олтин стандарти" XIX асрда ва XX асрнинг маълум даврида амалда бўлган. Масалан, Буюк Британияда 1821-1831 йиллар олтин стандартдан фойдаланилган. АҚШда 1934 йил долларни олтинга айлантириш тугатилди). Янги шароитда тўлов балансини тартибга солишда асосий эътибор давлатнинг ҳисоб ставкасига таъсири муҳим деб ҳисобланади. Бошқа тартибга солиш чораси сифатида импортни камайтириш ва экспортни рағбарлантириш, бунинг учун эса мехнаткашларнинг ички тўлов имкониятлари талабини пасайтириш (дефляция йўли) ёки миллий валютани девальвация қилиш усули таклиф этилади. 60-йиллардаги иқтисодий жараёнлар неокейнсчилик методларидан воз кечишга сабаб бўлди, яна неоклассик йўлга қайтилди, яъни давлатнинг иқтисодий, шу жумладан валюта ишларига аралашув чекланди. Валюталар курсининг эркин тебранишига имкон берилди, бу эса ўз навбатида автоматик барқарорлашувига олиб келиши керак эди. Аммо валюта курси ўзгариб туришининг тўлов балансига таъсири чекланган ҳхарактерга эга

бўлади. (масалан, валютанинг "сузиб юрувчи курси" пайтида бу нарса аниқ бўлиб қолди), чунки тўлов балансининг барқарор эмаслиги муомила соҳасига эмас, балки ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ. Тўлов баланслари пассив давлатнинг чет элдаги харажатларига, айниқса турли ҳарбий-сиёсий акцияларига боғлиқ бўлади. Валюта курсининг қалқиб туришининг ўзи ҳам ҳалқаро валюта тизимининг беқарорлигини кучайтиради. Сўнгги йигирма йил ичида индустриал ривожланган мамлакатлар чегараланган (фиксация қилинган), аммо ҳар ҳолда тартибга солинадиган курсдан эластик (қайишқоқ) валюта курсига ўтиб олдилар. Абсолют эластик валюта курсида алмашув курси валюта бозоридаги тенг кучли валюта баҳосида белгиланади, чекланган курс чоғида эса валюта курси Марказий банк томонидан белгиланади, бунда банк белгиланган курс бўйича хорижий валютани ҳар қанча миқдорда олиш ва сотиш мажбуриятини ўзига олади. Валютанинг эластик курс миқдори уч омилга боғлиқ: 1. Ташқи ва ички нархлар даражаси. Бошқа шароитлар тенг бўлганда ички баҳоларнинг ўсиши валюта курсининг пасайишига олиб келади (харид қилиш қобилияти паритети назарияси); 2. Савдо оқими билан боғлиқ омиллар; масалан, экспорт бозорининг камайиши ёки йўқотилиши, дефицит, яъни валюта арзонлашувини келтириб чиқаради. 3. Капитал оқиб ўтиши. Мамлакат ичида фоиз ставкаларининг ошиши капитални жалб этади ва бу билан миллий валютанинг қиматлашувини келтириб чиқаради. Чегараланган ва эластик валюта курсларини солиштирганда қайси бири устунлигини аниқлаш қийин. Эластик алмашув курси одатда қисқа вақт турғун бўлмайди, аммо узоқ муддатли режаларда зарурий эластикка эга бўлади. Аксинча, чегараланган алмашув курслари қисқа муддат учун самарали, аммо узоқ келажак учун ўта ноэластикдир. Бу тизимларнинг ҳеч

қайсиси нархлар барқарорлиги ва тўла бандлик бўйича тўла устунликка эга эмас. Валюта курсининг сунъий равишда юқори бўлиши ишсизликка олиб келади, паст бўлиши эса инфляцияни кучайтиради. Ликвидлик (харидоргирлик) муаммосини ҳал этиш борасида иқтисодчилар (Ж.М.Кейнс, Р.Триффин ва бошқалар) "юқори ликвидлик бошқариладиган валюта" чиқаришни тушинадилар ёки ҳалқаро валюта муносабатларига ички қоғоз- пул муносабатларини тартибга соладиган тамойилларни қўллашни таклиф этадилар. Охир-оқибатда бу лойиҳаларнинг моҳияти шундаки, тўлов баланс сальдоси актив бўлган давлатлар тўлов баланси дефицит (камомад) бўлган давлатларга кредит беришга мажбур қилишга қаратилади. Шу мақсадда ҳалқаро валюта чиқариш таклиф этилади. Бу валюта қўшимча ликвидли маблағни таъминлайди ва пассив тўлов балансига эга бўлган мамлакатлар бевосита актив сальдога эга бўлган давлатларга мурожаат этмасдан, ўз пассивларини қоплаш имкониятига эга бўлади. Бу ғоя 1969 йилда амалда реализация қилинди. Ҳозирги даврда жаҳонда 210 дан ортиқ давлат мавжуд, уларнинг сони собиқ СССРнинг парчаланиши, Югославиянинг бўлиниши ва бошқалар туфайли кескин ошди. Шундан 187 давлат БМТ аъзосидир. Бу ташкилот тузилганлигининг 50 йиллиги муносабати билан (1945 йил 24 октябрь) ўзига хос якун ясалди ва қуйидагилар эътироф этилди: БМТ азолари сони 51 тадан 187 га ўсди, дунё аҳолиси эса шу давр мобайнида 2,5 миллиарддан 5,5 миллиардга етди (ўсиш 3 милиард), ялпи миллий маҳсулот (ёки ҳалқ бойлиги) 7 трилион АҚШ долларидан 22 трилион долларга етди, яъни ун мартадан кўпроқ ўсди. 1995 йилнинг мартида Копенгагенда БМТ ташаббуси билан ижтимоий ривожланиш масалалари бўйича ҳалқаро конфренция бўлди, унда 150 дан ортиқ давлат раҳбарлари иштирок этдилар. БМТ бош котиби Б.Б.Ғолий (1997 йилдан БМТ бош котиби Кофи Аннан) ўз нутқида сўнгги йилларда камабғаллар ва бойлар ўртасида тафовут кучайиб, 1960 йилдаги нисбат 13:1 дан ҳозирги ўн йилликда 60:1 га етди деб айтди. Сайёрамизнинг 1,5 миллиард аҳолиси (27,3 фоиз) оғир иқтисодий аҳволда

кун кечирмоқда. Очиғини айтганда эса оч-яланғочдир. Бундай диффиренциация хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин. Ундан ташқари дунёда экологик муаммо кучайиб бормоқда. Соғликни сақлаш (СПИД ва бошқа юқумли касалликлар), наркобизнес масалалари тобора авж олмоқда. Ўзаро иқтисодий ва айниқса савдо муносабатларининг нафи ҳаммага аён бўлишига қарамай давлатлар ўртасидаги гармония асосида эмас, балки қарама-қаршиликлар асосида ривожланмоқда. Бой ва камбағал мамлакатлар ўртасида савдодан тушадиган даромадларни тақсимлашда келишмовчиликлар кучайиб бормоқда. 1-жадвал, 1-расмда жаҳон мамлакатларида даромадлар тақсимоти берилган (Жаҳон банки маълумотлари). 1-жадвал, 1-расм ЖАҲОНДА ДАРОМАДЛАРНИНГ ТАҚСИМОТИ Аҳоли сони млрд.киши Ўртача даромад (млрд. АҚШ долл.) Ялпи даромад (млрд. АҚШ долл.) Жаҳон даромадидаги ҳиссаси (фоиз) Даромади паст бўлган мамлакатлар 2,4 260 624 5,9 Даромади ўртача бўлган мамлакатлар 1,2 1250 1500 11,4 Саноати ривожланган мамлакатлар 0,7 11430 8001 79,9 ЖАМИ 4,3 12940 10125 100,0

Жа х он да рома дла ри та ксимотининг гра фик куриниши 5.9 паст даромадли дав лат лар14.2 урт ача даромадли мамлакат лар 79.9 саноат и рив ож ланган мамлакат лар Лекин кейинги йилларда илгари қолоқ бўлган айрим давлатларнинг олиб бораётган тўғри иқтисодий сиёсати туфайли ривожланиш, тараққиёт йўлига кириб олдилар. Ҳозирда уларнинг сони тобора ошиб бормоқда. Уларнинг айримлари Лотин Америкасида (Бразилия, Аргентина, Мексика), кўпи жанубий-шарқий Осиёдадир ("тўрт аждаҳо"). Бу мамлакатлар Корея республикаси, Тайвань, Гонконг ва Сингапур ҳисобланади. Булар қаторига Малайзия, Таиланд, Вьетнам, Индонезия ва бошқа мамлакатлар келиб қўшилмоқда. Бу давлатларга хос бўлган хусусият шуки, бозор муносабатлари кенг қўланилмоқда, саноатининг ривожланишига алоҳида эътибор берилмоқда, хорижий инвестициялар (қўшма корхоналар жуда кўп)дан унумли фойдаланишмоқда ва оқибатда иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари юқори (5-10, хатто 14-15 фоиз). Хитой Халқ Республикаси ҳам 1979 йилдаги иқтисодий ислоҳотлар туфайли тараққиёт йўлига кирди (айниқса очиқ иқтисодий худудларда ўсиш катта). Шулар туфайли бу соҳада иқтисодий таълимотларда ҳам ўзига хос йўналишлар юзага келди. Ҳозирги давр иқтисодчилари У.Ростоу, Р..Эммерсон, П.Самуэльсон ва бошқалар колониализмнинг ижобий томонларини, унинг қолоқ мамлакатларга "тараққиёт" олиб борганлигини

бўртириб кўрсатишга интилмоқдалар. Гўёки мустамлакалар илғор мамлакатлар ёрдамида ўз мустақиллигини таъминлашга эришганлар. Бу тузум илғор ва қолоқ мамлакатларга бирдек наф келтирган деб ҳисобланади. Р.Эммерсоннинг фикрича колониализм Шарқ ҳалқлари учун тараққиёт йўлидан боришга имконият яратди. 4. Жаҳоншумул иқтисодий муаммолар. Ривожланаётган мамлакатлар тўғрисидаги ғоялар. Айрим иқтисодчилар колониализимнинг салбий томонларини ҳам инкор этмаган ҳолда уни XIX аср охири ва ХХ асрдаги капиталистик мамлакатлар "деформация"га учради, мустақил давлатларнинг дўстига айланди,-демоқдалар. "Яхши колониализм" иқтисодий ривожланишни рағбатлантиради, бу давлатларнинг ўз-ўзини бошқаришни таъминлайди. Ғарбда "ноилож ривожланиш", "ташқи туртки" назариялари кенг тарқалган (Р.Нурксе, Э.Хаген), унда озодликка эришган давлатлар дастлаб мусибатларга учраши табиий, шу сабабли уларнинг аҳволи оғир бўлади. Очлик-ялонғочликка махкум этилади. Даромаднинг камлиги жамғармалар пайдо бўлишига тўсиқдир ва капитал қўйилмалар ҳам паст даражада сақланади. Бу эса саноат ривожига ва миллий даромад ўсишига йўл бермайди ва камбағаллик ҳамда ночорликни келтириб чиқаради. Бу оғир аҳволдан чиқишнинг бирдан бир йўли ташқи "туртки йўли" ҳисобланади. Минимум капитал қўйилмаларни асосан ташқи инвестициялар ҳисобига аста-секин ўсишига, ривожига эришилади. Капитал қўйилмалар миқдори маълум критик даражадан юқори бўлиши керак, шу билан турғунлик ҳолатидан чиқиб олинади. Бу тадбиркорлик фаолиятининг кучайтиради ва хорижий инвесторлар учун улай "иқлим"ни вужудга келтиради. Ғарбдаги кўп иқтисодчилар бу мамлакатларда кўп чуқур ижтимоий - иқтисодий ислоҳотлар ўтказишни ҳам таклиф этмоқдалар. Мустамлака "колония" қарам

мамлакатлар билан метрополия ўртасидаги муносабатлар ҳеч вақт тенглик асосида бўлмайди, ноэквивалент алмашув йўли билан қўшимча бойлик ортириш имкони бўлган. Илгари мустамлака бўлган қарам давлатлар мустақилликка эришгандан кейин ҳам аввалги метрополияларга кўп вақт давомида кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб қолаверди. "Солиштирма чиқимлар" назариясининг янги вариантлари Ж.Вайнер, Г. Хаберлер, Ч. Киндлебергер ва бошқалар томонидан ҳар томонлама ишлаб чиқарилган. Бу назария тарафдорларнинг фикрича, ривожланаётган мамлакатларда табиий ресурслар анчагина бўлганлигини ҳисобга олиб, озиқ-овқат ва хом ашё маҳсулотларига ихтисослашиш маъқул. Саноатни ривожлантиришга хожат йўқ, чунки анъанавий экспорт товарлари ҳисобида ҳалқаро бозордан керакли маҳсулотларни алмашиб олиш мумкин. Бу фикрга қўшилиб бўлмайди, чунки бу усул мамлакатни ривожланишга олиб келмайди. Масалан, Малайзия худди шундай йўл тутди, фақат ўз хом-ашёсини тайёр маҳсулотга айлантиргачгина муҳим иқтисодий ютуқларга эришди. "Ишлаб чиқариш омиллари" назариясида ҳам ноэквивалент алмашув тизими, четга эса фақат хом-ашё чиқариш таклиф этилади. Чет эл капитали учун кенг имкониятлар яратиш фикри устундир. Баъзи олимлар ривожланаётган "индустриялаштириш" назарияларини илгари сурмоқдалар. Масалан, Н.Кальдор, Ж.Майер ва бошқаларнинг фикрича, шахсий истеъмолни ихтиёрий қисқартириб иқтисодиётни молиялаш учун пул жамғармалар етарли эмас, давлат солиқ тизими орқали истеъмолни мажбурий йўл билан қисқартириш керак. Айрим ҳолларда меъёрдаги инфляциядан фойдаланиш таклиф этилади. Жамғармаларни ташқи молиялаш манбалари бўйича турли фикрлар билдирилади. Кўпчилик муаллифлар фикрича, айниқса ўтиш даврида чет мамлакатлари (биринчи навбатда ривожланган мамлакатлар) томонидан иқтисодий ва техникавий ёрдам зарурий чора сифатида кўрсатилади, ундан

кейин эса бу ишлар "хусусий чет эл инвестициялари" билан алмашади (П.Роузенштейн-Родан, У.Хиллер, Г.Майер). Ривожланаётган мамлакатларни индустриялаштириш стратегияси бўйича ҳам турли ғоялар мавжуд. Баъзилар (В.Льюис, П.Бауэр) фақат қишлоқ хўжалиги соҳаси билан енгил саноатни устун даражада ривожлантиришни таклиф этадилар, бошқалар бошида оддийроқ, кейинчалик техника ва технологяси мураккаб бўлган тармоқларга ўтиши лозим деб ҳисоблайдилар. Қишло хўжалигини ривожлантириш индустриализациянинг ҳал қилувчи шарти сифатида белгиланади. Америка иқтисодчилари Х.Лейбенштейн ва В.Раттенлар қишлоқ хўжалигини техник реконструкциялашни энг муҳим масала деб қарайди. Бу даврда саноат қишлоқ хўжалиги учун керакли товарларни ишлаб чиқариши кераклигини таъкидлайди. Бу фикрларда жон бор, масалан, "кўк инқилоб"ни амалга оширган бир қанча давлатлар энг муҳим масала - озиқ овқат муаммосини асосан ҳал қилаолдилар, лекин шунга қарамасдан сайёрамизда озиқ-овқат масаласини ҳал этиш энг муҳим муаммодир. Яна бир энг долизарб масала - бу демография муаммосидир. БМТ маълумотларига кўра 1945-95 йиллар давомида жаҳонда аҳоли сони 2,5 миллиардан 5,5 миллиардга етди (ўсиш 3 миллиард). Ялпи ички маҳсулот (миллий даромад) 7 триллиондан 22 триллион АҚШ долларига ўсди, лекин аҳолининг аҳолининг асосий қисми энг тез кўпаёятган жойларда иқтисодий ўсиш суст. Ўз даврида Шарль Фурье ер шаридага максимал аҳоли сони 5 миллиардан ошмаслиги керак деган ғояни айтган эди. XXI аср бошида 6 миллиард аҳолининг иқтисодий аҳволини ўйлаш керак бўлади. Шулар туфайли назария ва концепциялар илгари сурилган. Шулар ичида давлатнинг иқтисодий ривожланишидаги роли масаласи муҳимдир. Бу ҳақида юқорида фикр юритилган эди. Маълумки, классик ва неоклассик таълимот тарафдорлари давлатнинг иштирокини имкони борича четлашни таклиф этса, Кейнс ва кейнсчилар, ҳамда неокейнсчилар давлатнинг роли фаол бўлишини тарғиб этадилар. Бу ҳолатда ҳам ана

шундай икки ҳил қараш характерлидир. Масалан, инглиз иқтисодчиси П.Бауэр давлат фақат норентабел соҳалар, масалан, транспорт, алоқа, коммунал хўжалик, техник кадрларни тайёрлаш ва бошқа тармоқлар фаолиятига аралашуви ва уларга давлат секторидан ёрдам бериши керак деган ғояни илгари суради. Бошқа рентабелли тармоқлар эса хусусий сектор қўлига берилиши ва у ерда давлатнинг роли минимал бўлиши керак дейилади. Иқтисодий ривожланишни режалаштириш, хусусий секторни қўллаш бозор хўжалиги дефектларини тугатиш учун керак дейилади. Америкалик иқтисодчи Г.Колн фикрича, кам ривожланаётган давлатларда режалаштиришнинг мақсади бозор жараёнини солиштиришга қаратилиши керак. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётини ғарб андозалари асосида олиб бориш ҳам таклиф этилади. Бу тарихий жараён асосида рўй бериши керак (Капитал жамғариш, мануфактура ривожи, дехқонларни ердан маҳрум этиш...). У Ростоу ўзининг "Иқтисодий ўсиш босқичлари" назарияси шу қоидани исботлашга уринади. Бошқа олимлар ҳам шу қоидага амал қилиб ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий тараққиётини сунъий тезлаштиришга уринмасликлари керак. Бу давлатлар капиталистик давлатлар босиб ўтган йўлдан боришлари мақбул, бошқа йўл қидиришга хожат йўқ деган ғояни қўллайдилар. "АҚШ ташқи сиёсатининг иқтисоди" коллектив тадқиқотида ривожланаётган давлатлар ғарбнинг қисқа ва узоқ муддатли манфаатларига мос келувчи сиёсатини олиб бориш керак деган хулоса чиқарилади. Бу тадқиқотдаги ғоя бўйича жаҳон хўжалигидаги муносабатлари ривожи бошқа цивилизациялашган муносабатлар сари бориши керак ва бу жараён кейинги вақтларда янги ҳалқаро иқтисодий тартиб сифатида қаралмоқда. Бунда ҳамма муносабатлар ўзаро тенгликка асосланган барча мамлакатлар манфаатларини ҳисобга олувчи ва адолат тамойилларига амал

қилувчи иқтисодий - ижтимоий алоқалар янги ҳалқаро иқтисодий тартибнинг асосий мазмунидир. Бундай ғоянинг пайдо бўлиши аввалги даврларда бу муносабатларда тенглик бўлмаганлигини тан олиш билан баробар фикрдир. И.Фишер, Р.Дорнбуш, Р.Шмалензиларнинг таъкидлашича камбағал мамлакатлар масаласи камбағал жануб билан бой шимол ўртасидаги муаммолар сифатида тобора кучайиб бормоқда. Жануб мамлакатлари ўз қийинчиликлари жаҳон иқтисодиётидаги мавжуд аввалги тартибдан деб билмоқдалар. Бу тартиб гўёки уларга қарши қаратилгандир. 1974 йилда БМТ Бош Ассамблеяси янги ҳалқаро иқтисодий тартиб жорий этишни қўллаб-қувватловчи резолюцияни қабул қилди. Қабул қилинган янги тартиб уч қоидага асосланди: 1.Ҳалқаро алоқалар маълум тартибга солиб турилади ва турли давлатлар томонидан сиёсий йўл билан амалга оширилади; 2.Ишлаб чиқарилган товарларнинг давлатлараро тақсимотида ривожланаётган мамлакатлар манфаати ҳам ҳисобга олиниши шарт ва шуни таъминлайдиган йўллар яратилиши керак; 3.Барча иқтисодий муносабатлар тизими демократия асосида олиб борилиши зарур ва ҳар бир давлат ўз ички тузумидан қатъий назар шу муносабатларда қатнашишга ҳақлидир. Жануб биринчи навбатда Шимол томонидан ёрдам миқдорини оширишни сўрайди. Бой мамлакатлар эса берилган ёрдамдан самарали фойдаланиш зарурлигини рўкач қилмоқда. Кейинги даврда БМТ томонидан "инсоний ривожланиш концецияси" илгари сурилди. Унга тўлароқ тўхталишни лозим топдик, чунки ундаги қоидалар республикамиз учун ҳам ниҳоятда аҳамиятлидир. Иқтисодий ривожланиш концепцияси даромаднинг кўпайиши ва инсоний фаровонликнинг яхшиланиши орасидаги алоқани аниқлашда муҳим ҳизматни адо этади. Бундай боғланиш нафақат иқтисодий ўсишнинг

миқдорига, балки сифати ва қандай тақсимланишига ҳам боғлиқдир. Иқтисодий ўсиш ва одамлар ҳаёти ўртасидаги боғланиш оқил сиёсат, ижтимоий мақсадлар учун тўловлар, даромад ва активларни қайта тақсимлашга қаратилган фискал сиёсат орқали яратилиши керак. Бундай боғланиш қашшоқликни кучайтирувчи автоматик тарзди ишловчи бозор иқтисодиёти шароитида мавжуд бўлаолмайди, аммо биз бундан эҳтиёт бўлишимиз керак. Даромад кўпайиши билан инсонлар ҳаётининг яхшиланиши орасидаги автоматик боғликни инкор этиш иқтисодий ўсишини инкор этиш эмасдир. Иқтисодий ўсиш камбағал жамиятлар учун қашшоқликни камайтириш ва умуман йўқотишда жуда муҳим, лекин бундай ўсиш сифатининг аҳамияти унинг хажмидан муҳимроқ. Доно миллий сиёсат иқтисодий ўсишни одамлар ҳаётини яхшилашга ўгира олиши керак. Буни қандай қилиб амалга ошириш мумкин? Бу иқтисодий ва сиёсий хокимиятда катта структуравий ўзгаришларни талаб қилиши мумкин. Бу соҳада инсоний ривожланиш парадигмаси жуда инқилобийдир. Кўп мамлакатларда амалдаги хокимият тизимини қайта кўриб чиқишни талаб этади. Иқтисодий ўсиш ва одамлар фаровонлиги орасидаги боғликликни кучайиши кўп вақт талаб этувчи ер реформаси, солиқларнинг прогрессив тизими, асосий ижтимоий ёрдамнинг кучайтирилиши, уни барча муҳтож аҳолига етиб борадиган қилиш, одамларнинг иқтисодий ва сиёсий фаолликлари йўлидаги тўсиқларнинг йўқотилиши ва уларнинг бойликка эга бўлиш ҳуқуқини тенглаштириш ва бозор иқтисодиёти билан боғлиқ, иқтисодий ва сиёсий сай- ҳаракатлардан энг кўп азоб чекиши мумкин бўлганларга вақтинчалик ижтимоий хавфсизлик тизимини жорий қилиш бир қанча чора тадбирларни талаб этиши мумкин. Бундай сиёсий фаолият фундаментал ва ҳар бир мамлакат бутунлай фарқли, аммо баъзи бир хусусиятлар ҳамма мамлакатлар учун умумийдир. Биринчидан , инсон муаммолари марказий муаммога айланади. Ривожланиш одамлар фарорвонлигининг ошиши нуқтаи назаридан таҳлил қилинади ва тушинилади. Ҳар қандай фаолият учун қанча одам

қатнашганлиги ва фойдаланганлиги нуқтаи назардан таҳлил қилинади. Ривожланиш сиёсатининг муваффақитли бўлишининг бурилиш нуқтаси сифатида ишлаб чиқаришнинг кўпайиши эмас, балки инсонлар ҳаётининг яхшиланиши олинади. Иккинчидан , инсоний ривожланиш икки томондан иборат эканлиги назарда тутилади. Биринчиси - яхши соғлик, саломатлик, чуқур билим ва ҳунарлар каби инсоний қобилиятлар мажмуаси бўлса, иккинчиси, иш билан таъминланганлик ишлаб чиқариш фаолияти сиёсий фаолият ва ҳордиқ чиқариш каби эришиладиган қобилиятларга эга бўлиш йўлидаги одамлар дунёқарашини оширишидир. Бу иккала томон меъёрининг инсоний ривожланиш томонидан тартибланмаганлиги инсонлар режаларининг талофатида ўз аксини топади. Учинчидан , пировард мақсадлар ва уларга эршиш усуллар орасида аниқ фарқ ўтказилиши зарур. Одамлар мақсад сифатида қаралиши керак бўлсада, унга эришиш усуллари ёддан чиқмаслиги керак. Ялпи миллий маҳсулотнинг (ЯММ) ўсиш кўпгина инсоний фаровонлик кўрсаткичлари ўсишининг муҳим омилидир, аммо иқтисодий ўсишнинг характерли ва тақсимланиши одамлар ҳаётини бойитишга нисбатан ўлчаниши зарур. Тўртинчидан , инсоний ривожланиш фақат иқтисодиётни эмас, балки бутун жамиятни қамраб олади. Сиёсий, маданий ва ижтимоий омилларга иқтисодий омиллар каби эътибор берилади. Бешинчидан , одамлар ривожланишининг мақсади ва эришиш омили эканлиги тан олинади. Одамлар материалистик машина учун қулай ем эмас, балки ривожланишнинг охирги мақсади эканлиги доим ёдда туриш керак. Одамлар товар ишлаб чиқаришнинг "инсоний капитал" ниқоби остидаги қуроли эмаслиги кўзда тутилиши керак. Хўш, мамлакатларнинг инсоний ривожланиш даражаси қандай? Бу муаммонинг замонавий ечимларига бир оз тўхталамиз. Мамлакатнинг

ривожланганлик даражасини баҳолашнинг яқингача ягона усули жон бошига ЯММ бўлганлиги сабабли, мукаммалроқ ижтимоий иқтисодий кўрсаткични кашф қилиш давр талаби эди. Изланишлар натижасида инсоний ривожланиш индекси (ИРИ) кўрсаткичи кашф этилди. ИРИ инсон ривожланиш даражасини кўрсатувчи уч асос - умрбоқийлик, таълим ва яшаш даражаларидан иборат интеграл кўрсаткичдир. Узоқ умр кўриш кутилаётган ҳаёт давомийлиги орқали ўлчанади. Таълим даражаси кўрсаткичининг 2/3 қисмини ташкил этувчи катта ёшлилар саводхонлиги ва 1/3 қисмини ҳосил қилувчи таълимнинг ўртача давомийлиги кўрсаткичлари орқали ифодаланади. Яшаш ҳаётнинг маҳаллий қиймати (сотиб олиш паритети)га нисбатан тўғриланган жон бошига реал ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) орқали баҳоланади. Нимага фақат уч кўрсаткич деган савол туғилиши табиий. Инсон ҳаётининг ҳамма жабҳаларини акс эттириш аъло бўлар эди, аммо маълумотларнинг тўла эмаслиги бир оз чекланишлар туғдиради ва бу маълумотларга эга бўлинганда, балки уларни ҳам ҳисобга олиш айни муддао бўлар эди. Аммо кўпроқ кўрсаткичларни қўшиш ҳар доим ҳам яхшироқ натижаларга олиб келавермайди. Уларнинг баъзи бирлари ишлаётган кўрсаткичлар билан корреляция қилинган бўлиши мумкин. Болалар ўлими даражаси, масалан, кутилаётган ҳаёт давомийлигида ўз аксини топган. Ўзгарувчиларнинг кўпроқ сонини қўшиш умумий манзарани хиралаштиради ва инсонни йўналишлардан чалғитади. Инсоний ривожланиш тушинчаси сўнгги йилларда барқарор ривожланиш ғояси билан тўлдирилди. Бунинг маъноси шуки, ҳозирги авлоднинг инсоний ривожланиш жараёни келажак авлод инсоний ривожланиши ҳисобига рўй бермаслиги даркор. Барқарор ривожланиш концепцияси дастлаб атроф муҳитни муҳофаза қилиш ҳаракати томонидан киритилди. Бу ҳаракат номаёндалари ривожланиш тушинчаси "авлодлар ўртасидаги муносабатлар" каби ғояни ўз ичига олишини ҳимоя қилмоқдалар. Табиий ресурсларнинг камайиб бориши келажак авлодлар ривожланиши муаммоларини келтириб чиқариш мумкин. "Барқарор ривожланиш"

концепциялари атроф-муҳит ва табиий ресурслар доирасидагина қўлланилиши мумкин бўлмай, балки инсоний имкониятлар "инсоний капитал"га қўйиладига инвестицияларга ҳам тегишлидир. Инсоний ривожланиш концепцияси БМТ Тарраққиёти Дастури томонидан изчил тарғиб қилиниб келинмоқда. Бу соҳадаги изланишлар йиллик "инсоний ривожланиш бўйича ҳисоботлар" кўринишида чоп этилмоқда. 1988 йилда бошланган 10 йиллик БМТ Тарраққиёти Дастури томонидан барқарор ижтимоий ривожланиш ўн йиллиги деб эълон қилинган. Бу ўн йил давомида ижтимоий масалаларнинг кўпгина жабҳаларга тегишли 10 та бутунжаҳон анжуманлари ўтказилиши мўлжалланган. 1995 йил март ойида Копенгагенда ўтказилган олий мартабали ижтимоий ривожланиш конфренцияси ва 1995 йил сентябрь ойида Пекинда ўтказилган аёллар муаммоларига бағишланган конференциялар (1995 йилги "Инсоний ривожланиш бўйича ҳисобот" эркак ва аёллар орасида тенгликка эришиш масалаларига бағишланган) ана шулар жумласидандир. Ҳар иккала анжуманда ўта муҳим амонавий масалаларга жаоб топишга ҳаракт қилинган. Хусусан, Копенгаген анжуманида 160 га яқин давлат бошлиқлари иштирок этди (Унда Республикамиз Президенти И.А.Каримов ҳам иштирок этди). Унда бутунжаҳон "Ижтимоий декларацияси" қабул қилинди ва ҳарбий соҳага сарф қилинаётган харажатларни инсоний ривожланиш мақсадларига сафарбар қилиш йўллари мухокома қилинди. 1995 йилдан бошлаб БМТ Тарраққиёт Дастури миллий даражада ҳам "Инсоний ривожланиш бўйича ҳисобот"ларини нашр қилишда янги мустақил мамлакатларга кўмак бера бошлади. 1995 йил учун ана шундай ҳисоботнинг Ўзбекистонда чоп этилиши бу сай-ҳаракатларнинг мувафақиятли тугаганидан далолат беради. Эслатиб ўтилган бу ҳисобот Ўзбекистон мустақилликка эришганидан буён инсоний ривожланиш борасида эришилган ютуқлар ва йўқотилиши керак бўлган камчиликлар ҳақидадир. Келажакда

шундай ҳисоботларнинг доимий чоп этилиши мўлжаланмоқда. Бу эзгу йўлда БМТ Тарраққиёт Дастурининг кўрсатаётган ёрдами беқиёсдир. Бундай ҳисоботлар Ўзбекистонлик мутахассислар ва БМТ экспертларининг биргаликдаги мехнатининг мевасидир. Бу ҳисоботлар кенг дунё оммасига тақдим этилади ва Ўзбекистонда инсоний ривожланиш қандай эканлигини дунёга билдиради. Ўзбекистондаги ижтимоий ривожланиш концепциясининг асосини айнан инсон ва унинг манфаатлари ташкил этади. У инсонни пировард мақсад ва ривожланиш асоси деб қарайди. Ҳозирги даврдаги мавжуд концепциялар ҳох марказлаштирилган иқтисодиётда моддий маҳсулотнинг ёки бозор иқтисодиётида ички маҳсулотнинг ўсиши бўлсин, товар ишлаб чиқаришни энг асосий мақсад деб билган. Ундан ташқари, бу асосий мақсад, яъни жон бошига товар ишлаб чиқаришнинг ўсиши, жисмоний капитални жамғариш ҳисобига эришилган, яъни эскича фикрлаш доирасида қўшимча ўсиш пировард мақсад бўлса, инвестициялар унга эришиш воситаси ҳисобланган. Ҳар қандай жамиятларнинг ривожланишида уларнинг бир ҳолатдан бошқасига ўтиш даврлари энг мушкул, оғир бўлиб ҳисобланади. Бу бир ҳаёт тарзининг бузилиши ва янгисининг яратилиши давомида вужудга келадиган сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ҳаракатлардаги мураккаблик билан боғлиқдир. Жамиятни бундай тубдан ўзгартириш беозор ўтиши мумкин эмас. Бу ўтиш истар-истамас юзлаб ва минглаб одамлар, оилалар ва миллий жамоа гуруҳлари бутун давлатнинг ижтимоий аҳволи, моддий фаровонлиги, тақдирларига дахлдор бўлади. Ўзбекистон хукумати ислоҳотларининг инсонлар ҳаёти ва фаровонлигига салбий таъсирини имкони борича камайтириш мақсадида янги иқтисодий ва ижтимоий тизимига босқичма-босқич ўтиш йўлини танлади.

Ўзбекистон учун ҳозирги босқичда биринчи ва муҳим вазифа - бу бозор ислоҳотларини ўтказишда жадаллаштиришга асос бўлган, макроиқтисодий барқарорликни таъминлашдир, чунки бу аҳоли турмуш даражасини етарли таъминлашнинг табиий асосини ташкил этувчи келгуси иқтисодий ўсиш заминидир. Масаланинг мураккаблиги шундаки, макроиқтисодий сиёсатнинг кучайтирилиши шароитида ижтимоий эҳтиёжларга харажатларнинг кескин камайтирилишига йўл қўймаслик керак, чунки инсоний ресурсларга қўйилган маблағлар уларнинг келажакда барқарор ривожланиши асосигина бўлиб қолмасдан, ҳозирги даврда осойишта ижтимоий шароитнинг кафолотланишини ҳам таъминлайди. Ўзбекистон учун ҳам бу жуда муҳимдир, чунки у қўшни мамлакатларда ҳарбий тўқнашувлар давом этаётган минтақада жойлашган. Давлат ўтиш даврининг мураккабликларини ҳисобга олган ҳолда ўз олдига аҳолининг истеъмол даражасининг кескин пасайиб кетишига йўл қўймаслик, мавжуд таълим тизимини қўллаб-қувватлаш, аҳолини соғликни сақлаш хизматлари билан таъминлаш, янги бозор муносабатлари шароитига мослашиши қийнроқ бўлган аҳоли қатламларини қўшимча ижтимоий ёрдам билан таъминлаш, мамлакатнинг ҳар бир мехнатга лаёқатли фуқароси ўз ижобий кучларини номаён этиши, мустақил равишда ўзи ва оиласи учун яхши ҳаёт таъминлаши учун шароит яратиш вазифаси қўйилган. Ўтишнинг дастлабки бир неча йилида бир талай қийинчиликлар қайд этилди, аммо Хукумат иқтисодий ва ижтимоий сиёсат юритиш йўли билан аҳолини тушкунлик шароитида шак-шубҳасиз рўй берадиган асосий лаҳзалардан ҳимоя қила олди. Мамлакат, шунингдек, табиий ресурслардан фойдаланишнинг пухта ўйланган ёндашуви асосида каттагина маблағларни жалб қилишга эришди. Натижада ишлаб чиқаришнинг пасайиши МДХ мамлакатларига нисбатан анча кам бўлди. 1996 йилда иқтисодий ўсиш бошланди. Ундан ташқари давлат ишлаб чиқариш хажмларининг пасайишига қарамай, аҳолини иш

билан таъминлашнинг юқори даражасига эришиш учун барча тадбирларни қўллади. Ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва инфляциянинг кўтарилиши туфайли реал иш ҳақи кескин пасайди, аммо республика ижтимоий қўллаб - қувватлашнинг кенг қамровли хукумат дастури билан билан аҳолининг истеъмол даражасини қўллади. Албатта, аҳолини қўлловчи кенг қамровли дастурни узоқ вақт мобайнида таъминлаш қийин масала ҳисобланади. Аммо ислоҳотнинг дастлабки босқичида бу мадад келажакда ислоҳотларнинг амалга ошишида сиёсий ва иқтисодий барқарорликни сақлаш ва миллий бирдамликка эришишда ниҳоятда муҳимдир. Республика амалда муҳим устунликларга эга ва оқилона иқтисодий сиёсат амалга оширилганда ўтишнинг муваффақиятли якунлаши аниқ.

Похожие

Кадимги дунё ва феодал жамияти давридаги иктисодий таълимотлар

иктисодий индекслар

Иктисодий баланслар

Жахон хужалиги ва унинг эволюцияси

Онг ва унинг мохияти тугрисидаги фалсафий таҳлимот