Кадимги дунё ва феодал жамияти давридаги иктисодий таълимотлар - Экономика - Рефераты

Кадимги дунё ва феодал жамияти давридаги иктисодий таълимотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Қадимги дунё ва феодал жамияти давридаги иқтисодий таълимотлар Режа: 1. Иқтисодий таълмотлар тарихи фанининг предмети ва услуби. 2. Қадимги Шарқдаги қулдорчилик жамияти иқтисодий қарашларининг вужудга келиши. 3. Антик дунё мамлакатларидаги дастлабки иқтисодий қарашлар. 4. Араб ва Ғарбий Европа мамлакатларида феодализм давридаги иқтисодий ғоялар. (Қуръони карим, Ибн Холдун, "Салли ҳақиқати")

1.1. Иқтисодий таълмотлар тарихи фанининг предмети ва услуби. Иқтисодий таълимотлар тарихи курси иқтисодий фанлар тизимида муҳим ўрин эгаллайди. Инсоният ўзининг кўп минг йиллик тарихи давомида катта иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт йўлини босиб ўтган. Ҳар бир даврда у ёки бу мамлакатларда айрим шахслар (олим ёки ҳокимлар) томонидан шундай иқтисодий аҳамиятга молик фикр, ғоя, назария, концепциялар илгари сурилган ва амалга оширилганки, шулар туфайли давлат ва ҳалқлар равнақ топган, баъзида тушкинликка учраган. Ана шу иқтисодий ғояларни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, таҳлил этиш, улар орасидан умумбашарий аҳамиятлиларини ажратиб олиб, ҳаётга тадбиқ этиш ниҳоятда ҳам амалий, ҳам назарий жиҳатдан фойдалидир, чунки уларда кўп йиллик тажриба мужассамлашган бўлади. Иқтисодий таълимотлар тарихи фанининг предмети бўлиб у ёки бу синфлар, ижтимоий қатламларнинг манфаатларини ифода этувчи иқтисодий ғояларнинг вужудга келиши, ривожланиши, кураши ва алмашувининг тарихий жараёни ҳисобланади. Бу фан бошқа айниқса сиёсий иқтисод, экономикс фани билан бевосита боғлиқ, айрим ҳолда сиёсий иқтисоднинг тарихи ҳам дейиш мумкин. Лекин сиёсий иқтисод капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларининг шаклланиш даврида юзага келди ва шу сиёсатнинг иқтисодий ривожланиши қонун, қонуниятларини ўрганади, иқтисодий таълимотлар тарихи эса ундан анча кенг даврни қамраб олган ва мустақил характерга эга. Бу фанни ўрганиш орқали экономикс, халқ хўжалиги тарихи, иқтисодий тарих ва иқтисодий концепциялар ҳамда аниқ иқтисодий предметларни ўзлаштириш осонлашади, у ёки бу иқтисодий ўзгаришнинг шарт-шароитлар ва оқибатларини таҳлил этишга кўмак беради. Иқтисодиёт тарих билан чамбарчас боғлиқдир (П.Самуэльсон). Масалан,

бизга бугун янгидек туюлган бозор иқтисоди тўғрисидаги фикрлар бундан 200 йил илгариёқ мавжуд бўлган ва асосан тўла тахлил этиб берилган (А.Смит). Баъзи иқтисодий ғоялар эса қадимдан маълум. Уларни ўрганиш ва энг муҳими ҳаётга тадбиқ этиш яхши самара беради, кўп ҳолларда Американи янгидан кашф этишга ҳожат қолмайди. Бизда сўнгги пайтларгача марксча - ленинча дунёқараш бирдан - бир тўғри ғоя деб келинди ва дунёдаги бошқа илғор ғоялар инкор этилди. Оқибатда ғоявий биқиқлик, умумбашарий ривожланишдан ортда қолиш рўй берди. Шу сабабли ҳозирги пайтда дунёдаги илғор ғояларни ўрганиш давомида ҳурфикрлиликка (плюрализмга) кенг ўрин берилди. Бу фанни ўрганиш методологияси асосида бошқа ижтимоий соҳалардаги каби диалектик материализм ётади. Иқтисодий таълимотлар тарихини ўрганишда маълум даврда тизимдан фойдаланади. Ҳозирча энг мақбул усул ижтимоий - иқтисодий формацияларнинг ўзгаришига қараб иш юритишдир. Чунки қайси формация устун бошқаришни амалга оширган бўлса, ўша (масалан, қулдорчилик ёки капитализм) даврига хос жамиятнинг синфий тузилиши, иқтисодий манфаатлари ва бошқалар мавжуд бўлади. Қулдорчилик ва феодализм даврида ғояларнинг тарқалиши (миграцияси) жуда қийин бўлган. Шунинг учун бу даврдаги иқтисодий фикрларни мамлакатлар миқёсида алоҳида ўрганиш мақбул. Капитализм даврида хўжалик ва ижтимоий ҳаётда байналмилалчилик (интернационализм) кучайганлиги туфайли иқтисодий фикрнинг ривожланиши ҳам ягона жаҳон жараёнига айлана бошлади. Оқибатда, классик буржуа сиёсий иқтисодининг асосчилари А.Смит ва Д.Рикардонинг қарашлари қисқа вақт ичида бутун жаҳонга маълум бўлди, ваҳоланки ундан аввалги кўпгина назариялар айрим мамлакатларда кўпчиликка маълум бўлмасдан "ўлик мол" сифатида ётган.

1.2. Қадимги Шарқдаги қулдорчилик жамияти иқтисодий қарашларининг вужудга келиши. Иқтисодий ғояларнинг шаклланиши инсониятнинг пайдо бўлиши билан бошланган. Аммо ҳозирги пайтда қўлёзмаларда акс эттирилган ғояларгина тахлил этилган. Шу сабабли иқтисодий таълимотлар тарихи қулдорлик жамияти пайдо бўлиши билан бошланади. Дастлабки қулдорлик жамияти Шарқда синфий ажралиш билан бошланган жойларда Месопотамия (Дажла ва Фрот дарёси оралиғида) ва Мисрда эрамиздан аввалги IV минг йилликда юзага келди. Бунга асосий сабаб шуки, бу ерда технологик инқилоб рўй берди, метал қурол ишлатила бошланди, қишлоқ хўжалигида интенсив бўлган суғорма деҳқончиликка ўтилди. Шу асосда нисбатан турғун муҳитда маҳсулот олиш имкони туғилган. Оқибатда жамиятда мехнат тақсимотини ривожлантиришга кўпгина ҳунармандчилик соҳаларининг ажралиб чиқишига, синфий табақаланишга туртки бўлди. Бу даврда қўшимча маҳсулот олишнинг асосий усули жамоага бирлашган деҳқонларни эксплуатация қилиш йўли билан рента - солиқ (Осиёда бўлса қулларни (давлат ёки хусусий) беаёв ишлатиш билан ҳам (Европада) катта бойлик ортирилган. Шарқда давлатнинг иқтисодиётга аралашув даражасига қараб айрим "эркин" аҳолининг аҳволи қулларникидан деярли фарқ қилмаган. (Умуман, Шарқ мамлакатларида қулчилик масаласи ҳали узил-кесил ҳал этилмаган. Академик Р.В.Стурве уни тан олади. Лекин кўпгина олимларнинг фикрича, Шарқда қулчилик классик шаклида ривож топмаган, яъни уй хўжалигида устун бўлган). Қадимги дунё (Ғарбий Европа)даги айрим регионларда ҳалқаро савдони олиб бориш билан боғлиқ равишда товар-пул муносабатлари ҳам анчагина ривожланган хусусий мулкчилик ривож топди, ўз маҳсулотини

сотишга мўлжаллаб ишлаб чиқарган қулчилик хўжаликлари эксплуатацияни кучайтиришни талаб этган. Оқибатда классик ёки антик қулчилик юзага келди. (Греция ва Италия). Бизгача етиб келган энг қалдимги қўлёзмада (Қадимги Мисрда эрамизгача II аср) ноиб ва аҳоли ўртасидаги муносабатлар тўғрисида фикр юритилади. Бу даврда синфий ажралиш тўла шакланмаган бўлиб, бошқарув ишига ишбилармонларни таклиф этиш (юқори табақали ёки оддий аҳоли бўлишидан қатъий назар) керак дейилган. Қадимги Мисрдан фарқли равишда Месопотамия хусусий мулкчиллик ва товар-пул муносабатларининг нисбатан тез ривожланиши билан характерлидир. Инсон шахсий озодлигининг кафолати йўқ бўлган шароитнинг мажудлиги, қарздорлик ва бошқалар тўғридан-тўғри қулчиликнинг ривожланишига олиб келар эди. Бундай жараёнлар солиқ тўловчилар ва ҳарбийлардан ажралиб қолиш мумкин бўлган давлатнинг кучсизланишига олиб келган. Сақланиб қолган ёдгорликларда, ёзма манбалрда иқтисодий ғоялар ҳам мавжуд, унда мустақил ишлаб чиқарувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, тартибга солиш бўйича муҳим фикрлар берилган. Эрамиздан аввалги XIII асрда Бобил (Вавилон)да подшолик қилган Хаммурапи (баъзи манбаларда Хаммураби) қонунлар тўплами (жами 282 та) (қаранг: История Древного Востока. М.,ИГУ, 1991 й.) диққатга сазовор. Бу тўплам 1901-1902 йиллар Суза шаҳри қолдиқларини археологик қазиш пайтида топилган. (Ҳозир Луврда сақламоқда). Бу муҳим ва қадимий тарихий хужжатни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, бу давлат синфий ва ижтимоий жиҳатдан анча мукаммал бўлган экан. Бу қонунлар тўплами мулкчиллик ва унга эгалик шакллари мавжудлиги билан ҳам ғоятда муҳимдир. Қонунда "кучлилар заифларни чекламаслиги керак" деган қоида бор. Масалан, қарздорлиги учун подшо жангчилари ва бошқа табақа вакиллари аҳолининг ерларини сотиши ёки тортиб олиши қонун йўли билан ман этилган. Судхўрлик фаолияти чекланган (пулда 20, натурада 33 фоиздан

ортиқ бўлмаслиги керак бўлган). Қўшни қарзини пул ҳисобига уч йилдан ортиқ ушлаб туриши мумкин бўлмаган. Хусусий мулкчилик, шу жумладан ерга ҳам тан олинган. Бировнинг хусусий мулкига кўз олайтирган, унга зарар етказганлар иқтисодий жиҳатдан жазоланганлар. Бу қонунлар тўплами давлатнинг мамлакатни иқтисодий бошқариш соҳасидаги дастлабки тажрибасини кўрсатади. Шу даврда мамлакат ҳам сиёсий жипслашди, ҳам иқтисодий равнақ топди. Ҳиндистондаги иқтисодий ғояларни акс эттирувчи қадимги ёдгорлик "Артхашстра"дир (эрамиздан аввалги IV-III асрлар) - луғавий маъноси бўйича фойда, амалий ҳаёт тўғрисидаги фандир. Бу асар эрамиздан аввалги III-II асрларда яратилган ва вақт ўтиши билан тўлдирилиб борилган. Бу қадимги ва муҳим тарихий ёдгорликда (Чандрагупта I подшолиги даврида ёзилган) қулчиликни мустаҳкамлаш асосий вазифа қилиб қўйилган. Қулчилик энг паст табақаларга хос нарса деб ҳисобланган. Бу асарда "Буюмнинг қиймати" муаммоси кўтарилган, қиймат миқдори иш кунлари билан белгиланган, рағбарлантириш эса мехнат натижаларига мос равишда белгиланиши керак дейилган. Бу асарда давлатни бошқариш бўйича таклифлар берилган бўлиб, (муаллифи Каутилье - подшо маслаҳатчиси) бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам илгари сурилган. Масалан, унда бозор баҳоси билан қиймат ўртасидаги фарқ айтилган. Товарга эҳтиёж ортганда унинг бахоси ошиб кетиши мумкин дейилган. Савдо билан шуғилланувчиларга алоҳида урғу бўлиб фойда масаласи кўтарилган, фойданинг миқдори товар баҳосига (бошқа харажатлар қаторида) қўшилиб, маҳаллий маҳсулот учун 5, четдан келган товарлар учун 10 фоиз (импорт ўша даврда ҳам афзал) қилиб белгиланган. Давлатнинг иқтисодий ишларга аралашуви қўллаб - қувватланган. Қишлоқ хўжалигига алоҳида эътибор берилган, бўш ерлар халққа бўлиб берилиши ва солиқ тўлаш зарурлиги, суғориш иншоатларини қуриш зарурияти ҳақида сўз юритилади. Умуман, мазкур асарда давлат мамлакатнинг ишлаб чиқарувчи

кучларини ривожлантиришни рағбарлантириши керак деган фикр марказий ўринни эгаллайди. Молия соҳасида даромад солиғига катта эътибор берилган. Давлат баъзи ишларни ривожлантириш учун моддий ва маънавий ёрдам бериши кераклиги таъкидланган. Маҳсулотга баҳо белгилаш, давлатнинг бойишини таъминлаш (фойдани ошириб сарф-харажатларни камайтириш), ҳисоб - китобни тартибга солиш, ҳар хил ўғирликларга қарши курашиш кераклиги ёритилган. Шу тамойилларни амалга ошириш туфайли жамиятда норозилик ва тенгсизликка эришиш мумкин дейилган. Жумҳуриятимиз олимларининг тадқиқотларига кўра, зардуштийлик (заостаризм) динининг (исломгача) муқаддас китоби бўлган Авестода ҳам муҳим иқтисодий фикрлар баён этилган. Жумладан, сунъий суғориш асосида дехқончиликни юритиш, она табиатни эъзозлаш, унга зулм қилмаслик масалалари ёритилган. Бу китоб эрамиздан аввалги II - минг йиллик охири- I минг йиллик бошларидаги воқеаларни акс эттирувчи жуда қадимий ёдгорликдир. Қадимги Хитойдаги иқтисодий ғоялар эса VI - III асрларда шаклланган. Бу даврда Конфуцийлик ғояси кенг тарқалган бўлиб, унинг муаллифи Конфуций ёки Кун-цзи (эр.авв.551-479 й.) "Лунь ой" ("Суҳбатлар ва мулоҳозалар")да ўз ғояларини жамлаган. Олим келажак ривожини ўтмишдан излайди. Шу даврларда обрўси пасайган зодагонларнинг манфаатларини ҳимоя қилади. (Бу ғоялар кейинчалик Кен-цзи (337-289 й), Сюнь-цзи (313- 238 й) ва бошқалар томонидан давом эттирилади). Ёшларнинг қарияларга ҳурмат, уларга қарши чиқмаслик ғояси асос қилиб олинган. Давлат бу катта оила, подшо эса "ҳалқлар отаси"дир, бойликлар нисбатан текис тақсимланиши керак, солиқларни маъёрида сақлаш, ер ишларини яхши бажариш, ҳамманинг ўз вазифаларини бажонидил адо этиш зарур дейилади.

Сюнь-цзи давлатнинг иқтисодий кучайиш тарафдори эди, кишиларнинг бойликка интилишини қораламаган (улар қонун асосида иш юритишса бас). Аммо инсон бир вақтнинг ўзида кўп касб эгаси бўла олмайди деган фикр пайдо бўлди, яъни олим меҳнат тақсимоти зарурлиги ғоясини илгари сурди. (бу жуда муҳимдир). Давлатнинг иқтисодий сиёсати учта асосий тамойилга асосланиши керак: 1. Харажатларни иқтисод қилиш, тежаб-тергаб сарфлаш; 2. Ҳалқ тўқлигини таъминлаш; 3. Ортиқча маҳсулотларни сақлаш зарурлиги; Етарлича таъминот тамойили инсоннинг жамиятдаги ўрнига боғлиқ ҳолда белгиланган (яъни синфийлик тамойили мавжуд). Бошқариш маълум қонун асосида эмас, балки оддий одат бўйича бўлиши, оғир солиқ ва мажбуриятлар бўлмаслиги таъкидланади. Эрамиздан аввалги IV-III асрларда легистлар (қонуний дегани) оқими пайдо бўлди. Улар бошқаришни аниқ қонунлар асосида (оддий одатларга қарши) олиб бориш тарафдори эди-лар (номаёндалари: Пзи-Чан, Ли-Куй). Улар марказий давлат кучли, мамлакат эса ягона туғ остида бирлашишини қўллаб-қувватлашган. Легистлар, айниқса Пзи-Ян қишлоқ хўжалиги, деҳқончиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор берган. Дон масаласини ҳал этишни бош масала деб билган. Чан Ян фикрича, давлат равнақи учун икки масалани ҳал этиш зарур: дон ва уруғ (атрофдаги ерларни босиб олиш ҳисобига). Деҳқонларни рўйхатга олиш, қонун йўли билан йиғилган дон миқдорига ягона солиқ тизимини киритишни таклиф этишади. Улар қонун йўли билан турли "ишёқмасларни ерга қайтариш", яъни деҳқончилик билан шуғилланшга мажбур этиш сиёсатини қўллаш керак деганлар. (Хитойдаги "маданий инқилоб", 1960 йилларда шу сиёсат амалга оширилди). Шунингдек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдо қилишда қатъий чеклаш ҳам талаб қилинган (гўёки савдогарлар бундан катта фойда олишлари мумкин). Савдогарлар савдони ташлаб, дехқончиликка интилишлари керак. Эркин

соҳибкорлик таъқиқланган, умумий ер эгалиги ва жавобгарлик жорий этилган. (эътибор қилинг, эрамиздан аввалги 351 йил). "Гуань-Дзи" (эрамиздан аввалги IV аср) асарида ҳам хўжаликни давлатнинг тартибга солиш тизимлари ҳақида анча мукаммал фикрлар баён этилган. Бунда легистлардан фарқли равишда товар-пул муносабатларини чеклашга интилмасдан, бу муносабатларни ўрганиб, ундан хўжаликни барқарорлаштиришда маълум механизм сифатида фойдаланиш таклиф этилади. Ҳалқ хўжалигини барқарор сақлаш учун товар баҳоларини ушлаб туриш илгари сурилди. Давлат хокими нон, пул, метални тартибга солиб қўлида сақласа, мамлакат ривожи нисбатан текис боради дейилган. Бу асарда ҳам аграр соҳа, айниқса дончиликка алоҳида урғу берилган. Аммо легистлар ҳунармандчилик, айниқса савдони бефойда соҳа деб қараганлар. "Ерни бошқариш" учун давлат ернинг табиий хусусиятларини яхши билиши керак. Ер майдонлари нисбатан текис тақсимланиши зарур, деҳқонларни иш қизиган даврда бошқа юмушларга жалб этмаслик, ер унумдорлигига боғлиқ равишда солиқ олиниши таклиф этилган. Бу ерда гап Ер кадастрини тузиш тўғрисида боради. Асарда ер ва сув (тоғ ва денгиз)ларни давлат ихтиёрига ўтказиш ва даромад йўлида фойдаланиш, баҳоларни тартибга солиш, иқтисодиётни савдогарлардан асраш, пул чиқаришни тартибга солиш йўллари ва бошқа кўпгина иқтисодий ғоялар илгари сурилган. Қадимги Хитой ижтимоий ҳаётида даосизм (айнан-йўл) ғоялари алоҳида ўрин эгаллайди. Унинг асосчиси Лао-Дзи бўлиб, Конфуций даврида яшаб ижод этган. (эрамиздан аввалги IV-III асрлар). Лао-Дзи таъқиқловчи қонунларга амал қилмасликни таклиф этади, қонунлар кўплиги туфайли "ҳалқ камбағаллашмоқда" деган эди у. Даосизм ғоялари конфуцийликка қарама-қарши бўлиб, инсоният аввалги мажбуриятлардан воз кечиши, оддий табиий ҳаётга қайтиши керак деган фикрни илгари сурди. Бу ғояга кўра, инсон ибтидоий даврга қайтиши, янги меҳнат қуролларидан фойдаланмаслиги керак. Унда реакционлик элементлари мавжуд. Аммо бу

ғояда халқ оммасининг норозилиги ҳам акс этган, чунки цивилизиция ютуқлари эксплуатация манфаатларига ҳам хизмат қилаётган эди. Бунда курашдан воз кечиш, давлатнинг ҳалқ хаётига аралашувини инкор этиш фикрлари устун келган. 1.3. Антик дунё мамлакатларидаги дастлабки иқтисодий қарашлар. Юқорида қайд этилганидек, антик дунё мамлакатларида қулдорлик классик шаклда ривож топди. Қадимги Греция (Юнонистон)да ижтимоий- иқтисодий ҳаётининг ҳамма жабҳаларида қулдорлик бевосита ишлаб чиқарувчиларни эксплуатация қилишнинг асосий шаклига айланган эди. Дастлабки иқтисодий ғоялар Гомернинг "Иллиада" ва "Оддисея" поэмаларида акс эттирилган бўлиб, унда иқтисодиётнинг натурал хўжалик концепцияси илгари сурилган. Юнон шоири Гесиад (эрамиздан аввалги 8-7 асрлар)нинг "Мехнат ва кунлар" асарида бойликнинг кучи, хокимияти акс эттирилган. У дехқончиликни улуғлайди, бу соҳада қисман қуллар мехнати ҳам ишлатилган. У даврда оддий халқ орасида меҳнат анча қадрланган. Қулчилик офатининг босиб келаётганидан хавфсираган шоир гўёки илгари хукм сурган "Олтин аср", яъни социал жабр ва оғир физик меҳнатга эҳтиёж бўлмаган даврни ҳам ёритган. Эрамиздан аввалги VII-VI асрда полис системаси мулки хусусий мулкчилик томонидан сиқиб чиқарилади, савдода судхўрлик тез ривожланади. Солон (эрамиздан аввалги 640-559 йиллар) ислоҳатлари пул хўжалигининг афзаллигини кўрсатиб берди. (эрамиздан аввалги 549 й.) Ислоҳот туфайли қулни қарзга бериш таъқиқланади. Афинада Перикл (эрамиздан аввалги 444-429 йиллар) томонидан олиб борилган ишлар муҳим аҳамият касб этди. Қурилиш, ҳунармандчилик, савдо ўсди. Шу даврда фуқаролар ва фуқаро бўлмаган аҳолини бир - бирига қарама - қарши

қўядиган қонунлар қабул қилинди. Бу ишлар қулларни беаёв эксплуатация қилиш, савдо ва пул хўжалигини ривожлантириш ҳисобига амалга оширилди. Қулчилик ўз табиатига кўра ёт, мажбурийликни талаб этган эди ва оқибатда маълум даврдан инқирозга учрай бошлади. Шу даврда иқтисодий ғоялар тобора реакционлашиб давлатни, аристократияни ҳимоя қилиш, натурал хўжаликни ёқлаш йўлини танлади, яъни синфий характерга эга бўла борди. Бу йўналиш Ксенофонт (тахминан эр.авв. 430-354 йиллар), Платон (Афлотун) (тахминан эр.авв. 427-347 йиллар), Аристотель (Арасту) (эр.авв. 384-322 йиллар)нинг иқтисодий қарашларида яққол намоён бўлди. Ксенофонт қулдорлар мафкурасининг ҳимоячиси сифатида қулчиликни табиий, объектив жараён деб баҳолайди, қул мехнатига асосланган натурал хўжаликни улуғлайди. У қишлоқ хўжалигини, дехқончиликни фаровонлик манбаи деб билган. Дехқончилик туфайли одамлар ўзларига ҳаёт учун керакли ҳамма нарсани оладилар. Далада ишлаш ҳам соғлиқ учун фойдали (тоза ҳаво), ҳам наф келтиради деб ҳисоблайди. У раҳбар ва ижрочилар мехнатини фарқлайди. Ижрочилар жисмоний меҳнат билан шуғилланадилар. Бошқарув меҳнати билан эркин одамлар, жисмоний мехнат билан эса қуллар банд бўлиши керак. Хўжалик фаолияти давомида фойдали буюмлар, яъни истеъмол қиймати яратилади. Қадимги Юнон ёзувчилари ичида Ксенофонт биринчи бўлиб меҳнат тақсимотининг аҳамиятини тушинди, кўпроқ ортиқча фойда олиш, "Хўжаликни бойитиш" учун қуллар талабини имкони борича камроқ қондиришни тавсия этган. У мехнат тақсимоти бозор кенглиги, маҳсулотнинг алмашув қиймати билан истеъмол қиймати орасида узвий боғланиш борлигига эътибор берган. Пулнинг муомила воситасидан ташқари капитал сифатида жамғариш функциясини ҳам тан олган. Платон (Афлотун) ўзининг "Давлат ва қонунлар" асарида идеал давлат қандай бўлиши кераклигини очиб бермоқчи бўлди. Бунинг учун у аҳолини тоифаларга ажратди:

1. Философлар - давлатни бошқарувчилар; 2. Ҳарбийлар - давлатни бошқариш аппаратининг бир қисми бўлиб, улар бирор мулк эгаси бўлиш ҳуқуқига эга эмас, истеъмол қилиш эса ижтимоий характерга эга бўлиш керак. 3. "Қора" тоифа - деҳқон, ҳунарманд ва савдогарлардан иборат бўлиб, улар мулк эгаси бўлишлари керак. Аммо Афлотун қулчиликка асосланган жамиятни ҳимоя қилди, пул жамиятдаги душманликнинг бош сабабчиси деб билди. У судхўрлик операцияларини инкор этди ва бахоларни меъёрда сақлаш йўли билан савдогарларнинг фойдасини чегаралашни талаб қилди. Афлотун қулларни фуқаролар деб тан олмади (демак, улар мулк эгаси ҳам бўлиши мумкин эмас). Қуллар майда ишлаб чиқарувчилар ва савдогарлар билан бирга икки тоифа аҳолининг чекланмаган талаб - эҳтиёжларини тўла - тўкис қондиришлари керак эди. Шундай қилиб, Афлотун идеал, яъни беками - кўст давлатни барпо этар экан, қулчиликни абадий сақлаш тарафдори эди. Аристотель Қадимги Грециядаги қулдорларнинг энг йирик мафкурачиси эди. Олимнинг иқтисодий ғоялари "Никомахов аҳлоқи" ва "Сиёсат" китобларида жамланган. У "Қул - тирик қурол", "қандайдир тирик мулк" деган эди. Унинг фикрича, жамиятнинг қулдор ва қулдорга бўлиниши бу оддий аҳвол эди. Унинг фикрича, жамиятнинг қул ва қулдорга бўлиниши бу оддий ҳол бўлиб, кишиларнинг табиатдан турли туманлигидан келиб чиқади. У "ҳақиқий бойлик" (табиат)ни тан олган, уни истеъмол қийматларининг йиғиндиси деб билган ва бу билан боғлиқ фаолиятни иқтисодиётга тегишли соҳа деган. Қулдорлик хўжалигини мустаҳкамлаш учун ўртача таъминланган қулдорлар синфий юксалтирилиш керак, бунинг учун давлат томонидан одил алмашувни таъминлаши зарур. Олим масалани аҳлоқий равишда ҳал этишга уринса-да, биринчи марта алмашув қийматни тахлил этди ва қийматнинг

меҳнат назариясига олиб борувчи тўғри йўлга тушади. Товарларнинг алмашув қиймати товар баҳосининг яратилиш шакли эканлигини тушиниб етди. Платонга нисбатан Аристотель пулнинг моҳиятини кенгроқ ва чуқурроқ англаб етди. Аммо у товар ишлаб чиқаришнинг ривожланмаганлиги ва қийматни тўла тушинмаганлиги туфайли товарлар пул туфайли бир - бири билан солиштирилиши мумкин деган хато хулосага келди. Натурал хўжалик тарафдори бўлган олим муомиланинг Т-П-Т шаклинигина тан олган (талабни қондиришга мўлжалланган ҳолат). Савдо ва судхўрлик капиталини эса (П-Т-П ва П-П) инкор этган, чунки уни савдо ва судхўрлик табиатига зид, яъни пул қилиш санъатига хос нарса деб билган. Қадимги Римда қулдорлик муносабатлари ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилган. Римнинг бошқа ерларни босиб олиш учун олиб борган урушлари туфайли йирик империя юзага келди, кўплаб қабила ва ҳалқлар қулликка мажбур этилди. Асосан, асирлардан иборат бўлган қулларнинг аҳволи шундаки, агар Грецияда қуллар ҳунармандчилик ва савдодан эзилган бўлса, Римда қуллар асосан қишлоқ хўжалигида эксплуатация қилинган. Ишлаб чиқаришнинг қулдорлик усулидаги қарама - қаршиликлар шу ерда кескин тус олди ва охир оқибатда " колониат" нинг пайдо бўлишига олиб келди. Аҳолининг камбағал табақалари асрлар давомида ерга эгалик қилиш учун кескин кураш олиб борди. Бу ҳолат Римдаги иқтисодий ғояларга таъсир этмасдан қолмади, қулликка асосланган вилла ва латифундиядан рационал фойдаланиш муаммолари бош масала эди. Катон старший (эр.авв 234-149 йиллар) йирик ер эгаси бўлган. У "Деҳқончилик" деб номланган асарида қулликка асосланган натурал хўжаликни ҳимоя қилди. Катоннинг фикрича, у ўз талабларини таъминловчи ёки асосан истеъмол қиймати ишлаб чиқарувчи хўжаликларни тан олар эди. У фақат ортиқча маҳсулотларнигина сотиши керак, хўжаликда ишлаб чиқариш мумкин бўлмаган нарсаларнигина сотиб олиши зарур деган ғояни қўллаган. У қул мехнати асосида хўжаликни юритиш методларини ҳам

ишлаб чиқди. Унинг фикрича, қуллар ёшликдан сотиб олиниши керак, шунда қулларни тарбиялаш, ишга ўргатиш осон бўлади, қуллар орасида адоват уруғи сепилса уларга нисбатан иғволар йўқолади. Қулларни қаттиқ интизом асосида ишлатишни, арзимас гуноҳлар учун жазолашни, ишига қараб боқишни ва кийинтиришни таклиф этади. Цицерон Марк Туллий (эр.авв. 106-43 йиллар) таниқли давлат арбоби ва машҳур нотиқ бўлган. У яшаган даврда давлат анча марказлашган бўлиб, савдо - сотиқ ўсди, судхўрлик бойиш манбасига айланди. У қишлоқ хўжаликни қўллаган ҳолда (чунки бу соҳа бозор учун ҳам маҳсулот етказар эди) йирик савдо ва судхўрлик бойишнинг муҳим манбаси деб ҳисоблади. Демак, Цицерон бошқалардан фарқли равишда қулдорлар билан бирга савдогар ва судхўрларнинг манфатини ҳимоя қилди. Деҳқонлар қўлидаги ерлар тортиб олиниб, йирик латифундиялар вужудга келди, эркин Рим аҳолиси, деҳқонлар ва армия солдатлари еридан ажралди. Бу ҳолат йирик ер эгалари - патрицийлар ва деҳқон - плебейлар ўртасидаги қарама - қаршилик, курашни кучайтирди ва охир оқибатда ака - ука Гракхларининг аграр ислоҳатига сабаб бўлди. Улар ерсиз ёки кам ерли деҳқонларнинг йирик ер эгаларига қарши курашини ҳимоя қилди. Аммо улар бу ишни қулдорлик тузимини сақлаган ҳолда йирик ер эгаларини чеклаш йўли билан ҳал этмоқчи бўлдилар. Ер эгаларининг қўлидаги ерларнинг бир қисмини кесиб ва давлат фондидаги ерлардан фойдаланиб кам ерли ва ерсиз деҳқонлардан озод деҳқонлар табақасини барпо этиш кўзда тутилган, энг муҳим бу тоифа қулдорларнинг ишончли таянчи бўлиши керак эди. Гракхларнинг аграр ислоҳатлари бўйича давлат ерларидан фойаланувчиларнинг ҳар бири 500 югер (125 гектар), ҳар ўғил учун 250 югер, аммо оила учун 1000 югердан ортиқ ер олиши таъқиқланган. Ундан ортиқ ерлар мусодара қилинган ва 30 югердан бўлиниб, камбағал фуқароларга берилган, лекин бу ерни бировга сотиш қатъий ман этилган. Бу тўғрида махсус қонун ҳам қабул қилинди, аммо уни амалга оширишга йирик ер

эгалари ва сенат қаттиқ қаршилик кўрсатди. Натижада Тиберий Гракх эрамиздан аввалги 132 йилда атайлаб ўлдирилди. Гай Гракх (Тиберийнинг укаси) эрамиздан аввалги 122-123 йилларда бу ислоҳатни амалга ошириш учун акасининг ишини давом эттирди ва бир қанча демократик ўзгаришларни амалга оширди (Римда арзон нон сотиш), оқибатда 80 минг фуқаро ер участкаларини олдилар. Ислоҳат вақтинча бўлса ҳам муваффақият келтирди, эрамиздан авалги III йил давлат ерларини сотишга йўл берилди, ерлар хусусий мулкка айланди (эрамиздан аввалги 121 йилда Гай жангда халок бўлади). Қулдорлик тузимининг инқирозга учраган ва тушкинликка тушган даврида римлик аграномлар Варрон (эрамиздан аввалги 116-127 йиллар) ва Люций Колумеллалар (I аср) қулдорлик хўжалигини унумлироқ олиб бориш муаммоларини ишлаб чиқдилар. Варрон ўзининг "Қишлоқ хўжалиги тўғрисида" деган китобида бу соҳанинг аҳамиятига катта ўрин берди, қишлоқдан шаҳарга интилганларни қоралайди. У дехқончилик билан чорвачиликни бирга ривожлантиришни мақул кўрди. Бунинг асосий сабаби шундаки, Италияда дон нисбатан арзон, чорвачилик эса аксинича, анча юқори бўлган. Шу билан бирга Варрон фикрича, ҳар бир хўжалик ўзини - ўзи таъминлаши керак, у бозор муносабатларига кам эътибор қилган. Қуллар эксплуатацияси тарафдори бўлган ва уларни "гапирувчи қуроллар" деб билган. У қулларни сиёсий жиҳатдан хавфли эканлигини ва имениеларда бир миллатга тегишли қулларни кўп сақламаслик кераклигини тавсия этади. Л.Колумелл ўзининг қишлоқ хўжалигига оид йирик асарида қуллар меҳнатининг самараси пастлигини таъкидлайди (бировга ишлайди-да). Қуллар ерни яхши ишламайди, ер юқори ҳосил бериши учун қайғурмайди. У эркин майда ишлаб чиқарувчиларнинг мехнати қулларникидан юқори бўлишини исботлаб берди, йирик қулдорлик латифундияларига нисбатан майда деҳқончиликни афзал деб ҳисоблади. Бу даврда йирик латифундияларнинг инқирози аниқ бўлиб қолди, ривожланиш экстенсив йўл

билан борган. Қуллар имкони борича ерни ишламасликка интилган. Колумелл бундай ерларни эркин колонларга бўлиб бериш яхшироқ самара беради деган тўғри хулоса келди, яъни майда ишлаб чиқаришга ўтиш керак эди. (ҳозирги давр билан солиштириб кўринг). Қулдорлик тузимининг ички қарама - қаршилиги тобора ўсиб борди ва натижада қуллар қўзғолонлари рўй бера бошлади. Тарихда ана шундай қўзғолонлардан бири - Спартак бошчилигидаги (эр.авв. 71-73 йиллар) қуллар қўзғолони катта аҳамиятга эга бўлди, гарчи у беаёв бостирилган бўлса ҳам қулдорлик тузими заминига жиддий зарба берди. I - II асрларда Рим империясида нисбатан барқарорлик даври бўлди, лекин қулдорлик эксплуатациясининг самарасизлиги аён бўлиб қолди, қулларни эркинликка чиқариш, колониат ўсди, Аристотель ғояларида қулчилик табиий зарурият дейилган бўлса, эндиликда бунга шароит тақазоси туфайли келинган деган фикрлар юзага чиқа бошлади. Луций Анней Сенека (эрамиздан аввалги 3 - милодий 65 й) қулчиликнинг сиёсий хавфини тушиниб етади ва қуллар билан юмшоқроқ муомилада бўлишни таклиф этади, улар ҳам табиатдан озод одамлар эканлигини тан олади. Шу даврда колониатдан крепостнойликка ўтиш кучайди. Ана шундай бир пайтда милодий I - асрда янги дин, янги мафкура - христианлик юзага келди. Дастлаб шароити оғир қуллар ҳақ - ҳуқуқларини ҳимоя қилган бу дин, бу аҳволдан қутилишнинг йўли юқоридан, худодан деб билган. Ўша даврда бу диннинг бошқа динлардан афзаллиги шу бўлдики, унда ҳалқлар ўртасидаги этник ва ижтимоий тафовутлар инкор этилди, дин олдида ҳамма баробар деб эълон қилинди. Дастлаб христианлик мулки умумий бўлиб эксплуатация инкор этилган, одатда садақа ҳисобига кун кўрилган. Дастлабки даврларда христианлар таъқиб остига олинган, аммо 325 йили Никей Соборида христианликка Рим империясининг давлат дини мақоми берилди, оқибатда

убу дин қулдорлик ва бўлажак феодал жамиятининг асосий мафкурасига айланди. Илк христианликнинг иқтисодий ғоялари Августин Блажений (353- 430 йиллар) асарларида берилган. У барча меҳнат қилиши зарурлигини, "ишламаган тишламас" (Апостол Павел фикри) ғоясини илгари сурди, деҳқончилик энг фахрий касб эканлигини айтади, савдони эса фақат фойда, наф олиш учун қилинадиган иш деб қоралайди. Ақлий мехнатни жисмоний мехнат каби баҳолаш муҳим эди. Аммо Августин қулларни озод қилишни қатъий талаб этган эмас, у диннинг бош вазифаси аҳолининг аҳлоқий такомиллашувига ёрдам бериши керак деган хулоса чиқарган. 1.4. Араб ва Ғарбий Европа мамлакатларида феодализм давридаги иқтисодий ғоялар. (Қуръони карим, Ибн Холдун,"Салли ҳақиқати") Милоднинг V асрида қулдорлик тузими феодал ишлаб чиқариш усули билан алмашди. Бу тузимда ерга хусусий мулкчилик мавжуд бўлиб, бевосита ишлаб чиқарувчилар бўлган деҳқонлардан баршчина (ишлаб бериш), натурал (махсулот) ёки пул оброки (солиқ) сифатида ер рентасини олиш имконига эга эдилар. Шундай қилиб, феодализм жамияти йирик ер эгалари ва майда ишлаб чиқарувчилар - дехқонларнинг ҳамкорлигига асосланган. Қулга нисбатан эркин деҳқон ишлаб чиқаришдан ҳийла манфаатдор бўлган, ўзининг оиласи, айрим ишлаб чиқариш воситаларига, хўжалик мустақиллигига эга эди. Аммо бу даврда ҳам қолоқ техника мавжуд бўлиб, Ғарбий Европадан ишлаб чиқариш усули I аср охири (Рим империясининг қулаши)дан буржуа революциялари, (XVI-XVIII асрлар) аниқроғи саноат тўнтарилиши давригача яшади. Кўпгина мамлакатларда (масалан, Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистонда) бу давр ундан ҳам узоқроқ вақтни ўз ичига олади (III-XX асрлар). Бу жамиятда юзага келган иқтисодий қарашлар кенг

қамровли бўлиб, ерга эгаликнинг қонуний эканлигини кўрсатиш, товар - пул муносабатлари муаммоларига муносабатининг кучайишининг белгилашга қаратилган. Ўша даврдаги иқтисодий ғояларда товар - пул муносабатлари (судхўрликдан ташқари) қўллаб - қувватланади ва шу билан бирга феодал жамиятни сақлаб қолиш зарурлиги қайд этилган. Шарқ мамлкатларида феодал муносабатлари III-VIII асрларда шакллана бошлади. Бу ерларда қул мехнати, муносабатлари бироз енгиллашади. Давлат хусусий эгалик ва фойдаланиш учун ер ажрата бошлади. Хусусий ер эгалигининг турли шакллари сақлагани ҳолда давлат асосий унумдор ернинг эгаси сифатида, зарур пайтда хусусий хўжаликнинг барча ишларига бемалол аралашиш, ер солиғини йиғиш ҳуқуқини йўқотган эмас. Шу сабабли Шарқда "Давлат феодализми"нинг турли шакллари сақланган ва иқтисодий қарашларда ҳам ўз аксини топган. Иқлим ва турар шароити туфайли бу ерларда дехқончилик асосан сунъий суғориш асосидагина олиб борилиш мумкин эди. Ер бор бўлгани билан суғоришсиз ҳосил олиб бўлмас эди. Суғориш иншоатлари қуриш, таъмирлаш жамоа ихтиёрида бўлган. Шарқда хусусий мулкчилик бўлган деган муаммо ҳозиргача ҳал этилмаган. Бизнингча, ердан фойдаланиш ҳуқуқи бўлган. Илк феодал муносабатлар ва шу даврдаги иқтисодий ғояларнинг асосийси Қуръон (қироат, ўқиш)да акс этган (VII-VIII асрлар). VI асрнинг охири - VII аср бошларида Арабистонда феодал муносабатлари шаклланиши туфайли ягона давлат барпо этишга даъват кучайди. Муҳаммад (С.А.В) (асли савдогар) орқали Аллоҳдан ваҳий этилган "Қуръон"даги асосий ғоя - барча мусулмонларнинг қардошлиги бўлиб, шу ғоя атрофида барча араб қабилалари бирлашди. Қуръонда савдога катта ўрин берилган, аммо судхўрликка қарши салбий фикрлар билдирилган. Мулкнинг муқаддаслиги, бировнинг мулкига хиёнат қилиш катта гуноҳ эканлиги қайд этилган. "Қуръон"да жамиятнинг тенгсизлиги азалдан деб тан олинади. Қарз олиш, қарз бериш, мерос тақсимлаш (4-сура, 8-оят), етим - есирларга мурувват,

хайр - эҳсон қилиш ғояларига (3-сура, 128 оят) катта аҳамият берилган. Етим ҳаққига хиёнат қилиш энг оғир гуноҳ деб эълон қилинган. "Қуръон"да ўзаро ёрдам (5-сура, 3-оят) зарур, лекин ёмон ишларда ва душманликда бунга ҳожат йўқ дейилади. Турли касбларни эгаллаш, айниқса, дехқончилик, қўйчилик билан шуғилланиш, меҳнат қилиш зарурлиги исботлаб берилган. Ислом оламида "Қуръон"дан кейинги ўринда турувчи "Ҳадис"ларида ҳам иқтисодиётга оид кўплаб фойдали фикр ва тушинчалар келтирилган. X-XII асрларда Ўрта Осиё илғор ижтимоий тафаккурнинг Шарқдаги йирик марказларидан бирига айланди. Бу даврда бутун дунёга танилган Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Низом-ул-мулк ва бошқа кўплаб мутафаккирлар яшаб ижод қилишди. Уларнинг асарларида иқтисодий ғоялар ҳам ўз аксини топган. Шарқ Ренесанси давридаги олимлар шу даврдаги тижорат, мулкдорлик ҳунар сирларини баён этганлар. Уларнинг айримлари ҳозирга кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Ибн Сино (980-1037) фикрича: "Ҳайвон табиат неъматларига қаноат қилади, одамларга эса табиат неъматлари камлик қилади, у овқат, кийим - кечак ва уй - жойга эҳтиёж сезади. Ҳайвон табиат неъматларини ўзлаштириб олади, одам эса ўз мехнати билан ўзига овқат, кийим, жой яратади. Шу мақсадда инсон деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан шуғилланиши керак". Юсуф Хос Хожиб "Одамга фойдаси тегмайдиган одам - ўлик, эссиз ўтган умр эмас, эссиз сарфланган меҳнат" дейди (1069 й. "Қутадғу - билиг" асарини яратган). Арастунинг издоши, унинг асарларини тахлил этган Абу Наср Фаробий (873-950) жамият шаклланиши учун моддий эҳтиёжларнинг аҳамияти ҳақидаги таълимотни яратади, сиёсий иқтисод, экономикс фанида муҳим бўлган "эҳтиёж"ни таърифлаб берди. Ибн Сино ва Хос Хожиб асарларида "Мехнат тақсимоти" масалалари ҳам ёритилган. Бу олимлар

фозил (идеал) давлат тўғрисида фикр юритиб, ўзаро ёрдам ва дўстликка катта ўрин берганлар, аслида эса хаёлий социализм таълимотига асос солганлар. Мусулмон ҳуқуқшунослигида товарнинг истеъмол қиймати тан олинган, товарнинг қиймати тафаккурнинг ривожланишиди араб муафаккири Ибн Холдун Абдурахмон Абу Зайд (1332-1406)нинг ҳиссаси бениҳоя катта (Тунисда туғилган, Фес султонига хаттот - котиб бўлган). 1382 йили Қохирага келиб мударрислик қилган, кейинроқ қози бўлган. Асосий асари "Муқаддима" деган ном билан машҳур " Китоб ул-ибар" ("Ибратли мисоллар китоби" 1370 й.)дир. У биринчи бўлиб тарихий ижтимоий тараққиётнинг моддий принципларидан асосланиш ҳақида фикр юритади ва ғарб олимлари Макиавелли, Монтескьега катта таъсир кўрсатди. Ибн Холдун дастлаб биргаликда "ишлаб чиқариш" фаолиятига катта эътибор берди, жамият "моддий қийматлар" ишлаб чиқарувчилар жамоасидан иборат дейди. У одамнинг келиб чиқишида мехнатнинг ўрнини кўрсатиб беришга ҳаракат қилган. Ҳунармандчилик, фан ва саноатнинг ривожи бевосита "мехнат унумдорлигининг ўсиши" билан боғлиқ дейди. "Оддий" ва "мураккаб" мехнат фарқланган, мехнат бўлмаса буюм ҳам бўлмас эди деган муҳим хулоса чиқарилади. Олим фикрларида "зарурий" ва "қўшимча махсулот", "зарурий" ва "қўшимча мехнат" тушинчалари фарқланади. У товарнинг "истеъмол қиймати" ва "қиймати" тушинчаларини таърифлади. "Олди-сотди битими асосида тенг айрибошлаш қоидасига амал қилинши керак, бунда сарфланган меҳнатнинг тенг ярми айрибошланади", "агар бу ҳунармандчилик маҳсули бўлса унга сарфланган мехнат қийматига тенг", "даромад қиймати" эса сарфланган мехнат ушбу буюмнинг бошқа буюмлар ичида тутган ўрни ва кишига зарурлиги билан белгиланади. Бунда товарларни тенглаштириш мехнатни тенглаштириш шаклида юзага чиқади. Товар қийматига хом - ашё қиймати, мехнат воситалари, оралиқ товар ишлаб чиқарувчилар меҳнатининг қиймати киради. У айтадики, айрим ҳунарлар бошқа ҳунарларни ўз ичига олади: масалан, дурадгор ёғочдан

ишланган буюмларни, тўқувчи - йигирилган ипни ишлатади ва хоказо. Товар - пул муносабатлари тахлил этилган, нархлар бозорга олиб чиқилган товарлар массаси (талаб таклиф)га боғлиқлиги айтилган. Солиқ тизимини тартибга солиш кераклиги айтилган. Шуниси диққатга сазоворки, Ибн Холдун (асли араб) тарих тақазоси билан Амир Темур билан учрашган (асир тушган) ва у билан суҳбат қурган, унинг ғояларидан воқиф бўлган (Ибн Арабшоҳ "Амир Темур тарихи", 2- жилд. Т., Мехнат. 1992 й. 65-68 бетлар). Низом ул-мулк (1017-1092) "Сиёсатнома" асарида хукмдорларнинг исрофгарчилиги, амирлар, амалдорлар ва қозиларнинг мансабни суистеъмол қилиши, солиқларнинг оғирлиги, давлат маблағларини сақлаш ва сарфлашда ҳисоб - китоб зарурлигини қайд этади. У салжуқийлар давлати арбоби сифатида иқтоъни танқид қилган. Иқтоъ - ўрта асрларда Ўрта Шарқ, шу жумладан, Ўрта Осиёда хукмдорлар томонидан айрим шахсларга катта ҳизматлар эвазига инъом қилинган чек ер (Темурийлар даврида суюрғол). Буюк мутафаккир Алишер Навоий (1441-1501) ижодида ҳам иқтисодий ғоялар муҳим ўрин эгаллади. Айниқса, тижорат савдо масалалари анча мукаммал ёритилган. Савдогарларни у маъқуллайди, лекин чайқовчи ва товламачини қаттиқ танқидга олади. Алишер Навоий давлат арбоби сифатида мамлакатни тинч сақлаш, ободонлаштириш ишига катта ҳисса қўшди. У тириклигида мингта иншоат қуришга ваъда берган ва ваъдасининг устидан чиққан, кўплаб мадраса, шифохона, ҳаммом, кўприк, работ ва бошқаларни ўз ҳисобидан қурдирган. Меҳнатнинг инсон ва жамиятдага ўрнига, дўстликка юксак баҳо берган. Ғарбий Европада феодализм жамияти уч босқичда ўтди: 1. Илк феодализм (V-X асрлар): 2. Ривожланган феодализм (X-XV асрлар);

3. Феодализмнинг емирилиши даври (XVI-XVIII асрлар). Дастлабки даврда дехқончилик хўжаликнинг асоси эди, ахоли ўртасида кескин табақаланиш ҳам мавжуд эмас эди. Франк давлатида ибтидоий жамоа тузими емирилиб, феодализм муносабатлари шаклланиши (қулдорлик формация шаклида таркиб топмади) " Салиҳақиқати" (481-514 йиллар) қонунлар тўпламида акс этган, бунда эски жамоа муносабатлари ҳимоя қилинади (умумий мулкчилик), аммо айрим хўжаликларнинг мустақиллиги, хусусий мулкчилик қўллаб - қувватланади, синфий ажралиш номаён бўлади. Натурал хўжалик ва дехқонларни крепостнойлик эксплуатациясига оид дастлабки "Виллалар тўғрисидаги капитулярий" (IX - аср боши) поместьелар тўғрисидаги қонун бўлиб, унда феодал ер эгалиги ва крепостнойлик ҳимоя этилади. Унда энди жамоа, жамоа мулклари тўғрисида гап йўқ. Бу хужжатда вотчинанинг ягона эгаси ва вотчина аҳолиснинг мажбуриятлари тўғрисида гапирилади. Натурал хўжаликка асосланганлиги туфайли оброк маҳсулот шаклида тўланиши, заҳира ҳам натура шаклида бўлиши, турли касбдаги ҳунармандлар кераклиги гапирилади. Сотувчи фақат ортиқча маҳсулот чиқариши керак эди. Крепостнойликнинг юзага келиши масаласи кўп олимларни қизиқтиради, ерга монополия эгалиги ва дехқонларни мажбур қилиш аппаратининг пайдо бўлиши ҳал қилувчи роль ўйнаган. Ахир инсон туғилгандан озод бўлади-ку! Натурал хўжалик етакчиси бўлса ҳам товар ишлаб чиқариш мавжуд эди. Шаҳарларда ҳунармандчилик цехлари, савдо расталари доимо ишлаб турган. Цех низомларида ишлаб чиқаришни уюштириш, халфа ёллаш, ўқувчилар олим тизимлари белгиланган эди. Умуман, у ҳунармандчилигига нисбатан цех анча устунликка эга эди., аввало кенг мехнат тақсимоти бўлган (бу эса ишнинг тез ва сифатли бажарилишига олиб келган), рақобат бор эди. Бунда масалан, уй қурилса

ғиштни алоҳида цех кўтарган, сувоқчи, том ёпувчи ва ҳаказолар алоҳида иш юритган ишнинг сифати назорат қилинган (рақобат бор), агар иш сифатсиз бўлса кейинги буюртма бошқа цехга берилган, (умуман саноат ривожи мухим уч босқични босиб ўтди: уй ҳунармандчилиги, цех-мануфактура, фабрика). Классик ўрта аср давридаги иқтисодий ғоялар қонуний доктириналар асосида ривож топди. Бу соҳада черков, рухонийлар катта роль ўйнадилар. XII асрнинг ўрталарида Болониялик монах - рохиб Гроциан "Каноник ҳуқуқлар тўплами" ни тузиб, унда бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам берилган. Улар умумий мулкчиликни идеал деб баҳолаб, хусусий мулкчилик худо томонидан кишиларнинг гуноҳлари учун барпо қилинган деган ғояни илгари сурадилар. Бойлар хайр - садақа беришга чақирилади. Худога маъқул бўлган фаолиятларга фақат деҳқончилик ва ҳунармандчилик киритилиб судхўрлик, айниқса, фойда олиш учун савдо қораланади. Италиялик роҳиб Фома Аквинский (1225-1274) таълимотларида иқтисодий ғоялар маълум тартибга солинган. У ўзининг асарларда қуллик ва крепостнойликни оқлайди, бунда у Аристотель ва муқаддас китобларга асосланади. У худони барча бойликларнинг эгаси деб эълон қилади, лекин хусусий мулкчилик ҳам ҳимоя қилинади, чунки бунда инсон ўз тоифаси, табақасига мос равишда яшашга имконият яратилади. Давр тақазосига мос (натурал хўжалик хукмрон) равишда давлат ўзини-ўзи таъминлаши ғоясини қўллайди, натурал шаклдаги бойликка асосий эътиборни қаратади, олтин ва кумушларни сунъий бойлик деб билади. Асосий ва худо томонидан берилган нарса бу "адолатли баҳо" масаласи эди. Канонистлар амалда баҳо мехнат сарфларининг йиғиндисидан иборат деб тан олганлар. Агар пропоционал тенглик сақланмаса жамият емирилиши мумкин деган тўғри хулоса чиқарилади. Савдо ва фоиз олиш "адолатли бахо" бўйича алмашувни бузади, шу сабабли йирик судхўрликни таъқиқлаш талаб этилади. Аквинский "адолатли бахо" масаласини фойдалар, тўғрироғи

наф манфаатлари тенглиги асосида ҳал этди ва уни субъектив акт деб бахолади. У айтдики, агар нарса бирор киши фойдасига, лекин бошқа киши зиёни ҳисобига ўтса, бу ҳолда буюмни ўз ҳақиқий баҳосидан юқорироқ сотиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Шу билан бирга, бу буюм барибир ҳақиқий эгасидалигидан қиматроқ сотилмайди, чунки қўшимча бахо, шу буюмдан ҳоли бўлган зиённи қоплайди. Фома Аквинский юқори табақа аҳолисини мехнаткашлар манфаатини ҳимоя қилувчилар қилиб кўрсатади. Шу сабабли бу табақага буюмларни ўз ҳақиқий баҳосидан қиматроқ сотишга рухсат берилади, фоизни таваккалчилик тўлови ёки қарз олувчига бериладиган "беғараз совға" деб тушинтирилади. У рентани ер эгасига ўз қўли остидагиларини бошқаришдаги мехнати учун тўланадиган ҳақ деб баҳолайди. Бу билан черков (ери бор) ва феодалларнинг манфаатлари ҳимоя қилинади. Бундай иқтисодий ғоялар Францияда (Никола Орен), Англияда (Джон Болл) ҳам вужудга келди. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, биринчидан, бу иқтисодий қарашлар синфий характерга эга бўлган ва юқори табақаларнинг фаолиятини маъқуллаган. Иккинчидан, норози дехқонлар ҳаракати ҳам кучайган. Англияда Уот Тайлер (1381), Германияда Томас Мюнцер раҳбарлигида деҳқонлар қўзғолони бўлган, улар крепостнойликни бошқа мажбуриятларини бекор этишни талаб этганлар. Шу даврда черков бойлиги ҳам кескин ошган. Тенглик тўғрисидага ғоя бузилганлигини кўрган ҳалқнинг бир қисми руҳонийларнинг шоҳона ҳаёт кечираётганига қарши чиқади. Феодализм йўлидан борётган Россияда ҳам иқтисодий ғоялар анча олдин юзага кела ошлади. IX асрда вужудга келган қадимги рус давлати Киев Русида "Русская правда" қонунлар тўпламида дастлаки ёзма фикрлар берилган. Унда жамиятнинг синфий дифференцияси, ер эгалари, савдогарлар манфаати ҳимоя қилинади, князлик манфаати учун савдогарларни, судхўрларни, қарздорларни ноўрин сарф - харажатлардан асраш зарурлиги ҳақида гапирилади.

Маълумки, XII-XIV асрларда Россияда феодал тарқоқлик рўй берди (13 га яқин аҳолида князлик). Бу даврда черков ер эгалиги атрофида диний шаклда кураш боради. XIV асрдан бошлаб ижтимоий сиёсий кураш тус олди, ўшандай публицистлардан бири Ермалай эди, у монах - рохиблигида Ерази номини олган. У ўзининг асарларида дворянликни ҳимоя қилди ва йирик савдо ҳамда судхўрликка қарши чиқди. У боярларни бошқалар ҳисобига байрамдагидек ҳаёт кечиришини танқид қилди, ерни эса фақат давлатга хизмат қилаётган (яъни дворянлар) кишига бериш керак деган тўғри ғояни илгари сурди (боярлар марказлашган давлатга бўйсинишни истамаган вотчина эгалари эдилар). Ҳақиқатда ҳам Иван Грозний, ҳатто Пётр I даврида ҳам вотчинани (яъни боярларни) йўқ қилиш учун кураш борди, охир оқибатда дворянлар ва помешчиклар ютиб чиқди. Ермолай иқтисодий қарашларида деҳқон мехнати бойлик манбаи деган қоида ётади. Шу сабабли у давлатда деҳқонлар тоифасини биринчи ўринга қўяди ва уларнинг иқтисодий аҳволни яхшилаш зарур деб ҳисоблаган. Аммо у деҳқонлар эксплуатациясининг асосини пул мажбуриятларида деб билган, шу сабабли бу мажбуриятлар натурал рента ҳолида бўлиши ва ҳосилнинг бешдан бир қисми (20 фоизи) билан чеклаш, ён (почта) мажбуриятларини эса савдогарлар зиммасига юклашни таклиф этади. У мехнат унумдорлигини ошириш тўғрисида қайғурсада товар муносабатлари ривожига қарши бўлган, яъни ўзига-ўзи қарши эди, чунки у эркин, бой савдо тарафдори эди. Натурал мажбуриятларни чеклаш синфий курашга чек қўяди деган нотўғри фикрда бўлган. Россияда XVII-XVIII асрнинг бошларида йирик ўзгаришлар рўй берди, буржуа ишлаб чиқариш муносабатлари пайдо бўла бошлади. Ғарбий Европадаги меркантилистлардан фарқли равишда рус иқтисодчилари фақат муомила соҳаларинигина ўрганиб қолмадилар, пул-бойлик деган фикрга қўшилмаганлар. Улар мамлакат ичида товар алмашинувини кучайтириш тарафдори эдилар, ташқи савдони эса асосан саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш курси деб қараганлар. Бу ғоялар А.Л.Ордин - Нашочкин

(тахм.1605-1680), Ю.Крижонич (1617-1683), И.Т.Посошкс (1652-1726) асарларида баён этилган.

Похожие

Жаҳон хужалиги тугрисидаги иктисодий таълимотлар

Дунё бозорлари ва халкаро молиявий ташкилотлар

Сугуртанинг иктисодий мохияти ва шакллари

Иктисодий, молиявий ва ижтимоий хавфсизлик

Иктисодий тахлилнинг предмети ва методи