Xalqaro kredit va xorijiy investitsiyalar

Xalqaro kredit va xorijiy investitsiyalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

188 KB

Xalqaro kredit va xorijiy investitsiyalar Reja: 1. Xalqaro kreditning mohiyati va kreditlash tamoyillari 2. Xalqaro kreditning asosiy shakllari 3. O`zbekiston respublikasida xalqaro kafolatlarni qo`llash masalalari 4. Xalqaro kreditlar bo`yicha qarzdorlik muammosi va uni hal qilish yo`llari 5. O`zbekiston respublikasiga xorijiy investitsiyalar jalb qilishning huquqiy asoslari 6. Xorijiy investitsiyalar

1. XALQARO KREDITNING MOHIYATI VA KREDITLASH TAMOYILLARI Xalqaro kredit ssuda kapitalining jahon aylanmasidagi harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’lami uch shart asosida, ya'ni: - qaytarib berishlilik; - muddatlilik; - foiz to’lashlilik asosida berish natijasida yuzaga keladi. Xalqaro kredit munosabatlarining sub'ektlari sifatida tijorat banklari, Markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, hududiy va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi. Xalqaro kreditning yuzaga kelishiga sabab bo’lib, ishlab chiqarishni milliy doira darajasidan oshishi, xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuv jarayonining tezlashishi, xalqaro kapitallarning umumlashuvi hamda ishlab chiqarishning ixtisoslashishi va kooperatsiyalashuvining natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit tamoyillari. Xalqaro kredit munosabatlarini tashkil qilish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Qaytarib berishlilik: agar olingan mablag’lar qaytarilmasa, pul kapitalini qaytarib bermaslik shakli namoyon bo’ladi, ya'ni moliyalashtirish yuzaga keladi; 2. Muddatlilik, ya'ni kredit shartnomasida ko’rsatilgan muddatda kredit qaytarilishini ta'minlash; 3. Ta'minlanganlik, ya'ni olingan kreditni to’lashni kafolatlanganligi; 4. Maksadlilik, ya'ni ssudani aniq ob'ektlarga yunaltirishni ko`zlash, va uni birinchi navbatda, kreditor davlatning eksportini rag’batlantirish uchun qo’llash. 5. Foiz to’lashlilik. Xalqaro kreditning funktsiyalari. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy aloqalarda ssuda kapitallari harakatini o’ziga xos xususiyatini namoyon etib, quyidagi funktsiyalarni bajaradi: 1. Takror ishlab chiqarishni kengaytirish, iste'molni ta'minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o’rtasida qayta taqsimlash. Ssuda kapitallari xalqaro kredit mexanizmi orqali foydasi ko’prok, daromadlirok bo’lgan tarmoqlarga intiladilar. Shu orqali kredit milliy daromadning o’rtacha daromadga tenglashishiga imkoniyatni yuzaga keltiradi va uning massasi oshishiga olib keladi. 2. Xakikiy pullarni kredit pullarga almashtirish, naqdsiz to’lovlarni rivojlantirish va tezlashtirish hamda naqd valyuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashtirishlar orqali xalqaro hisob-kitoblar muomalasidagi sarf-xarajatlar iqtisod qilinadi. Xalqaro kredit bazasida xalqaro hisob- kitoblarning kredit mablag’lari yuzaga keldi - veksellar, cheklar, shu jumladan, banklararo o’tkazmalar, depozit sertiflkatlari va shu kabilar. Ssuda kapitali muomalasini vaqtincha tejash orqali xalqaro iqtisodiy aloqalardagi kapitalni ishlab chiqarish funktsiyasi o’sishiga, ishlab chiqarish kengayishiga va foydaning oshishiga olib keladi. 3. Kapitalning bir joyga tuplanishi va markazlashishini tezlashtirish: chet el kreditlarini jalb qilish tufayli qo’shimcha qiymatning kapitalga aylanish jarayoni tezlashadi, shaxsiy jamgarmalar chegarasi kengayadi, bir davlat tadbirkorlarining kapitallariga boshqa davlatning mablag’lari qo’shilishi

oqibatida ular miqdori ko’payadi. Xalqaro kredit oldindan yakka korxonalarni hissadorlik jamiyatlariga aylanishiga, yangi firmalar va monopoliyalarni paydo bo`lishiga xizmat qiladi. Xalqaro kredit funktsiyalarining ahamiyati katta va u milliy hamda jahon xo’jaligi rivojlanishiga qarab o’zgarib turadi. Hozirgi sharoitda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funktsiyasini bajarmoqda va o’zi ham tartibga solinish ob'ekti bo’lib hisoblanmoqda. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda xalqaro kreditning roli. Xalqaro kredit o’z funktsiyalarini bajarishda ikkiyoqlama rol o’ynaydi (ijobiy va salbiy). Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi ijobiy o’rni - uni takror ishlab chiqarish rivojlanishini ta'minlashda va kengaytirishda namoyon bo’ladi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga turtki bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit ishlab chiqarish baynalmilallashuviga va ayirboshlashuviga, jahon bozorining tashkil topishiga va rivojlanishiga, xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo’nalishlar orqali tezlashtiradi: Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini rag’batlantiradi, shu orqali bozorda kon'yunkturani ko’taruvchi talabni yuzaga keltiradi. Tashqi savdo kreditda xalqaro me'yor bo’lib hisoblanmoqda. Ayniqsa, uzoq davr mobaynida tayyorlanadigan, iste'mol qilinadigan va bahosi baland tovarlar uchun. Maxsulotlarning bahosini va jahon savdosida mashina hamda asbob-uskunalar ulushi oshishi eksport qiluvchilarni ham, import qiluvchilarni ham, tashqi savdo kreditlariga bo’lgan kizikishlarini orttirmoqda. Hozirgi zamon sharoitida kreditor-mamlakatdan eksport yetkazib beruvchi «bog’liqlik» kreditining salmogi oshdi. Kreditlanayotgan davlatning tovarlarini sotib olish uchun qilinadigan xarajat qarzning sharti bo’lib hisoblanmoqda. Xuddi shu orqali xalqaro kredit kreditor-mamlakat flrmalarining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalari uchun qulay muhit yuzaga keltiradi. Chunki, odatda, kreditor-mamlakat investorlariga imtiyozlar berish majburiyatlari qo’yiladi . Infrastrukturani tashkil etish, shu jumladan, chet el va qo’shma korxonalarni faoliyat ko’rsatishi, xalqaro kapitalga aloqasi bor milliy korxona va banklaming pozitsiyasi kuchayishiga yordam beradi. Uchinchidan, kredit - mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalari tuxtovsizligini ta'minlaydi. To’rtinchidan, kredit - mamlakat tashqi savdo operatsiyalarini iqtisodiy samaradorligini oshiradi va tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa turlari rivojlanishiga turtki bo’ladi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi salbiy o’rni - bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda uning qarama-qarshiligi kuchayishida namoyon bo’ladi. Iqtisodiyotda nomutanosiblik chuqurlashadi, kredit-tovarlar qayta ishlanishi tezlashadi, mamlakatlar o’rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlaydi hamda iqtisodiy ko’tarilish va davriy pasayish davrlarida ishlab chiqarishni juda tezlashtiradi. Xalqaro kredit ijtimoiy ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni

kuchaytiradi, buning oqibatida daromadli tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi, shu bilan birgalikda chet el kapitali jalb qilinmagan tarmoqlarning rivojlanishi sekinlashadi. Xalqaro kredit - mamlaqatlaming xarid bozori raqobati uchun kurash quroli hamda kapitalni joylash sohasi, xom ashyolar manbalari, ITT sohasidagi yutuqlardir. Kredit siyosati kreditor mamlakatning jahon bozoridagi umini kuchaytirishga xizmat qiladi . Bunda: Birinchidan, xalqaro kreditni qarz sifatida olgan mamlakatdagi daromadlarni qarz bergan mamlakatga olib o’tishda foydalaniladi. Shu bilan birga, ssudani qaytaruvchi har yilgi foiz to’lovlari, jamiyatning sof daromadi miqdorini ko’paytiruvchi, ishlab chiqarish o’sishini ta'minlovchi jamgarmalarning tashkil topishi, shu jamgarmalaming tashkil topish manbalari qarzdor mamlakatlarga salbiy ta'sir etadi. Ikkinchidan, xalqaro kredit qarz oluvchi mamlakat tomonidan kreditor mamlakatlar uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhit yaratishni takozo etadi. Etakchi mamlakatlar o’z umini yanada mustahkamlash uchun banklar, hukumatlar, xalqaro va hududiy valyuta-kredit va moliya tashkilotlari orqali vaqti-vaqti bilan ularga mos kelmagan siyosat yuritayotgan davlatlarga nisbatan kredit diskriminatsiyasini va kredit kamalini qo’llash adi. Kredit diskriminatsiyasi - bu kredit olishda, undan foydalanishda yoki xalqaro kreditni to’lash da ma'lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosimni yuzaga keltiruvchi, ogir va qiyin shartlami kuyishdir. Kredit diskriminatsiyasining asosiy usullari bo’lib, kredit bo’yicha cheklashlar, foiz stavkasini, komission yigimlami oshirish, kutilmaganda kreditdan foydalanishni tuxtatish yoki kredit summasini kamaytirish hamda iqtisodiy va siyosiy tusdagi chora-tadbirlar ko’rish shartlari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditdan foydalanishda uning ikkiyoqlama roli namoyon bo’ladi, bir tomondan, mamlaqatlaming o’zaro foydali aloqalarini rivojlantirsa, boshqa tomondan - raqobat kurashi vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishning va ayirboshlashning baynalmilallashuvi, jahon xo’jaligi aloqalarini yangi shakllari vujudga kelishi xalqaro kredit shakllari xilma-xilligi rivojlanishiga ob'ektiv asos bo’lib xizmat qiladi. 2. XALQARO KREDITNING ASOSIY SHAKLLARI Xalqaro kredit shakllarini bir necha turlarga bo’lib guruhlash mumkin. Manbalari bo’yicha tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash va moliyalashtirish bo’yicha farqlanadi. Vazifalar qarz mablag’lari hisobidan qanday tashqi iqtisodiy bitimlar ta'minlanishi bo’yicha farqlanadi: • tijorat krediti (asosan, tashqi savdo va xizmatlar bilan bog’liq kreditlar); • moliyaviy kredit (yuqoridagilardan boshqa maqsadlarga ishlatiladigan, shu jumladan, kapital qo’yilmalar, investitsion ob'ektlar ko`rish, qimmatbaho qog’ozlar

sotib olish, tashqi qarzlarni o’zish, valyutaviy interventsiyaga bog’liq kreditlar); • «oralik» krediti (kapitalni olib kelishni aralash shakliga xizmat qilishda belgilangan tovar va xizmatlar, masalan, pudrat ishlarini bajarish ko’rinishida). Xalqaro kreditlarni ko’rinishi bo’yicha 2 ta asosiy shaklga bo’lib ko’rsatish mumkin: 1. Xalqaro bank krediti; 2. Xalqaro tijorat krediti. Xalqaro bank krediti asosan, valyuta (pul) ko’rinishida bo’ladi. Xalqaro tijorat krediti esa, odatda tovar ko’rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud: 1. Firmaning (tijorat) krediti - odatda eksport qiluvchi mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning import qiluvchiga to’lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog’liq hisob-kitoblarda keng qo’llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda 2-7 yil) turlicha bo’ladi va jahon bozori kon'yunkturasi shartlariga, tovarlar turlariga va boshqa bir qator omillarga bog’liqdir. Mashina va asbob-uskunalar (texnologiya, jixozlar)-ning eksporti kengayishi xalqaro kredit muddati uzayishiga olib keladi. Tijorat krediti odatda, veksel yoki ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kreditlar orqali rasmiylashtiriladi. 2. Vekselli kreditda eksport qiluvchi tovarni sotish haqida bitim tuzib, o’tkazma veksel (sarf-xarajatlar)ni import qiluvchiga junatadi, import qiluvchi tijorat hujjatlarini olib aktseptlaydi, ya'ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi. 3. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kredit. Bu kredit eksport qiluvchi va import qiluvchi o’rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksport qiluvchi junatilgan har bir tovarlar qiymatini import qiluvchining hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Import qiluvchi shartnomada ko’rsatilgan vaqtda kredit summasini tulab boradi. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo’lgan firmalar o’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Tijorat kreditining yana bir turiga import qiluvchining avans to’lovi (sotib oluvchining avansi)ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda import qiluvchi tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga odatda mashina, asbob-uskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to’lanadi. Xarid bunaki eksportni kreditlashning bir shakli bo’lib hisoblanadi va shu vaqtning o’zidan boshlab import qiluvchining majburiyatini ta'minlovchi vositaga aylanadi. Chunki, import qiluvchi o’zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo’ladi. Rivojlangan mamlaqatlaming import bilan shug’ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli o’laroq, xarid bunagidan shu davlatlarning qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar. Bo`nak to’lagan tomonning aybi bilan, shartnoma bajarilmay kolsa, sarf- xarajatlar undirilgan holda mablag’ qaytariladi. Agar shartnoma bunak olgan tomonning aybi bilan bajarilmay kolsa, u sotib oluvchiga barcha xarajatlarni

to’lagan holda mablag’ni qaytarishi shart. Bo`nak - shartnoma bajarilishidan voz kechish mumkin bo’lgan bitimga nisbatan rag’batlantiradi. Voz kechish mumkin bo’lgan bitimda esa, zarar kurgan tomonning xarajatlarini to’lash majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo’ladi. Ba'zan xarid - sotib oluvchining avansi to’lovni kechiktirishga o’zaro moslashadi, buning ustiga teng ulushlar bilan ma'lum intervallarga bo’linadi (oy, kvartal, 1 yil). Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o’rtasidagi munosabatni namoyon kilsada, u odatda, bank krediti bilan kushilib, moslashadi. Mashina va asbob- uskunalarni sotishda tijorat krediti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa, o’z navbatida, eksport qiluvchining anchagina mablag’ini jalb qilib oladi. Shu sababdan, eksport qiluvchi qonundagidek, bank kreditiga murojaat qiladi yoki o’z kreditini banklarda qayta moliyalashtiradi. Tijorat krediti hajm va moliyalashtirish shartlari bo’yicha mashina va asbob- uskunalar eksportini kreditlash muammosini to’liq echa olmaganligi sababli, bank kreditlarining roli oshadi. Bank kreditlari. Bank krediti - eksport va importni kreditlashda ssuda shaklida namoyon bo’ladi va u tovarlar, tovar hujjatlari, veksellarni, hamda sarf- xarajatni garovga olgan holda beriladi. Ba'zan, banklar o’zlari bilan chambarchas aloqada bo’lgan yirik eksport qiluvchi flrmalarga blankli kredit, ya'ni rasmiy ta'minlanmagan kreditlar berishadi. Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega. Ular kredit oluvchini olgan mablag’laridan tovarlar sotib olishga mustaqil foydalanish imkoniyatini tugdiradilar, mol yetkazuvchi flrmadan kredit surashdan ozod etadilar hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank kreditidan foydalanib to’laydilar. Xususiy banklar ko’pincha davlat mablag’larini va uning kafolatini olgan holda eksport kreditlarini 10-15 yilga bozor stavkasidan pastrok stavkada beradilar. Lekin, banklar qoida bo’yicha, kreditdan o’z mamlakatlari hududidagina foydalanishni chegaralab, uning intilishini ma'lum maqsadli qilib qo’yadilar, masalan, faqat o’zlarini kiziktirgan flrmaning tovarlarini sotib olishga yunaltiradilar. Shu orqali bank krediti firma krediti xususiyatlarini o’zida mujassam etadi. Bank kreditini banklar, bankir uylari va boshqa kredit muassasalari beradilar. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarni kreditlash operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchisi uchun, yirik kredit resurslarini jamlash uchun va bank xavf-xatarini bir maromda taqsimlash uchun banklar konsortsiumlar, sindikatlar, bank fondlarini tashkil qiladilar. Banklar eksport va moliya kreditlarini beradilar. Eksport krediti - eksport qiluvchi bankining import qiluvchi bankiga yetkazib berilgan mashina, asbob-uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko’rinishida beriladi va «bog’liq»lik tusiga ega, chunki kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi. O’tgan asrning 60-yillaridan boshlab, eksportni kreditlashning shakli sifatida iste'mol krediti (5-8 va undan ortiqrok yil muddatga) yuzaga keldi. Iste'mol krediti. Iste'mol kreditining o’ziga xos xususiyati bo’lib, eksport qiluvchi bankning to’g’ridan-to’g’ri milliy eksport qiluvchini kreditlamasdan,

balki chet ellik xaridorni, ya'ni import qiluvchi mamlakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. Shu orqali import qiluvchi kerakli tovarlarni yetkazgan mol yetkazib beruvchilar to’lovni xaridorga yoki bankka qarz sifatida qayd qiladi. Odatda, bunday kreditlar ma'lum bir firmaning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishda qo’llaniladi. Bunday kreditlash shartnomasida eksport qiluvchi ishtirok etmaydi, bu esa, o’z navbatida, kreditning bahosini oshirish imkoniyatini yo’qotadi. Bank kreditining xaridorga bo’lgan narxi, qoida bo’yicha ssuda kapitallari bozoridagi qarz mablag’lari narxidan ancha past bo’ladi, bu o’z navbatida, ularning raqobatbardoshligini oshiradi. 3. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XALQARO KAFOLATLARNI QO’LLASH MASALALARI Xalqaro kafolatlar - tovarlar va kapitallar harakatini uzluksiz va doimiy harakat qilinishi ta'minlanishiga xizmat qiladi. Xalqaro kafolatlar import qiluvchilarni sifatsiz tovarlar qabul qilish dan, eksport qiluvchilarni esa, tovarlar haqini ololmay qolish riskidan saqlaydi. Xalqaro kafolatlar xalqaro operatsiyalarning barcha asosiy turlarida qo’llaniladi. Jumladan, bularga: 1. Xalqaro kreditlar bo’yicha beriladigan kafolatlar; 2. Eksport-import operatsiyalari bo’yicha beriladigan kafolatlar; 3. To`gri va portfelli investitsiyalar bo’yicha beriladigan kafolatlarni kiritish mumkin. Xalqaro kafolatlar Markaziy banklar, tijorat banklari, korporatsiyalar, hukumat va xalqaro tashkilotlar tomonidan beriladi. Xalqaro kafolatlar banklar va boshqa kafolat beruvchi tashkilotlar uchun muhim daromad manbai hisoblanadi , ammo bular yuqori riskli operatsiyalar hisoblanadi . Xalqaro kafolatlarda uchinchi bir tomonning ishtirok etishi shartdir. Aynan mana shu kafolat beruvchi tomonning to’lovga layokatliligi asosiy masala bo’lib hisoblanadi. Xalqaro kafolatlar xalqaro miqyosda tan olingan sub'ektlar tomonidan beriladi. Xalqaro kafolatlarning quyidagi asosiy turlari mavjud: 1. To`gri kafolatlar - bunda kafolat beruvchi tomon bevosita eksport-import operatsiyalariga kafolat beradi. Bunda mazkur to’lov bo’yicha majburiyatlarni to’liq o`z zimmasiga oladi. Bunday kafolatlar to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar, hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarda keng qo’llaniladi. 2. Vositalashgan kafolatlar. Bunda kafolat beruvchi o’ziga xos tarzda vositachilik vazifasini utaydi. Bunday kafolatlar eksport-import operatsiyalarida keng ishlatiladi. 3. Tasdiklangan kafolatlar. Bunday kafolatlar berilgan kafolatlarni tasdiqlash shaklida namoyon bo’ladi. Masalan, bank o’z mijozi bo’lgan import qiluvchining to’lov majburiyatlari bo’yicha kafolat bergan bo’lsa, eksport qiluvchining banki ham, ushbu kafolatlar bo’yicha majburiyatni o’z zimmasiga oladi. Bu esa, mavjud kafolatlarni tasdiqlash yo’li bilan amalga

oshiriladi. Xalqaro kafolatlarning yana quyidagi asosiy shakllari ham mavjud: 1. To’lov bo’yicha berilgan kafolatlar; 2. Sifatli mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha berilgan kafolatlar (jarima, qo’shimcha xarajatlar). O’zbekiston Respublikasida xalqaro kafolatlardan foydalanish masalasi eng dolzarb masalalardan biri bo’lib turibdi. Respublikada katta summada moliyalashtirilayotgan loyihalarning aksariyatida davlat ulushining ko’pligi sababli, Xalqaro kafolatlar ishlatuvchi sub'ekt hukumatdir. Bunday yirik loyihalarga Kuk-dumalok neft majmui, Zarafshon-Nyumont qo’shma korxonasi, UzDaevvooAuto va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Olinayotgan xalqaro kreditlarning asosiy qismi O’zbekiston Respublikasi hukumatining kafolati bilan olinmoqda. Xalqaro kafolatlarni berishda tijorat tuzilmalari va banklarning ahamiyati kattadir. O’zbekiston Respublikasida Xalqaro kafolatlar o’rnini bosuvchi majburiyatlarni pul mablag’lari bilan ta'minlash tizimi keng qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasida erga xususiy mulkchilik-ning mavjud emasligi va bir qator yuqori likvidli ob'ektlaming yukligi xalqaro kafolatlardan respublika sharoitida foydalanishga jiddiy ta'sir etadi. Hukumat obligatsiyalari, Markaziy bank tomonidan qayta hisobga olinadigan sarf- xarajatlar (o’tkazma veksellar), hukumat tomonidan kafolatlangan sanoat obligatsiyalarini amaliyotga joriy etish - bevosita xalqaro kafolatlarning instrumentlari kengayishiga va undan foydalanish samaradorligining oshishiga olib keladi. 4. XALQARO KREDITLAR BO`YICHA QARZDORLIK MUAMMOSI VA UNI HAL QILISH YO’LLARI Xalqaro kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosi - umumjahon ahamiyatga ega bo’lgan muammo sifatida 1982 yilda yuzaga keldi. Chunki, birinchi marta o’tgan asrning 8O-yillarida Meksika davlati o’zini rasman bankrot, deb e'lon qildi. Ya'ni, olingan xalqaro kreditlarni qaytar a olmasligini ma'lum qildi. Meksikadan keyin bir qator davlatlar Braziliya, Argentina, Paragvay va bir qator Afrika davlatlari o’zlarini rasman bankrot, deb e'lon qildilar. O’tgan asrning 90-yillarining boshlariga kelib, birinchi marta kreditlarning foiz to’lovi summasi ularning asosiy summasidan oshib ketdi. Buning asosiy sabablaridan biri - berilgan jami xalqaro kreditlarning 60 foizi suzib yuruvchi stavkaga ega ekanligidadir. Xalqaro kreditlar bo’yicha ana shunday keskin muammoning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan uch omilni ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Kredit olgan mamlakatlar iqtisodiyotida xalqaro kreditlardan samarali foydalanishning iloji bo’lmaganligi. Xalqaro kredit yordamida moliyalashtirilgan yirik loyihalar aksariyat mamlakatlarda o’zini oklamadi. Inflyatsiya darajasi nisbatan yuqoriligi kreditlarning qaytarish masalasini ogirlashtirdi. 2. Xalqaro kreditlar bergan xususiy tijorat banklari kreditlar bo’yicha tobora tuplanib borayotgan qarz summasini jiddiy tahlil kilmadilar. Tijorat banklari bu

mamlakatlarga berilgan kreditlari uchun yetarli darjada ta'minlanganlik ob'ektlari va boshqa himoya choralarini ko`rishga shoshilmadilar. Xalqaro kreditlarning sezilarli qismi moliyalashtirilayotgan ob'ektdan tushadigan daromadlar summasi bilan ta'minlangan edi. Bu ob'ektlarga qilingan xarajatlar ularni ishga tushirish bilan bog’liq tadbirlardan keladigan daromadlar summasiga nisbatan sezilarli darajada katta edi. Demak, kreditlar mazkur ta'minlanganlik ob'ekti sifatidagi ahamiyatini yo’qotdi. Shunisi e'tiborliki, ayrim tijorat banklari esa, ishonchli kreditlar bergan. 3. Ushbu mamlakatlarda moliyaviy - pul-kredit instru-mentlarida foydalanishda yul kuyilgan xatoliklar pirovard natijada to’lov balansi holatining yomonlashuviga sabab bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida milliy valyutalarning kursiga ta'sir qiladi. Ikkinchi tomondan, davlat byudjeti taqchillik hajmining ortishi pul massasining o’sishiga olib keladi. Xalqaro kredit bo’yicha qarzdorlik muammosi keskin ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarga olib keladi: 1. Xalqaro kreditlar bo’yicha o’z muddatlarida to’lanmagan qarz summalari va foiz summalari tuplanib borishi natijasida ularni to’lash tobora qiyinlashib boradi. Chunki, muddatida to’lanmagan kredit summalariga oshirilgan foiz stavkasida xak to’lanadi. Ayniqsa, suzib yuruvchi kreditlarning qiymati o’sishiga sabab bo’ladi. Buning 2 asosiy oqibatini ko`rish mumkin: • mamlakat milliy daromadining asosiy qismi kreditlar va ularga hisoblangan foizlarni to’lashga ketadi. Bu esa, mamlakatdagi investitsiya hajmini qisqartiradi; • xalqaro kreditga asosan, yetakchi erkin almashinadigan valyutalarda to’lashadi. Qarz summasining o’sishi mamlakatdan chet el valyutasining ko’proq chiqib ketishini bildiradi. Bu esa, milliy valyutaning kursiga salbiy ta'sir etadi. 2. Mamlakatning jahon ssuda kapitallari bozorida kredit olishi qiyinlashadi. XVF, Jahon banki, ETTB kabi tashkilotlar tomonidan beriladigan kreditlar tobora ogir shartli bo’lib boradi. 3. Inflyatsiya darajasi kuchayadi. Bu esa, aholining turmush darajasining pasayishiga va jamgarmalarning qadrsizlanishiga olib keladi. 4. To’lov balansi taqchilligi shu darajaga etishi mumkinki, buning natijasida iqtisodiyotda bir qator salbiy oqibatlar, jumladan, dollar fetishizmi paydo bo’lishi mumkin. 5. Davlat byudjeti taqchilligi kuchayadi. Bu esa, ijtimoiy dasturlarni qisqarishiga sabab bo`lishi mumkin. Xalqaro kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosini hal qilish masalalari bilan London va Parij klublari shug’ullanadi. Agar, qarzdor davlat yoki davlat organi bo’lsa, bu masala Parijda ko’rib chiqiladi. Agar qarzdor bo’lib, xususiy banklar va kompaniyalar hisoblansa, bu masala London klubida ko’rib chiqiladi. Har ikkala klub ham, doimiy tashkilot emas, balki vaqti-vaqti bilan chakirilib faoliyat yuritiladi. Masalan, Parij klubining yig’ilishlari Frantsiya Moliya vazirligining binosida ma'lum vaqtlarda o’tkazib turiladi. Yigilishda eng avvalo, qarzdor

mamlakatlar vakillarining ma'ruzasi eshitiladi. Parij klubida bunday ma'ruzalar hukumat raxbarlari yoki uning rasmiy agentlari - Moliya vaziri yoki Markaziy bank Raisi ushbu ma'ruzalarni ukiydi. Ma'ruzada kreditlarning qaytarilmayotganligini, mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va kreditni qaytarish uchun qanday choralar kuUanilayotganligi to’liq o’z aksini topgan bo’lishi lozim. Undan so’ng, kreditorlarning da'volari eshitiladi. Undan so’ng esa, XVF ning ekspertlari ma'ruza qiladilar. Olib boriladigan munozaralardan so’ng har ikkala klubda xalqaro kreditlarni qaytarish bo’yicha aniq chora-tadbirlar belgilanadi. Xalqaro kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosini hal qilishning eng ma'kul yo’li hozirgi kunda ushbu davlatlarga yangi kreditlar berish hisoblanadi. Garchi mazkur usul hozircha yagona samarali usul hisoblansa ham, u qarzdorlik muammosini to’la hal kilmaydi. Qarzdorlik muammosini hal qilishning optimal yo’llaridan biri - kreditni berishga kirish jarayonida uni to’la konli tahlil hisoblanadi. Yirik kreditlar bo’yicha ta'minlanganlik masalalari muhim o’rin egallaydi. Ta'minlanmagan ssudalar bo’yicha risk hamisha saqlanib koladi. Demak, olinayotgan har qanday xalqaro kreditni qaytarish kerakligini xis qilgan holda undan samarali va oqilona foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. JAHON BANKINING YEVROPA VA MARKAZIY OSIYOGA QARZLARI ORTMOQDA Jahon Bankining 2002 moliya yilida Yevropa va Markaziy Osiyoga (EMO) qarzlari rekord summaga - 5,5 mlrd. AQSH dollariga etdi. Takkoslash uchun: 2001 moliya yilida ushbu ko’rsatkich 2,7 mlrd, 2000 yilda - 3 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgan. 2002 yilda Jahon bankining EMOdagi operatsiyalari asosan, investitsiyalarni qo’llab-quvvatlash, siyosiy islohotlar va institutsional rivojlanish, barqaror iqtisodiy o’sishni ta'minlash va hududda kashshoklikni pasaytirishga yo’naltirilgan. Jahon banki kreditlari-ning bunday sezilarli kengayishiga Turkiyada yuz bergan inqiroz oqibatlarini tugatish maqsadida ajratilgan 3,55 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi mablag’ ham o’z ta'sirini ko’rsatdi. Moliyaviy soha, qishloq xo’jaligi va ijtimoiy himoya kreditlashning asosiy yo’nalishlarini tashkil etdi. Moliyaviy sohadagi loyihalar uchun kreditlash 2001 yildagi 853 mln. dollardan 2,6 mlrd. AQSH dollariga o’sdi. Qishloq xo’jaligi loyihalarni kreditlash, mos ravishda, 235 mln. dollardan 717 mln. AQSH dollariga, ijtimoiy sohadagi loyihalar uchun 439 mln. dollardan 698 mln. AQSH dollariga ortgan. 5. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIGA XORIJIY INVESTITSIYALAR JALB QILISHNING HUQUQIY ASOSLARI O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir huquqiy hujjatlar tizimida xorijiy investitsiyalar masalasiga bevosita taalluqli bo’lgan qonunlar muhim o’rin tutadi. Xorijiy investorlarning samarali faoliyat ko’rsatishi kafolatlarini ta'minlash, xorijiy moliyaviy va boshqa resurslarni, zamonaviy chet el texnologiyasi va boshqaruv tajribasini jalb qilish hamda undan oqilona foydalanish maqsadida, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga, shuningdek, uning jahon tizimiga

integratsiyalashuviga ko’maklashish uchun 1994 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasining «Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi Qonuni qabul qilindi. Shuningdek, O’zbekistondagi investitsion takliflarni tayyorlash va amalga oshirishda xorijiy investorlar va mahalliy hamkorlarga amaliy yordam ko’rsatish uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 21 avgustdagi Farmoni bilan nohukumat tashkilot maqomiga ega bo’lgan xorijiy investitsiyalar bo’yicha Agentlik tashkil etildi. Vaqt o’tishi bilan iqtisodiy o’sishning jadal borishini ta'minlash, respublika iqtisodiyotiga xorijiy mamlaqatlaming ilg’or texnologiyalarini jalb qilish va umuman jahon andozalariga erishish uchun xorijiy investitsiyalar sohasidagi mavjud qonunchilik bazasini qayta ko’rib chiqish zarurati ob'ektiv ravishda paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan 1998 yil 30 aprelda Oliy Majlis tomonidan yangi hujjat - «Xorijiy investitsiyalar to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Qonuni va «Xorijiy investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish chora- tadbirlari to’g’risida» Qonun qabul qildi. Keyingi yillarda respublikaning investitsiya faoliyati ortib borayotganligini ham aytib o’tish kerak. Xorijiy sarmoyani keng jalb qilish asosan tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishga, iqtisodiy sohani mustahkam moddiy- texnika bazasini yaratishga, mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligini va iqtisodiy rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan. Har bir moliya yili uchun O’zbekiston hukumati tomonidan respublikaning 2000 yil uchun investitsiya dasturi ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Unda hukumatning kafolati ostida xorijiy investitsiyalar va kreditlar hisobiga investitsion loyihalaming aniq mo’ljallangan dasturi alohida ifodalab beriladi. Masalan, 2000 moliya yili uchun tuzilgan investitsiya dasturiga 2748,4 mln. AQSH dollari miqdoridagi 52 ta loyiha kiritilgan bo’lib, shundan joriy yil prognozlari bo’yicha 750,5 mln. AQSH dollari miqdorida sarmoya o`zlashtirilishi mo’ljallanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, mazkur dastur amalda respublika iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoqlari va mintaqalarini qamrab oladi. Investorlar va kreditorlar sifatida esa, nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari, eng yirik banklar va korporatsiyalar ish olib boradi. Ular orasida Yaponiyaning Hamkorlik banki, Kommertsbank (Germaniya), Cheyz Manxetten bank (AQSH) bor bo’lib, mazkur banklar Shurtan gazkimyo majmui qurilishiga 618,22 mln. AQSH dollari sarflaydi. Frantsiyaning «Sosete Jeneral» banki Fargona «Azot» birlashmasida natriy xlorat va xlorat magniyli defoliant ishlab chiqarish quvvatini qayta qurish loyihasiga 23,3 mln. AQSH dollari ajratmoqda. Ana shu mablag’larni o`zlashtirish qishloq xo’jaligining mazkur kimyoviy vositalar turlariga bo’lgan ehtiyojlarini ma'lum darajada qondirish imkonini beradi. Ijtimoiy sohalarga ham yirik kapital sarmoyalar ishlatilmoqda. Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatish markazlarini ko`rish, rekonstruktsiya qilish va zamonaviy asbob- uskunalar bilan jixozlashga Ispaniya hukumati bilan Germaniyaning KVF banki 37,81 mln. AQSH dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratmoqda. XTTB «O’zbekiston: toza suv, sanitariya va gigiena» dasturini amalga oshirish uchun joriy yilda 11 mln. AQSH dollari miqdorida mablag’ ajratiladi.

Umuman, loyiha bo’yicha jami 75 mln. AQSH dollari sarflash rejalashtirilgan. Koch guruhi (Turkiya), XMK va ETTB 59,5 mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag’larni birlashtirib, Samarkanddagi «Sino» AJ bazasida maishiy sovutkichlar ishlab chiqarish bo’yicha «Arsin» qo’shma korxonasini tashkil etishda yordam ko’rsatilishi mo’ljallangan. Kichik va o’rta biznesni rivojlantirish yuzasidan un millionlab dollar miqdorida kredit hisoblari ochilgan bo’lib, ularda ETTB, XMK, Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, vatanimizdagi tijorat banklari ishtirok etmoqda. Xorijiy investorlar bilan qo’shma korxonalar tashkil qilish mamlakatimizga: • yangi, zamonaviy texnika va texnologiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb qilish, ularni ishlab chiqarishga joriy qilish esa, necha yillar davomida sifatsiz, xaridor talabiga javob bera olmaydigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi eski texnikalardan tezrok kutilish imkonini beradi; • yangi ish joylari tashkil qilish va aholining ishsiz qismini ish bilan ta'minlash, shu bilan birga, xorijning ilg’or boshqaruv tajribasini joriy qilish imkonini beradi va shu orqali mehnat unumdorligi oshiriladi; • jahon bozorida raqobatlasha oladigan sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularni eksport qilish evaziga mamlakatga qadri baland valyutalarning ko’proq kirib kelishini ta'minlaydi. Yuqori texnik saviyadagi tayyor mahsulotlar ulushi oshirilishi quyidagi jihatlarga bog’liq: • xorijiy mamlakatlardagi korxonalar bilan O’zbekistondagi eksport qiluvchi korxonalar o’rta sida kooperatsiya aloqalarining shakllanishiga ko’maklashish; • yuqori texnologiya va ilm talab qiluvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishi soha va soha ichi tizimi yaxshilanishiga xizmat qiladi; • eksportning intellektual mulk ob'ektlari litsenziyalarini hamda nou-xau shaklida texnik- tijorat sirlarini sotish, injiniring va lizing sohalarida xizmatlar ko’rsatish kabi turlarini rivojlantirish yo’li bilan respublikamizda erishilgan ilmiy-texnik yutuqlari-ning jahon xo’jaligi aylanmasiga kirib borishini tezlashtirish; • ilmiy ishlanmalarga, xususan, amaliy fan va texnologiyalar transferti sohasidagi ilmiy ishlanmalarga bozor yo’nalishini beruvchi shart-sharoit yaratuvchi innovatsiyalarni qo`llab - quvvatlashning samarali tizimini ishlab chiqish; • innovatsiya jarayonini davlat tomonidan va tijorat usulida qo’llab- quvvatlashning eng makbul uyg’unlashuvi asosiy yo’llarini belgilab olish hamda ilmiy-texnik ishlanmalarni tijorat ahamiyatiga molik natijalar darajasigacha yetkazish; • o`zbek olimlari va mutaxassislarining chet eldagi yetakchi institutlar, tashkilotlar va firmalar bilan hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirish; • yuqori darajali marketing tadqiqotlari o’tkazish, tijorat va texnologiya menejmenti sohasidagi yutuqlarni o’rganish, xorijiy bozorlarning konyunkturasi, sigimi hamda raqobatchilarning narx siyosati, kooperatsiya, qo’shma korxonalar tashkil etish bo’yicha hamkorlar qidirish yuzasidan tahliliy ma'lumotlarni o’rganish.

Xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etish strategiyasi bulajak chet ellik investorlarning manfaatlarini hamda milliy iqtisodiyotga zarar keltirmagan holda ularni qondirish imkoniyatlarini o’rganishga asoslanadi. Buning uchun bir tomondan, iqtisodiyotni tarkiban qayta qurishga qaratilgan bir qator aniq loyihalarni amalga oshirish zarur bo’ladi va ikkinchi tomondan, ichki investitsiya resurslari cheklangan bir sharoitda xorijiy investitsiyalarning ahamiyati juda yuqori baholanadi. O’zbekiston amalga oshirayotgan investitsiya siyosatining asosiy yo’nalishlari orasida quyidagilarni alohida ta'kidlab ko’rsatish mumkin: • investitsiya j alb qilish uchun xalqaro me'yorlar va konventsiyalarga mos keladigan, sanoati rivojlangan mamlakatlar investorlari tomonidan tan olinadigan huquqiy shart-sharoitlarni yaratishga intilish; • respublikaga jahon darajasidagi texnologiyalarni yetkazib beradigan va iqtisodiyotning zamonaviy tuzilishini vujudga keltirishga yordam beradigan investorlar uchun ochiq eshiklar siyosatini izchillik bilan amalga oshirish; • ishlab chiqarish bilan bog’liq loyihalarga qaratilgan, valyutada o’zini-uzi qoplashni ta'minlaydigan investitsiya-larga ko’maklashish; • mamlakatning kredit qobiliyatini, O’zbekistonning birinchi darajali qarz oluvchi mamlakat sifatidagi obro’-e'tiborini qo’llab-quvvatlash; • mamlakatning ayrim mintaqalarida ijtimoiy va ekologiya muammolarini hal qilishga qaratilgan investitsiyalarga yordam berish. O’zbekiston hukumati investitsiya jarayonini takomillashtirishga doimiy e'tibor berib, xorijiy investorlarning flkriga sezgirlik bilan munosabat bildirmoqda va ochiqdan-ochik hamkorlik qilishga intilmoqda. Amerika Savdo palatasi tomonidan tayyorlangan O’zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini takomillashtirishga doir tavsiyalar buning tasdig’i bula oladi. Tavsiyalarda respublikaga investitsiyalar jalb etish yo’lidagi asosiy to’siqlar tahlil qilib chiqilgan. Ushbu tavsiyalarni muxokama qilishda xorijiy investitsiyalarni jalb etishga muayyan darajada aloqasi bo’lgan deyarli barcha tashkilotlar qatnashdi. Mana shunday ikki tomonlama uchrashuvlar xorijiy investorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosati izchil olib borilayotganligini yana bir bor tasdiqlaydi. 1998 yilda investitsiyalash huquqiy muhitini yaratib beradigan bir qator asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Ular orasida: «Investitsiya faoliyati to’g’risida»gi, «Chet el investitsiyalari to’g’risida»gi va «Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida»gi qonunlar mayjudligi mamlakatimiz investitsiyalari borasidagi «huquqiy bushlikni» to’ldirdi. Investitsiya jarayonini ta'minlaydigan institutsion infratuzilma yanada rivojlandi. Xususan, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi loyihalarni amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish maqsadida 1998 yil boshlarida respublika Vazirlar Mahkamasi xuzurida Investitsiya dasturlari bulimi tashkil etildi. Ushbu bulim davlat investitsiya siyosatini amalga oshiruvchi to’la huquqli idora bo’lib, uning zimmasiga xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi loyihalarning amalga oshirilishi ustidan davlat monitoringini tashkil etish vazifasi yuklatilgan. 1998 yil sentyabrda

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzurida islox qilish va investitsiyalar bo’yicha Idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kengash ham tuzildi. Fond bozori boshqaruvining qonunchilik bazasi jadal rivojlanib borayotganligi qayd etilmoqda. Bu xol tasodifly emas. Chunki, davlat kichik xususiylashtirishni muvaffakiyatli amalga oshirib, bevosita navbatdagi bosqichga - bir qator yirik va asosiy korxonalarni xususiylashtirishga kirishdi. Bu jarayonda xorijiy investorlarga kattagina o’rin beriladi. O’zbekiston fond bozorining xalqaro sarmoya bozoriga qo’shilishiga qaratilgan bosqichma- bosqich harakatlar rejasi tasdiqlandi. Investitsiyalash shart-sharoitlarini takomillashtirish sohasida bundan buyon kuriladigan chora-tadbirlar xususidagi hukumat rejalari bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasidagi ma'ruzasida va 1999 yil birinchi yarmida O’zbekiston iqtisodiyotini islox qilish yakunlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi yig’ilishidagi ma'ruzasida tanishib chiqish mumkin. Bu hujjatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimini qayta ko’rib chiqish hamda tizimni va milliy valyuta bozorini erkinlashtirish, shuningdek, davlat investitsiya dasturini amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish zarurligi ko’rsatib o’tildi. Investitsiya muhitini yanada yaxshilash shartlaridan biri bank tizimini takomillashtirish, moliya bozorida raqobatni vujudga keltirish, naqd puldagi va naqd bo’lmagan puldagi operatsiyalarni amalga oshirishni yaxshilash, shuningdek, xorijiy investorlarni axborot bilan ta'minlashni yaxshilashdan iboratdir. Investitsiyalami mamlakatga jalb qilishda huquqiy asoslarga taalluqli hozirgi vazifa - bu, hukumatning xorijiy investitsiyalar bo’yicha uzoq muddatli barqaror pozitsiyalarini shakllantirish va uni potentsial xorijiy investorlarga yetkazishdan iboratdir. 6. XORIJIY INVESTITSIYALAR Xorijiy investitsiyalarni mamlakatimiz iqtisodiyotiga quyidagi tashkiliy shakllarda jalb qilinishi mumkin: 1) ulush qo’shib qatnashish orqali qo’shma korxonalar tashkil qilish; 2) 100 foiz mol-mulki xorijliklarga tegishli bo’lgan xorijiy investitsiyali korxonalarni tashkil etish; 3) yirik xorijiy kompaniya va flrmalarni, shu'ba korxonalarni va flliallarni tashkil etish; 4) xalqaro korxona va tashkilotlarni tashkil etish; 5) kontsessiya va lizing shartnomalarini tuzish; 6) tenderlar e'lon qilish; 7) erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish; 8) moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish. Kushma korxonalar tashkil etish orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilish keng tarqalgan shakllardan biri hamkorlikda qo’shma korxonalarni tashkil etishdir. O’zbekiston Respublikasida qo’shma korxona deganda, nizom kapitalining

kamida 30 foizi xorijiy investorga tegishli bo’lgan va xorijiy investor faqat yuridik shaxs bo’lgan, nizom kapitalining eng kam miqdori 150000 AQSH dollariga teng bo’lgan ekvivalent summani tashkil etgan korxonalarga aytiladi. Kushma korxonalar chet el investitsiyalari bilan yangitdan tashkil etilishi yoki faoliyat yuritayotgan korxonaning aktsiyalar to’plamining 30 foizdan kam bo’lmagan qismi sotilishi orqali tashkil etilishi mumkin. Xorijiy korxonalarni tashkil etish orqali chet el investitsiyalarini jalb qilish bugungi kunda kengayib bormoqda. O’zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar iqtisodiyotning turli sohalarida tashkil etilishi mumkin. Qishloq xo’jalik, mashinasozlik, kazilma boyliklarni qazib olish sohasida tashkil etilgan korxonalarga nisbatan keng soliq imtiyozlari joriy qilingan. Yirik xorijiy kompaniya va korxonalar o’z mol-mulklari bir qismini ajratib, shu'ba korxonalar ochishi mumkin. Bunday shu'ba korxonalariga ham, qo’shma korxonalarga qo’yil gan talablar belgilangan. Ikki yoki uchdan ortiq davlat, yoki korxonalar, tashkilotlar o’z kapitalini jamlagan holda xalqaro tashkilotlar tashkil etishi mumkin. Bu tashkilotlarga nisbatan ham, qo’shma korxonalarga qo’yilgan talablar qo’yilgan. Kontsessiya shartnomalari - bu tabiiy boyliklarni, ayrim foydali kazilmalarni qazib olish va o`zlashtirish uchun tuzilgan shartnomalardir. Lizing shartnomasi esa, chet el investitsiyalari ishtirokida asbob-uskunalarni, texnika- texnologiyalarni uzoq muddatga ijaraga olish. Tenderlar esa, tanlov asosida investorlarning investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga jalb etilishidir. Erkin iqtisodiy hudud - bu ma'lum hududda chet el investitsiyalari erkin kirib kelishi va ularga nisbatan qator imtiyozlar belgilangan hududdir. Moliyaviy aktivlar - bu qimmatli qog’ozlar bo’lib, u chet el kapitalini jalb etish, chet el kreditlarini olish va chet el kapitalini bank depozitlariga jalb etish uchun emissiya qilinadi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qo’shma korxonalarni tashkil etish uchun, ular asosan, quyidagi uch talabga javob berishi shart: 1) xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxona nizom jamgarmasining miqdori 150 ming AQSH dollaridan kam bo’lmasligi kerak. Bunday minimal qiymat sifatsiz mahsulotlarning oldi-sotdisi va ularni respublikaga import qilish ishlari bilan shuguUanishga ixtisoslashgan kichik qo`shma korxonalarning keragidan ortiqcha kirib kelishining oldini olish maqsadida belgilangan; 2) korxona ta'sischilaridan biri xorijiy shaxs bo’lishi; 3) korxona nizom fondida xorijiy investitsiyalarning ulushi 30 foizdan kam bo’lmasligi kerak. Jahon tajribasida esa, chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni kaerda, kim bilan sheriklar ulushining qanchaligi va qanday maqsadlarni ko’zda tutib tashkil qilinishiga ko’ra, guruhlarga ajratish mumkin. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni tavsiflovchi va turkumlovchi 4 ta asosiy shakl mayjud. Ular: 1. Chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonaning joylashgan joyi. Korxona tashkil topayotganda sheriklarning hech bo’lmaganda bittasi chet

mamlakat (davlat, tashkilot, firma) ning vakili bo’lishi kerak. 2. Sheriklar tuzilishi. Bunda, chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning 3 asosiy shaklini ko`rishimiz mumkin: a) faqat xususiy kapital ishtirokida (asosan, rivojlangan mamlakatlarda); b) firmalar, korxonalar, tashkilotlar va davlat tashkilotlari bilan (asosan, rivojlanayotgan mamlakatlar); v) milliy va xalqaro tashkilotlar bilan. 3. Sheriklarning chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxona nizomidagi ulushi. Bu yerda o’zining ijobiy va salbiy ko’rinishini ifodalovchi 3 ta variantni ko’rish mumkin: 1) paychilik asosida ulush qo’shib qatnashish. Bunday shakldagi qo’shma korxonalar ishlab chiqarish tarmog’i rivojlangan mamlakatlarda taraqqiy etgan. Paychilik asosida tashkil qilingan qo`shma korxonaning nizom fondida sheriklarning ulushi asosan teng bo’lib, bu ulaming huquqli sherikchiligini ta'minlaydi va bu iqtisodiy nuqtai nazardan qo’shma korxona tuzishning ideal shaklidir. Lekin, bunday korxonalaming salbiy tomonlari ham bor. Misol uchun, korxonada biron bir masalani hal qilish uchun o’ziga mas'uliyat oluvchi boshliqning yukligi (favkulotda vaziyatda «yulboshchi» ning yukligi); 2) korxonada xorijiy kapitalning ko’pligi. Bunday korxonalar xorijiy sheriklaming korxona faoliyati ustidan nazoratini oshirishga qaratilgan maqsadlardan kelib chiqadi. Mahalliy sherikning korxona nizomiga kushadigan moliyaviy mablag’i kam bo’lgan taqdirda xorijiy investitsiyalarga ehtiyoj oshadi; 3) korxonada xorijiy investor ulushining kamligi. Bunday shakldagi korxonalar bir qator tadbirkorlar tomonidan yaxshi bo’lmagan shakldir, deb e'tirof etiladi. Chunki, korxona faoliyati ustidan nazorat mahalliy sherik kuliga o’tib ketadi. 4. Faoliyat turi. Chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxona sheriklarining maqsadiga ko’ra: a) ilmiy-tadqiqot yo’nalishidan kelib chiqib, ilmiy tadqiqot, yangi mahsulotlar yaratish, «nou-xau» va boshqalar; b) ishlab chiqarish tusiga ega qo’shma korxonalar. Bu korxonalarda mahalliy ishchi kuchidan foydalanish, yangi texnologiya joriy qilish orqali mahsulot tannarxini pasaytirish va sifatini ko’tarish va boshqalar; v) mahalliy bozorda arzon xom-ashyo va materiallarni sotib olib, chet mamlakat korxonalarida qayta ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar; g) yangi mahalliy bozomi o’rganish (marketing)ga mo’ljallangan qo’shma korxonalar; d) qo’shma korxonalar majmui, ya'ni qo’shma korxona joylashgan hudud (mamlakat) qonunlariga zid bo’lmagan har xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi qo’shma korxonalar. Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalaming eng ustuvor yo’nalishi - qisqa muddatlarda o’z samarasini beradigan mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan shakli hisoblanadi. Lekin, respublikada bunday korxonalar soni yetarli emas. Shuning

uchun, ular hozir o’zining kutilgan samarasini bermayapti. 1999 yilda qo’shma korxonalaming soni 3,5 mingtaga etgan bo’lsada, lekin amalda bu korxonalaming atigi 52 foizi faoliyat ko’rsatdi. Shundan bor-yugi 592 tasi yoki 31 foizi ishlab chiqarish korxonalari ekanligi yanada achinarli kayfiyat hosil qiladi. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga kirib kelayotgan chet el investitsiyalari uchun, shuningdek, eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar uchun konvertirlash muammosini hal qilish o’zining ijobiy samarasini berishi mumkin. Yana bir muammo, chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalaming aksariyati yirik shaxarlarda barpo etilganligi bilan bog’liqdir. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalaming hududlararo to’g’ri taqsimlanishi uchun quyidagi ko’rsatkichlami tahlil etib, har bir hudud uchun alohida investitsiya siyosatini ishlab chiqish o’zining ijobiy natijalarini berishi mumkin. 1. Hududning iqtisodiy rivojlanish darajasi tahlili. Hududning yalpi ichki mahsuloti, jon boshiga ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlari hajmi, hududda o’rtacha ish haki miqdori, jon boshiga sarflanayotgan kapital, hududda joylashgan turli mulkchilik shaklidagi korxonalar soni kabi ko’rsatkichlar tahlil etilishi lozim. 2. Hududning ekologik va turli shakldagi jinoyatchilik darajasi tahlili. Bunda hududda sodir etilayotgan iqtisodiy jinoyatlarning soni, ekologik jihatdan, zararli chikindilar bilan tabiatni ifloslantirayotgan korxonalarning soni, shuningdek, tugatilmagan qurilish ob'ektlari umumiy qurilishdagi o’rnining tahlili o’rganilishi kerak; 3. Hududning geografik joylashishi, boshqa mamlakatlar bilan kushnichiligi, kommunikatsiya, yo’llari va boshqa ko’rsatkichlarni puxta tahlil qilib chiqish zarur. Hozirda O’zbekiston Respublikasida 80dan ortiq mamlakatdan kelgan investorlar xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etishda qatnashmoqda. Eng ko’p ana shunday korxonalar Rossiya Federatsiyasi (378), Turkiya (243), AQSH (186) va Pokiston (106) ishtirokida tuzilgan. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar hajmiga kelsak, uning deyarli 40 foizi Janubiy Koreya ulushiga to’g’ri keladi, AQSH ishtirokidagi korxonalar ulushi 24 foizni, Buyuk Britaniya ishtirokidagi korxonalar ulushi 7 foizni, Turkiya ishtirokidagi korxonalar ulushi 6 foizni tashkil qiladi. O’zbekiston juda katta iqtisodiy imkoniyatlarga ega mamlakat deb tan olinishi natijasida, shuningdek, mamlakatda xorijiy investorlar ishtirokidagi korxonalar uchun imtiyozlar va rag’batlantirish choralari tizimi vujudga keltirilganligi tufayli, ularning respublika iqtisodiyotidagi roli salmoqli bo’lib qoldi. Masalan, agar xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi kor xonalarning YAIM hajmidagi ulushi 1994 yilda 2,6 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2000 yil yakunlariga ko’ra, 18 foizni tashkil qildi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importining mamlakat umumiy importidagi ulushi shu davr ichida 8 baravar ko’paydi va 2000 yilda 35,9 foizga etdi. Bu xol korxonalar faoliyatini kengaytirish uchun investitsiya tovarlari, xom-ashyo, butlovchi qismlar import qilish hajmi kattaligi

bilan izohlanadi. Korxonalar eksportining umumiy eksport hajmidagi ulushi yanada yuqori sur’atlar bilan ortib borib, 1994 yildagi 0,6 foizdan 2000 yilda 9,8 foizga etdi, ya'ni 18 baravar o’sdi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportining respublika eksporti umumiy hajmidagi salmogini butun dunyo uchun olingan (chet eldagi barcha filiallar eksportining jahon eksportidagi ulushi) shunday ko’rsatkich bilan taqqoslash dikkatga sazovordir. Bu salmoq ham tuxtovsiz ortib bordi va 2000 yilda 34,3 foizni tashkil etdi. Kurinib turibdiki, O’zbekistondagi bunday korxonalarning ulushi hozircha umumjahon ko’rsatkichidan taxminan 5 baravar kam. Biroq, ushbu ko’rsatkichning o’sish sur’atlari jahon ko’rsatkichlaridan ancha yuqori: O’zbekiston uchun 2000 yilda tegishli ko’rsatkich 1999 yil ko’rsatkichidan 32 foiz yuqori bo’ldi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning o’tgan yilgi faoliyati ijobiy tamoyillariga qarab, shuni qayd etish kerakki, ilgari e'tibordan chetda kolib kelgan tarmoqlar, chunonchi, qishloq xo’jaligi, fan va ilmiy xizmat ko’rsatish tarmoqlarining o’sish sur’atlari ildamladi. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida hamma vaqt orqada kolib kelgan mamlakat mintaqalarining rivojlanib borayotgan mintaqalar qatoriga o’tishi hamdikkatga sazovordir. Bu xol iqtisodiy mintaqalar bo’yicha bir tekis o’sib borishiga olib keladi. Investitsiya faoliyati uchun shart-sharoitlarni yanada takomillashtirish maqsadida hukumat rejalariga tashqi iqtisodiy faoliyat tizimini qaytadan ko’rib chiqish va valyuta bozorini erkinlashtirish zarurligi kiritilgan. Bular, shubxasiz, mamlakatimizga xorijiy investitsiyalar kirib kelishiga yangi turtki beradi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar iqtisodiyotning tarmoq tuzilishini o’zgartirishga kushayotgan hissasini (7-jadval)dan ko’rish mumkin. Shundan ham ma'lumki, sanoat sohasidagi bunday korxonalar mahsulotining ulushi iqtisodiyot uchun shunday ko’rsatkichning o’rtacha qiymatidan ancha yuqoridir. Navbatdagi jadval ko’rsatib turganidek, sanoatning bunday kichik tarmoqlarini rivojlantirishga xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ayniqsa ko’p hissa ko`shdilar. 8 - j a d v a l 2000 yilda iqtisodiyot sohalari bo’yicha xorijiy investitsiyalarning ishlab chiqarish ulushi Tarmoqlar Tarmoqning jami mahsulot hajmida XIIK ulushi, foiz Iqtisodiyot bo’yicha o’rtacha 15,4 Sanoat 67,4 Qishloq xo’jaligi 0,5 Qurilish 3,6 Transport va aloqa 15,8 Savdo va umumiy ovqatlanish 8,1 Boshqalar 3,8 8-jadvaldan ko`rinib turibdiki, xorijiy investorlar mashinasozlikka, oziq-ovqat,

kimyo va neft kimyosi, urmon, yogochsozlik va tsellyuloza-qog’oz sanoatiga aniqsa ko’p hissa ko`shdilar. Yoqilg`i, energetika va yengil sanoat tarmoqlari xorijiy investorlar tomonidan kam o`zlashtirilgan tarmoqlar deb hisoblash mumkin. Xorijiy investitsiyalar faqat iqtisodiy o’sishga (ishlab chiqarish hajmlariga)gina emas, balki respublika iqtisodiyotining tarkibiga ham katta ta'sir ko’rsatmoqda. Tarmoqlar bo’yicha dinamik o’zgarishlar shuni ko’rsatmoqdaki, 2000 yilda fan va ilmiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi, kimyo va neft kimyosi tarmoqlariga qarashli tekshirilayotgan korxonalar mahsuloti hajmi ayniqsa baravar o’sgan. Shunisi muhimki, qishloq xo’jalik tarmog’ida ishlab chiqarish hajmlarining o’sish sur’atlari 2000 yilda 1999 yildagiga nisbatan 6,4 baravarni tashkil 8- j a d v a l 2000 yilda tarmoqlar bo’yicha ishlab chiqarishda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ishlab chiqarishining ulushi Tarmoqlar Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ishlab chiqar ishining tarmoq Sanoat 14,5 Yoqilg`i va energetika 0,5 Qora metallurgiya 0,1 Rangli metallurgiya 11,7 Kimyo va neft kimyosi 17,3 Mashinasozlik 59,8 O`rmon, yogochni qayta ishlash va tsellyuloza- qog’oz 19,4 Qurilish materiallari sanoati 13,6 Yengil sanoat 7,6 Oziq-ovqat sanoati 26,9 Boshqa sanoat tarmoqlari 1,7 Buning tasdig’i o’laroq, Osiyo taraqqiyot banki ishtirokida qishloq xo’jaligida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan kredit liniyasi (50 mln. AQSH dollari) 1997 yildan o`zlashtirila boshlandi va 2000 yilda davom ettirildi. Bundan tashqari, Amerikaning «UzKeysmash» kompaniyasi bilan birga «Keys-2022» va boshqa qishloq xo’jalik texnikasini 13 mln. AQSHdollari miqdorida ishlab chiqarish bo’yicha, turkiyalik investorlar bilan 13,2 mln. AQSH dollari hajmidagi gusht va sut ishlab chiqarish majmuini yaratish bo’yicha bir qator investitsiya loyihalari amalga oshirila boshlandi; isroillik investorlar bilan birga gusht etishtirish uchun 6,8 mln. AQSHdollari hajmidagi parrandachilik xo’jaliklarini yangilash boshlandi va hokazo. Qishloq xo’jaligidagi xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar ishlab chiqarish hajmlari ancha yuqori sur’atlar bilan o’sib borayotganligiga qaramay, xali mavjud imkoniyatlarning barchasi ishga solingan emas. Ushbu korxonalarning qishloq xo’jaligi mahsuloti umumiy hajmidagi ulushi pastligi (0,5 foiz) shundan dalolat berib turibdi. O’zbekiston qishloq xo’jalik xom-ashyosi yetkazib beruvchi yirik davlatdir. Paxta, pilla, qorako’lteri va boshqalar

eksportning an'anaviy moddalarini tashkil etadi. U xorijiy investorlarni ushbu sektorga jalb etish uchun juda katta resurs imkoniyatlariga ega. O’zbekiston iqtisodiyotining tarmoq tuzilishini rivojlantirishga xorijiy investitsiyalar kushayotgan hissa ularning sohalar bo’yicha taqsimlanishidan ko`rinib turibdi. Masalan, 1999 yil boshidagi xorijiy investitsiyalarning 90 foizdan ko’progi neft kimyosi tarmog’iga, telekommunikatsiyalarga, transportga, qurilishga, mashinasozlikka va foydali kazilmalar qazib chiqar ishga yo’naltirildi. 2002 yilda kimyo tarmog’iga (2000 yildagiga qaraganda deyarli 7 baravar) transportga (2,8 baravar), qishloq xo’jaligiga (deyarli 12 baravar), kichik va o’rta korxonalar sektoriga (17 baravar), infratuzilma va ekologiya sektoriga (7 baravardan ko’prok), mashinasozlikka (2,3 baravar) xorijiy investitsiyalarning ancha oshishi taxmin qilingan. Umuman olganda, xorijiy investitsiyalarning ko’payishi 2002 yilda taxminan 70 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. 30 dan ortiq mamlakat investorlari davlat investitsiya dasturida ishtirok etmoqda. 2002 yil davlat investitsiya dasturida amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalari qiymatining 55 foizi va 2001 yilning o’zida o`zlashtirilgan xorijiy investitsiyalarning 65 foizi dunyodagi 3 ta yetakchi davlat (AQSH, Yaponiya va Germaniya) hissasiga to’g’ri keladi. Biroq, ularning ulushi 2002 yilda birmuncha pasayib, 57 foizga tushdi. Shu bilan birga, O’zbekistonga investitsiyani ko’p aytirishni rejalashtirayotgan asosiy mamlakatlar Germaniya (1,9 baravar), Janubiy Koreya (3,6 baravar), shuningdek, AQSH, Frantsiya, Turkiya, Chexiya, Italiya, turli xalqaro moliya institutlari va boshqalardir. Xorijiy investorlarning O’zbekiston iqtisodiyotidagi ishtirok etishlari kengayib borgan sari, iqtisodiy jihatdan yetakchi mamlakatlar bo’yicha ta'sirning ob'ektiv taqsimlanishi aniq bo’lib bormoqda. Ayni vaqtda, O’zbekiston investitsiya bo’yicha sheriklar doirasini kengaytira borib va ularni mamlakat iqtisodiyotini tarkiban o’zgartirishga, korxonalar hamda ishlab chiqarishlarni texnika bilan qayta qurollantirish va yangilashga jalb etib, ko’p sohalarda yutuqlarga erishmoqda. XALQARO DARAJADAGI PORAXO’RLIK Davlat amaldorlariga korxonani raqobatdan himoyalash, turli xil xizmatlardan foydalanish uchun hamda xavfsizlikni ta'minlash maqsadida yashirin tarzda to’lovlar berish keng tus olgan va bu ma'lum ma'noda poraxurlikning xalqaro darajada namoyon bo’lish shaklidir. Tarqalish kengllgi. TMKlarni ta'siri xususida so’z borganda, hammaning yodiga o’tgan asrning 70-yillarida matbuotda aks ettirilgan, davlat amaldorlariga to’lovlar berish voqeasi tushadi. AQSHda qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha Komissiya tomonidan amalga oshirilgan tekshiruvlar, davlat amaldorlariga beriladigan pora bir-necha million dollarni tashkil etishi aniqlagan. Tankidlar asosan, TMKlarga (ayniqsa, AQSH) yo’naltirilgan bo’lib, haqiqatda, pora berish amaliyoti faqatgina TMKlar bilan chegaralanmagan. Izlanishlar shuni ko’rsatdiki, porani xalqaro darajada sanoati rivojlangan davlatlarning amaldorlari ham, rivojlanayotgan mamlakatlarniki ham, xorijliklar ham, kommunistlar ham, antikommunistlar ham oladi.

Poraxurlik juda ko’plab mamlakatlarda keng tarqalgan, xalqaro firmalarga esa, u bilan tez-tez tuknashishga to’g’ri keladi. Motivlari. Poralar hajmi bo’yicha biznesni boshlash (aks holda uni boshlashga ruxsat berilmasligi mumkin) uchun yoki kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan potentsial raqobatchilarni yo’qotish maqsadlari uchun eng ko’p beriladi. Shu jihatdan, davlat shartnomalarini kulga kiritish uchun, ayniqsa, aviatsiya- kosmik sanoatiga ko’proq pul to’lanadi. Ikkinchi o’rinda, davlat xizmatlaridan foydalanish uchun, ya'ni firmalarga qonuniy ruxsat etilgan, ammo amaldorlar tomonidan vaqti chuziladigan ishlarni bitkazish uchun beriladigan pullar turadi. Bunday xizmatlarga mahsulotlarni ro’yxatdan o’tkazish, qurilish ishlari uchun ruxsat olish, import tovarlarni bojxonada rasmiylashtirish kabilar kiradi. Xalqaro amaliyot shuni ko’rsatadiki, ba'zi firmalar soliq to’lovlari bo’yicha qarzlarini kamaytirish uchun pora bergan. Masalan, "Djeneral Tayr" (General Tire) Marokkoga raqobatchilarni kiritmaslik uchun pul to’lagan. Rezinotexnik mahsulotlar ishlab chiqar uvchi kompaniyalar guruhi, Meksikada rezinotexnik mahsulotlar ishlab chiqaruvchi palata orqali ma'lum summani o’tkazib, hukumatdan ushbu mahsulot bo’yicha tartibga solinadigan narxlarni oshirishga erishganligi ma'lum bo’lgan. Ayrim firmalar majbur bo’lganlaridan pora berganligini ta'kidlashgan, bulardan, "Mobil" (Mobil) Italiyadagi neftni qayta ishlovchi zavodning faoliyatini tuxtatish jarayonini tezlashtirish uchun "Boys Keskeyd" (Boise Cascade) "AyBiEm", "Jilett" o’z xodimlari xavfsizligini ta'minlash uchun pora bergan. Ba'zi poralar siyosiy partiyalar uchun mo’ljallangan bo’lib, ayrim davlatlarda bunga ruxsat berilgan. Ammo bunday harakatlar mamlakatimizda noqonuniy hisoblanadi. Usullari. Odatda bunday barcha to’lovlarga naqd pulda amalga oshirilgan, ba'zi hollarda firmalar o’z mahsuloti bilan pora berishgan. Firmalar tomonidan xalqaro darajada pora berish, ba'zan, to’g’ridan-to’g’ri davlat amaldorlariga, ko’pchilik holatlarda bunday maqsadlar uchun uchinchi mamlakatda joylashgan tashkilotlarga pul o’tkazish usulidan foydalanishadi. Turli xil usullar qo’llaniladi. Masalan, xarid haqidagi qaror qabul qilishga ta'sir eta oladigan odam yoki uning karindoshi vaqti-vaqti bilan firma to’lov niyxatida konsultant (maslahatchi) sifatida aks ettiriladi. Boshqa hollarda, vositachi sifatida faoliyat yuritgan odamlarga, odatdagi komission to’lovlardan ancha yuqori summa to’lanadi. Keng tarqalgan usullardan yana biri - vositachiga yoki davlat tashkiloti ortiqcha pul to’lash va ushbu summani, soliqqa tortish va xorijiy valyutani ishlatish bo’yicha nazoratdan kochish uchun, boshqa mamlakatdagi shaxsga berishdir. "Pulman" (Pullman) firmasi xattoki, davlat amaldorlariga pora berish uchun o’z auditorlaridan ham foydalanganligi ma'lum. Ayrim oqibatlari. Poraxurlik bo’yicha mojarolar Gandurasda, Yaponiyada, Italiyada davlat raxbarlari almashinuviga sabab bo’lgan. Gollandiya shaxzodasi Berixard 1,1 mln. doll, miqdorda pora olganlikda ayblangandan so’ng, o’zining barcha jamoat ishlarini bajarish funktsiyasidan voz kechgan. Ko’pgina mamlakatlarda, masalan, Venesuela, Eron, Pokistonda davlat

amaldorlarini pora olganliklari uchun kamokka olingan holatlar mavjud. "Lokxid" (Lockheed) firmasi dunyoning ko’pgina mamlakatlarida mojarolarga aralashib qolganligi uchun, Shri-Lankada uning samolyotlariga buyurtma bekor qilingan. Ko’pgina kuzatuvchilarning fikricha, ushbu mojarolar siyosiy parriyalar harbiy xarajatlarni qisqartirish bo’yicha o’z maqsadiga erishishlariga ta'sir etgan. Qonuniy ta’qiqlar. 1977 yilda AQSHda xorijiy amaldorlarga pora berishni ta’qiqlovchi qonun qabulqilindi. Mazkur qonunning nomutanosibligi shundaki, kompaniyalarni bir vaqtning o’zida ikkita mustaqil tashkilot jazolashi mumkin: Adliya vazirligi, qimmatbaho qog’ozlar va birja bo’yicha Komissiya. Qonunning yana bir kamchiligi - qonunga muvofiq ravishda biznesga ko’maklashuvchiga pora berish mumkin, ammo qonunni buzuvchilarga pora berish mumkin emas. Masalan, qonuniy yo’l bilan olib kirilayotgan tovarlarni bojxonada rasmiylashtirish uchun 10 ming dollar pora berish qonuniy, ammo bojxona xodimini qonundan ozgina chetlab ish ko`rishiga ta'sir etuvchi davlat vaziriga, xattoki, oz miqdorda pora berish noqonuniy hisoblanadi. Bunday "Ekspeditorlik" poralarini berishga ruxsat, ko’p chilik mamlakatlarga olib kelinayotgan import tovarlarni qonunga mosligini juda uzoq muddat tekshirish amaliyotini (aynan pora olish maqsadida) mavjudligidan kelib chiqqan. Poraxurlikka qarshi noroziliklar juda qat’iydir. Moxiyatan, AQSHning boshqa mamlakatlarga ko’rsatadigan davlat yordamining ikkinchi tomoni ham bor. Odatda, bunday mamlakatlarda AQSH firmalarini faoliyat yuritishiga ma'lum imtiyozlar evaziga erishiladi. Bir paytning o’zida bunday yordam olayotgan mamlakatlarni, yordamni qabul qiluvchi mamlakat amaldorlarini ushbu mablag’lardan o’z maqsadlari uchun foydalanganligi uchun ayblab bo’lmaydi. Korruptsiya ustidan nazoratni amalga oshiruvchi xalqaro tashkilot tomonidan tayyorlangan «Poraxurlik indeksi - 2002» hisobotida ko’rsatilishicha, manfaatli shartnoma imzolash uchun pora taklif qiluvchi kompaniyalarga Rossiyadan keyin, Janubiy Koreya, Italiya, AQSH, Yaponiya kompaniyalari turishadi. Avstraliya , Avstriya, Kanada va Shvetsiya kompaniyalari biznesni uta ochiq va xalol faoliyat yurituvchi sheriklar hisoblanadilar. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263-

sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Bevosita xorijiy investitsiyalar

Xalqaro kredit

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Kredit va kredit tizimi

Investitsiyalar hisobi