Xalqaro xususiy firmalar (tijorat) kredit - Экономика - Рефераты

Xalqaro xususiy firmalar (tijorat) kredit

Загружено в:

25.08.2023

Скачано:

0

Размер:

280.701171875 KB

Xalqaro xususiy firmalar (tijorat) kredit Reja: 1. Xalqaro kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari. 2. Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari 3. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro kreditni o’rni

Xalqaro kredit kapitalizm davrida paydo bo’ldi va kapital yig’ishning birinchi qulay dastagi bo’ldi. Uning rivojlanishida ishlab chiqarishning milliy ramkalardan chetga chiqishi, xo’jalik aloqalarining kuchayishi rivojlanishi, xalqaro kapitalning umumiylashi kreditning ob’ektiv asosi bo’ldi. Xalqaro kreditning o’sish tempi ishlab chiqarish va tashqi savdo-sotiq templarini bir necha marta o’sishga ta’sir etadi. Xalqaro kredit bozor sub’ektlarining daromad, foyda olishiga sharoit yaratib, iqtisodiy talab qonunida asosiy muhim rolni o’ynaydi. Xalqaro kredit daromad, narx, pul, valyuta kursi, to’lov balansi va boshqalar kabi iqtisodiy kategoriyalari bilan bog’liqdir. Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir. Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumatlar, yirik korporatsiyalar hamda xalqaro va regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar. Garchi xalqaro kredit tashqi oborotda tovarlarning, xizmatlarning, kapitalning harakat qilishni ta’minlasa ham, milliy chagaradan tashqaridagi tovarlarga bo’lgan munosabatlarda ssuda kapitalining harakati aniklanadicha mustaqildir. Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va to’lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit qo’yidagi xususiyatlari bilan harakterlanadi (2-rasm):

- qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot va muassasalar, xuquqiy shaxslar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar; - qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi; - qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining manbasi qarz oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Shuningdek, xalqaro kredit chet el obligatsiyalari, chet-el korxonalari aksiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlariga foyda olish maqsadlarida kapital qo’yish shaklida ham bo’ladi. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining o’ziga xos harakatini o’zida ifoda etuvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi; 1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ehtijning qondirilishini ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlararo qayta taqsimlaydi. Xalqaro kreditning mexanizmi orqali ssuda kapitali foydani ta’minlash maqsadlarida

yurgan iqtisodiy agentlar afzal ko’radigan sohalarga intiladi. Shu bilan birga kredit milliy daromadni o’rtacha daromadga tenglashtirilga va uning massasini ko’paytirilishiga yordam beradi. 2. Muomala harajatlarini tejash sohasida xalqaro hisob-kitob yo’li, hamda naqd pulsiz to’lovlarning rivojlantirilishini va tezlashtirish yo’llari orqali xaqiqiy pullarni (oltin, tushumlarni) kreditga almashtiradi. Yana naqd valyuta oborotini xalqaro kredit operatsiyalariga almashtiradi. Xalqaro kreditning bazasida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari, ya’ni veksel, cheklar hamda bank o’tkazmalari, depozit sertifikatlar va x.o. yuzaga keldi. Xalqaro iqtisodiy manosabatlarda ssuda kapitalining muomala vaqtini tejalishi ishlab chiqarish kapitalining harakat qilish vaqtini ko’paytiradi va ishlab chiqarish hamda daromadning o’sishini ta’minlaydi. 3. Kapitalning konsentratsiyalashuvini va markazlashuvini tezlashtiradi. Chet el kreditlarini jalb etish tufayli qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish jarayoni tezlashtiriladi (tezl), individual jamg’arishning chegaralari olib tashlanadi yoki suriladi, ir mamalkatning tadbirkorlarining kapitallari boshqa mamlakatning (tadbirkorlarini k) vositalarini ularga qo’shilishi hisobiga ko’paytiriladi. Qadimdan xalqaro kredit individual korxonalarning aksionerlik jamiyatiga aylantirilishida va yangi firmalarning yaratilishidan bir omil bo’lib xizmat qiladi. Kredit ayrim xollarda kapitalning boshqa davlatlarning mehnati va mulki sifatida eplab sarf qilinishiga imkon beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlar yirik kompaniyalarning va qiyin ahvolda bo’lgan kichik va o’rtacha firmalarning ssud kapitallarini dunyo bozoriga kirishiga va kapitalning bir joyda to’planishini va markazlashuvini kuchaytirishga yordam beradi. Xalqaro kredit funksiyalarining mazmuni bir-biriga teng emas va milliy hamda dunyo xo’jaligining rivojlanishi bilan almashib turadi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotini boshqarib ko’rish funksiyasini bajaradi va o’zi boshqarish ob’ekti bo’lib hisoblanadi.

Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari Xalqaro kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda kim tomonidan qondirilishiga, shuningdek, qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab xalqaro kredit bir necha turlarga bo’linadi. Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan davlatlar tomonidan rivojlanayotgan davlatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to’lash yoki foiz to’lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi. Xalqaro bank kreditlarining:  bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari, maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit);  yevrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan yevrovalyuta bozori resurslari hisobidan yevrovalyutada, ikki yildan o’n yilgacha bo’lgan muddatda, o’zgaruvchi foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud (1 -jadval). Qisqa muddatli xalqaro kreditlarni - xalqaro valyuta fondi, o’rta muddatli kreditlarni - Jahon rivojlanish va taraqqiyot banki, uzoq muddatli (yigirma yilgacha) kreditlarni - Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki berishlari mumkin.

Xalqaro kredit umumjahon munosabatlarining maxsus shakli bo’lib, unda davlatlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari va yirik banklar ishtirok etadilar. Xalqaro kreditning mohiyati bir yoki bir necha mamlakatlar, xalqaro moliyakredit tashkilotlari tomonidan boshqa mamlakatlarga milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlarini rivojlantirish va o’zaro xo’jalik aloqalarini kengaytirish uchun tovarlar yoki pul shaklidagi resurslarni vaqtincha foydalanishga berishdan iboratdir. Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarni bajarish orqali ikki yoqlama, ya’ni ijobiy va salbiy rol o’ynaydi. Xalqaro kreditning ijobiy roli takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlanishi hamda uning kengayishi orqali ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining tezlashishida o’z aksini topadi. Ushbuda ularning o’zaro aloqasi aks etadi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarga va pirovard oqibatda takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi bog’lovchi bo’g’in hamda uzatkich mexanizmi rolini o’ynaydi. Ishlab chiqarish o’sishining mahsuli bo’lgani holda xalqaro kredit bir vaqtning o’zida uning zaruriy sharti va katalizatori bo’lib ham hisoblanadi. U ishlab chiqarish va muomala jarayonlarining baynalmilallashuvi, jahon bozorining shakllanishi hamda rivojlanishiga ko’maklashadi va xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tezlashishiga ko’maklashadi: Mamlakatlarning kredit siyosati jahon bozorlarida kreditor mamlakat mavqelarini mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlar mavqelarini o’stirgan holda olingan foydalarni qarzdor mamlakatlardan o’tkazish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda ssudalarni foizlar bilan qaytimining jamiyat sof daromadining ma’lum bir hajmidan oshgan yillik to’lovlari qarzdor mamlakatlarda mazkur jamg’armalarning shakllanish manbalariga salbiy ta’sir etadi. Ikkinchidan, xalqaro kredit qarzdor mamlakatlarda kreditor mamlakatlar uchun qulay bo’lgan iqtisodiy va siyosiy rejimlarning yaratilishi hamda

mustahkamlanishiga ko’maklashadi. Ishlab chiqarish va almashuvning baynalmilallashuvi, jahon xo’jalik aloqalari yangi shakllarining paydo bo’lishi xalqaro kreditning turli shakllari rivojlanishiga ob’ktiv asos bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro xususiy kreditlar turli transmilliy korporatsiyalar, firmalar, banklar va vositachi brokerlik kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin. Ushbu kreditlar ichida yirik korxona va firmalar tomonidan beriladigan kreditlar salmog’i juda kattadir. Masalan, O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan juda ko’p qo’shma korxonalar xorijiy firmalar va korxonalar tomonidan berilgan kreditlar yordamida yaratilgan. Xalqaro davlatlar krediti yoki hukumatlararo kreditlar u yoki bu mamlakat hukumati kredit muassasalari tomonidan boshqa mamlakatning u bu tarmoqlarini ustuvor rivojlantirish maqsadida beriladi. Hukumatlararo kreditlar xususiy kreditlarga nisbatan past foizlarda yoki imtiyozli ravishda yoki umuman foizsiz, ayrim hollarda beg’araz yordam sifatida ham berilishi mumkin. Masalan, 2000 yilda Turkiyada ro’y bergan zilzila oqibatlarini tugatish va iqtisodiyot obektlarini tiklash maqsadida AQSH «Eksimbank»i 50 mlrd. AQSH dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratdi. O’zbekistonda kasb-hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida Janubiy Koreya hukumati respublikamizga 37 mln. AQSH dollari miqdorida, Yaponiya hukumati tomonidan ham kreditlar berdi. Bunday kreditlar Yevropa mamlakatlari tomonidan ham berilmoqda. Xalqaro va mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan kreditlar odatda, rivojlanayotgan mamlakatlarga Uzoq muddatlarga, imtiyozli shartlarda, past foizlarda aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday maqsadlar qatoriga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, milliy valyutani mustahkamlash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni chuqurlashtirish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, raqobatchilik muhitini shakllantirish, kadrlar tayyorlash dasturlari kabilar kiradi. Xalqaro va mintakaviy valyuta-kredit tashkilotlari qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB yoki Jahon

banki), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va boshqalar kiradi. O’zbekiston Respublikasining yuqoridagi xalqaro va mintaqaviy valyutakredit tashkilotlar bilan xalqaro kredit munosabatlari to’g’risida kelgusi bo’limda batafsil ma’lumot beriladi. Hozirgi paytda rivojlanayotgan va muhtoj mamlakatlarga xalqaro kreditdan tashqari turli jamoat tashkilotlari va fondlar tomonidan beg’araz yordam ko’rsatilmoqda. Bunday yordam asosan sog’liqni saqlash va ta’lim tizimini rivojlantirish, ekologik muammolarni bartaraf etish va boshqa maqsadlarda berilmoqda. Bunday tashkilotlar sifatida Xalqaro «Ekosan» fondi, Xalqaro Qizil Hoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, TAKIS dasturi, Germaniyaning K.Adenuer va A.Gumbolt, AQShning B.Franklin va G.Soros fondlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Xalqaro kreditning tamoyillari. Xalqaro kreditning takror ishlab chiqarish bilan aloqasi uning tamoyillarida aks etadi: 1) qaytarishliligi: agarda olingan mablag’lar qaytarilmayotgan bo’lsa, unda ushbu holat kapitalni qaytarmaslik sharti bilan berilishiga, ya’ni moliyalashtirishga aloqadordir; 2) muddatlilik: kredit kelishuvida belgilangan muddatlarda kredit qaytarilishini ta’minlaydi; 3) to’lovlilik: qiymat qonuni harakatini aks ettirgan holda kreditning har bir holatidagi alohida shartlarni amalga oshirish usulidir; 4) moddiy ta’minlanganligi: kredit so’ndirilishining kafolatida o’z aksini topadi; 5) maqsadli yo’nalishi: ssudaning aniq bir ob’ktlarini belgilanishi. Xalqaro kreditning tamoyillari uning bozor iqtisodiy qonunlari bilan aloqalarini ifodalaydi va bozor sub’ktlari hamda davlatning joriy hamda strategik vazifalariga erishish maqsadida ishlatiladi.

O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro kreditni o’rni Bugun O’zbekistondagi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o’tkazilayotgan tub o’zgarishlar o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi. O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablag’lari ajratayotgan moliya institutlari oldiga katta vazifalar qo’yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning nafaqat an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga, balkim xorijiy valyuta-kredit munosabatlariga tayangan holda amalga oshirilib kelinmoqda. O’zbekistonda olib borilayotgan har tomonlama asoslangan xalqaro valyutakredit munosabatlari mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va investsiya muhitiga ijobiy ta'sir etishi bilan birga investitsiyalar kiritish ob'ektlarini jozibadorligini ham oshirmoqda. Bular, o’z navbatida, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishga barcha moliyalashtirish manbalaridan keladigan invetitsiyalar hajmini o’sib borishini ta'minlamoqda. Xususan, 2019 yilda amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, 2018 yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi. 2019 yil yanvar-dekabr oylarida 189,9 trln. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134,3 trln. so’m jalb etilgan mablag’lar hisobidan moliyalashtirilgan bo’lsa, korxona, tashkilot va aholining o’z mablag’lari hisobidan 29,3 % yoki 55,6 trln. so’m moliyalashtirildi (3-rasm). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2019 yilning yanvardekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd. so’mni tashkil etdi. Mos ravishda markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 3,1 % punktga ko’payib, 73,4 % ni yoki 139237,5 mlrd. so’mni tashkil etdi.

Korxona va tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar ulushi salmoqli bo’ldi – 39292,3 mlrd. so’m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 20,7 %. Aholi mablag’lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 8,6 % yoki 16302,5 mlrd. so’m o’zlashtirildi. 2019-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2018- yilning mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib, 19,6 % ni tashkil etdi (4-rasm).

Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag’lari hisobidan 24856,0 mlrd. so’m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 13,1 % ini tashkil etib, 2018 yilga nisbatan 4,7 % punktga kamaydi), O’zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlar 27866,4 mlrd. so’m (14,7 % va 0,9 % punktiga ko’paydi), kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 21615,4 mlrd. so’m (11,4 % va 8,3 % punktga ko’paydi), Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi 6511,9 (3,4 % va 3,0 % punktga kamaydi), Respublika byudjeti 14518,0 mlrd. so’m (7,6 % va 1,1 % puktiga kamaydi), Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarini rivojlantirish jamg’armasi 1759,2 mlrd. so’m (0,9 % va 0,3 % punktga ko’paydi) va Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish jamg’armasi hisobidan esa 31,3 mlrd. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirildi. Jami asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalarning hajmidagi ulushi bo’yicha hududlar kesimida Toshkent shahri hamon yetakchilik qilmoqda. Ushbu hududda jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 21,8 % o’zlashtirildi. Mos ravishda Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarida ushbu ko’rsatkich 12,4 va 9,4 % ni tashkil etdi. Asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalarning yuqori o’sish sur’atlariga

qaramay Sirdaryo hamda Xorazm viloyatlarida o’zlashtirilgan investitsiyalarning jami Respublikada o’zlashtirilgan investitisyalar hajmidagi eng kam ulushlar qayd etildi – 3,2 va 2,9 %. O’zbekiston Respublikasi bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalarning texnologik tarkibida mashina, uskuna va inventarlarga investitsiyalar 93367,7 mlrd. so’m o’zlashtirilgan bo’lib, jami investitsiyalarning 49,2 % ni tashkil etdi, qurilish montaj ishlari bo’yicha 82339,0 mlrd. so’m (jami investitsiyalardagi ulushi 43,3 %) va boshqa xarajatlarga 14217,6 mlrd. so’m (7,5 %) o’zlashtirildi. Hududlar kesimida jami asosiy kapitalga investitsiyalar hajmida qurilishmontaj ishlarining ulushi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich Surxondaryo viloyatida kuzatildi – 61,8 % yoki 7562,7 mlrd. so’m. Qurilish-montaj ishlarining ulushi bo’yicha eng quyi daraja Jizzax viloyatida kuzatilib, 32,2 % ni yoki 2546,7 mlrd. so’mni tashkil etdi va mos ravishda, ushbu hududda mashina, uskunalar va inventarlarga xarajatlar bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich – 65,5 % yoki 5189,6 mlrd. so’m kuzatildi. 2019 yilda ham asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning katta qismi yangi qurilishga yo’naltirildi. Yangi qurilishga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi 101800,2 mlrd. so’mni tashkil etib, jami o’zlashtirilgan investitsiyalarning 53,6 % ini tashkil etdi. Iqtisodiyotda mavjud obyektlarni kengaytirish, rekonstruksiya qilish, modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga yo’naltirilgan investitsiyalar 54531,7 mlrd. so’mni tashkil etdi va respublikada jami o’zlashtirilgan investitsiyalarning 28,7 %ini tashkil etdi.

Похожие

Xalqaro kredit

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Xalqaro kredit munosabatlari

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili