Вариация кўрсаткичлари - Экономика - Рефераты

Вариация кўрсаткичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179 KB

Вариация кўрсаткичлари Режа: 1. Вариация мо ҳ ияти ва уни статистик ў рганиш зарурлиги. 2. Вариация к ў рсаткичлари. 3. Дисперсия ва ў ртача квадратик тафовут хоссалари. 4. Дисперсия ва ў ртача квадратик тафовутни шартли «момент усулида» ҳ исоблаш 5. Гуру ҳ лар ичидаги ва гуру ҳ лараро дисперсиялар. Дисперсияларни қў шиш қ оидаси.

Ўртача миқдор бир-биридан тафовут бўлган алоҳида миқдорларни умумлаштириб тавсифласа-да, лекин ўзига нисбатан алоҳида миқдорларнинг қанчалик тафовутда эканлигини, у тафовутнинг қанчалик катта-кичиклигини ифодалай олмайди. Ўртача миқдорлар мавҳум миқдорлардир, улар ўрганилаётган тўпламга умумлаштирилган ҳолда баҳо берадилар холос, лекин унинг бирликларини тузилишини, уларни бир-биридан фарқини кўрсатмайдилар, аксинча бу ҳолат ўртачаларда ёпилиб кетади. Тўплам бирликларининг ўртача атрофида айрим гуруҳ ва гуруҳчаларга бўлинишини, улар ўртачадан қандай масофада жойлашганлигини, уларнинг ичидаги тебранишларни ўртача миқдорлар ифодалаб бера олмайди. Алоҳида миқдорлар ўртасида тафовут қанчалик кичик бўлса, улар асосида ҳисобланган ўртача шунча реал бўлади ва аксинча, улар ўртасидаги тафовут қанчалик катта бўлса улар асосида ҳисобланган ўртача шунча ишончсиз бўлади. Қуйидаги икки ўртачани олайлик:кг x кг x II I 90 ; 90   . Иккала ўртача тенг, аммо улар қандай бирликлар асосида ҳисобланганлиги бизга номаълум. Мисол учун учта талаба қуйидагича балл тўплашган: биринчиси 89 балл; иккинчиси 90; учинчи 91. Тўпланган ўртача баллни ҳисобласак, у 90 га  3:) 91 90 (89   тенг. Иккита талабадан биттаси 19 балл, иккинчиси 161 балл тўплашган. Ўртача балл бу ерда ҳам 90 га  2:) 161 (19  тенг. Олинган натижалардан кўриниб турибдики, x ҳодисага тўғри баҳо бермоқда, яъни бирликларнинг ўртачадан фарқи жуда оз, 2x - эса биринчининг акси. 2x - ўртача орқали биз ўртачалар ҳодисанинг ички тузилишини ҳақиқатдан ҳам бекитишига гувоҳ бўламиз. "Вариация" сўзи лотинча “variatio” сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўзгариш, фарқ, тебраниш каби маъноларни билдиради. Статистикада вариация деганда, ўзаро қарама-қарши омиллар таъсирида бўлган, бир турдаги бирликдан ташкил топган миқдорий ўзгаришлар тушунилади. Ўрганилаётган белгининг тасодифий ва

сурункали (систематик) вариациялари бўлиши мумкин. Ўрталаштирилаётган бирликларнинг  x ўртачадан ҳар хил тафовутда бўлиши вариация кўрсаткичлари орқали баҳоланади. Вариация кўрсаткичлари Кўрсаткичлар Белги Ҳисоблаш тартиби оддий қаторларда вазнли қаторларда Вариацион кенглик R min max X X R   Ўртача мутлақ тафовут d n x x d    f f x x d     Дисперсия 2  n x x 2 2 ) (     f f x x     2 2 ) (  Ўртача квадратик тафовут  n x x 2) (     f f x x     2) (  Вариация коэффициенти v 100  x v  Жадвалдан кўриниб турибдики, тафовутни ба ҳ олашда бир қ анча кўрсаткичлардан фойдаланилади. Шулардан бири ва энг оддийси вариацион кенгликдир. Вариацион кенглик (R) дейилганда белгининг энг катта ва кичик даражалари орасидаги фарқ (тафовут) тушунилади ва у қуйидагича аниқланади: min max X X R   бу ерда: R - вариацион кенглик; Хmaх - белгинннг энг катта даражаси; Xmin белгининг энг кичик даражаси. Мазкур кўрсаткич айрим камчиликларга эга : биринчидан, вариацион кенглик икки четки ҳ адга асосланган, улар эса тасодифий бўлиши мумкин ; иккинчидан , ҳ адлар ўртача билан та ққ осланмайди. Шу сабабли бу кўрсаткичдан қаторнинг ҳадлари бир-биридан унчалик катта миқдорда фарқ

қилмайдиган шароитларда фойдаланиш мумкин. Ўртача мутлақ тафовут алоҳида миқдорлар билан уларнинг ўртача миқдори ўртасидаги фарқларнинг тўпламдаги бирликлар сони йиғиндисига бўлган нисбат натижасидир. x - вариацион қаторнинг алоҳида миқдорлари; x - уларнинг ўртача миқдори; n - ҳадлар сони (вазн);  f - ҳадлар йиғиндиси. Ю қ орида кўриб чиқилгандек , ўртача арифметик миқдор нинг математик х усусиятларидан бири шунда эдики алоҳида миқдорлар билан уларнинг ўртачалари ўртасидаги фарқ йиғиндиси 0 ) (    x x нолга тенг . Шунинг учун ҳам бу ерда фарқлар ишорасига эътибор берилмайди, улар қавс ичига олинмасдан тўғри чизиқ ичига ) ( f x x ёки x x     олинади. Натижада умумий олинган йиғинди иқтисодий, реал маънога эга бўлмайди, шу сабабли бу кўрсаткич амалиётда деярли қўлланилмайди ва унинг ўрнига дисперсия ишлатилади. Дисперсия  2 алоҳида миқдорлар билан уларнинг ўртача миқдори ўртасидаги фарқлар квадратининг тўпламдаги бирликлар сони йиғиндисига бўлган нисбат натижасидир. Агар дисперсияни квадрат илдиздан чиқарсак, у ҳолда ўзгарувчанликнинг ҳақиқий даражаси келиб чиқади. Бу кўрсаткич ўртача квадратик тафовут деб аталади    . Ўрганилаётган ҳодиса қандай бирликларда ифодаланган бўлса, ўртача квадратик тафовут ҳам шундай бирликларда ифодаланади. Юқорида кўриб чиқилган вариация кўрсаткичлари ўрганилаёттан ҳодиса ва воқеалар қандай бирликларда (сўм, тонна, метр ва ҳ.к.) ифодаланган бўлса, улар ҳам шу бирликларда ифодаланади. Бу эса турли хилдаги ҳодиса ва воқеалар учун ҳисобланган кўрсаткичларни таққослашга имкон бермайди. Ушбу муаммо статистикада вариация коэффициентини

ҳисоблаш билан ҳал этилади. Вариация коэффициенти   ўртача квадратик тафовутнинг   ўртача миқдорга x бўлган нисбат натижасига тенг. Мазкур коэффициент қиймати 0 билан 1 орасида ётади. У 0 га қанча яқин турса, ўзгарувчанлик шунча кучсиз ва аксинча. Вариация коэффициентини фоизда ифодалаш ёрдамида турлича ифодаланган ўртача квадратик тафовутлар бир хил асосга келтирилади ва шу туфайли турлича ҳодисалар ўзгарувчанлиги қиёсий таҳлил қилинади. Бу кўрсаткич 30%дан юқори бўлса тўплам бирликлари тарқоқ ва улар учун ҳисобланган ўртача ҳақиқий маъно касб этмайди. Дисперсия лотинча " dispersio " сўзидан олинган бўлиб, тарқоқлик, яъни тўпламдаги кузатилаётган белги бирликларининг ўз ўртачаларидан ўртача қанчалик тафовутда эканлигини тавсифлайди. Шунинг учун ҳам дисперсия  2 тафовутнинг квадрати деб аталади. Дисперсион таҳлил ёрдамида қуйидаги масалалар ечилади:  бир ёки бир неча белги бўйича гуруҳланган ҳодисалар ўртачалари орасидаги тафовутга умумий ишонч баҳоси берилади;  бир ёки бир неча омилларнинг ўзаро таъсири бўйича умумий ишонч баҳо аниқланади;  жуфт ўртачалар орасидаги хусусий тафовутга баҳо берилади. Агар муқобил белги ҳам бир хил аҳамиятга эга бўлса, у ҳолда вариация жуда кучли бўлади. Маълумки, тўплам бирликлари ўртасидаги тафовут бир қ анча омиллар ўзгаришига боғлиқ. Бу омиллар таъсирини биз статистиканинг бошқа усуллари ёрдамида ўрганишимиз мумкин. Улардан бири гуруҳлаш усулидир. Гуруҳлаш усули ёрдамида тўплам бирликларини маълум бир белги бўйича турдош гуруҳчалар ёки бўлакларга ажратамиз. Бу билан бирликларнинг четланишига таъсир қилувчи омиллар уч гуруҳга: умумий, гуруҳлараро ва гуруҳ ичидаги омилларга ажралади. Энди тебранишнинг уч кўрса тки чини аниқлаш зарур бўлади: умумий дисперсия, гуруҳлараро дисперсия ва

гуруҳлар ичидаги дисперсия. Умумий дисперсия ўрганилаётган тўпламдаги ҳ амма шароитларга боғлиқ белги вариациясини характерлайди ва қуйидаги формула билан ҳисобланади:f f x x y     2 2 ) (  Гуруҳлараро дисперсия ўрганилаётган вариацияни ифодалайди. Бу вариация гуруҳлаш асоси қилиб олинган омил бе л ги таъсирида пайдо бўлади. Гуруҳлараро дисперсия умумий ўртача атрофида бўлган гуруҳ (хусусий) ўртачаларининг тебранишини характерлайди ва қуйидаги формула билан ифодаланади. i i y i f f x x     2 2 ) (  бу ерда ix - гуруҳлар бўйича ўртача; yx - умумий ўртача; if - гуруҳлар бўйича вазнлар сони. Гуруҳлар ичидаги дисперсия ҳар бир гуруҳдаги тасодифий вариацияни баҳолайди ва қуйидаги формула билан аниқланади:   i i i f x x    2 2 ва ўртача гуруҳ ичидаги дисперсия ёки қолдиқ дисперция   f fi i 2 2   ; Умумий дисперсия гуруҳлараро ва гуруҳлар ичидаги дисперсия йиғиндисига тенгдир: 2 2 i y      Бу муносабат дисперцияларни қўшиш қоидаси деб ҳам аталади. Аналитик гуруҳлашда биламизки омил белги натижавий белгини ўзгаришига олиб келади. Бу ерда шуни айтиш лозимки, натижавий белгини ўзгаришига

омил белги билан бирга гуруҳлаштириш жараёни ҳам таъсир қилади. Бу таъсир детерминация ва корреляция коэффициенти орқали тавсифланади. Агар биз гуруҳлараро дисперсияни умумий дисперсияга нисбатини олсак детерминация ) ( 2 коэффициент и келиб чиқади. Бу коэффициент умумий вариациянинг қанчаси гуруҳлаш асосига қўйилган омил белги ҳисобидан амалга ошганлигини характерлайди ва қуйидаги формула билан аниқланади: 2 2 2     Детерминация коэффициентини квадрат илдиздан чиқариб, корреляцион нисбат кўрсаткичи аниқланади. Корреляцион нисбат гуруҳлаш белгиси (омил) ва натижавий белги ўртасидаги бо ғ лиқликнинг зичлигини кўрсатади ва қуйидаги формула билан аниқланади: 2 2    Мазкур кўрсаткич 0 ва 1 оралиғида бўлади. У қанчалик бирга яқинлашиб борса, омил белги билан натижавий белги ўртасидаги боғланиш шунчалик зичлигидан далолат беради. Ю қ орида ечган мисолларимиздан кўриниб тури б дики, дисперсияни ҳисоблаш кўп ме ҳ нат талаб қиладиган ишлардан биттаси экан. Ўртача арифметикни ҳисоблашда қўллаганимиздек, дисперсияни аниқлашда ҳам момент усулини қўлласак ҳисоб-китоб ишлари анча соддалашади. Дисперс и яни момент усулида ҳи соблаш қуйидаги формула ёрдамида амалга оширилади: ) ( 21 2 2 2 m m i    Дисперсияни аниқлаш учун олдин биринчи ва иккинчи тартибли моментларни ҳисоблаш зарур. Биринчи тартибли момент қуйидаги формула билан аниқланади:

f f i A x m     ) ( 1Иккинчи даражали момент қуйидаги формула билан аниқланади: f f i A x m    2 2 ) (

Похожие

Вариация кўрсаткичлари

Вариация моҳияти ва уни улчаш зарурияти

Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари

Айланма фондлар (маблағлар) тушунчаси, таркиби ва кўрсаткичлари

Сабзавот ва мевалар уларнинг турлари сифат кўрсаткичлари