Uzbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish - Экономика - Рефераты

Uzbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi 2. Resurslar tejamkorligining strategiyasi va taktikasi 3. Mineral xomashyo va undan okilona foydalanish

www.arxiv.uz 1. Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi kayta yaishlovchi barcha sanoat tarmoklarining ishlab chikarish jarayonida katnashuvchi elementlardan biri xomashyodir, chunki xomashyosiz xech kanday maxsulot ishlab chikarish mumkin emas. Xomashyo deb, kazib olish yoki ishlab chikarish uchun ma`lum darajada mexnat sarflangan va shu mexnat natijasida bir kadar uzgargan mexnat buyumiga aytiladi. Xomashyo asosiy va yordamchi materiallarga bulinadi. Asosiy xomashyo – tayyor maxsulotning moddiy asosini tashkil kiluvchi mexnat buyumidir. Tayyor maxsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xomashyoni kayta ishlashga zarur sharoit yaratib beruvchi kolgan barcha mexnat buyumlari yordamchi materiallar deb ataladi. Mexnat buyumlarining maxsulot ishlab chikarishda kay tarzda katnashishiga karab ular xam xomashyo (asosiy xomashyo), xam yordamchi material bulishi mumkin. Masalan, neft yokilgi sifatida yordamchi material bulsa, benzin yoki kerosin ishlab chikarishda esa xomashyodir. Xomashyo keng mikyosda iste`mol buyumlari xamda ishlab chikarish maxsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallardan iborat. U kuyidagi talablarga javob berishi kerak: - mikdori jixatidan yetarli bulishi; - kazib olish arzon va oson bulishi; - texnologik jarayonlar oson borishi kerak . Xar bir xomashyo mexnat buyumidir, Lekin xar bir mexnat buyumi xomashyo emas. Mexnat buyumi mexnat vositasi bilan ma`lum darajada uzgargandan keyingina xomashyoga aylanadi. Yer ostidagi foydali kazilmalar, yovvoyi xayvonlar, daraxtlar va xokazolar xomashyo bulmay, balki potensial tabiiy boyliklardir. Mexnat vositasi yordamida ovlangan xayvonlar, kazib olingan ma`danlar, kesilgan daraxtlar va boshkalar xomashyo xisoblanadi.

www.arxiv.uz - Ishlab chikarish jarayonida bir yoki bir necha boskichda kayta ishlangan bulsa-yu, lekin tayyor maxsulot sifatida iste`mol kilina olmasa, u chala maxsulot, ya`ni yarimfabrikat deb ataladi. - Xayotda yarimfabrikat uni ishlab chikargan ishlab chikarish nuktai nazaridan karaganda tayyor maxsulot, iste`mol kiluvchi ishlab chikarish nuktai nazaridan karaganda xomashyo xisoblanadi. - Xomashyo resurslarini xomashyodan fark kilmok kerak. Xomashyo resurslariga mamlakatdagi foydali kazilmalar konlari, urmon maydonlari, uy xayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar kirsa, ular kazib chikarilgan yoki ishlab chikarish uchun mexnat sarflangandagina xomashyoga aylanishi mumkin. - Xomashyo ishlab chikarish jarayonining asosiy elementi sifatida sanoat ishlab chikarishiga va uning iktisodiga katta ta`sir kursatadi. Sanoatning kayta ishlovchi tarmoklarida xomashyo va yokilgi xarajatlari ishlab chikarishga sarflangan xarajatlar xajmida eng katta salmokka egadir. Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iktisodiy kursatkichlari kup jixatdan tayyor maxsulot ishlab chikarish uchun ketgan xomashyo va yokilgi xarajatlari darajasiga boglik buladi. Sanoat maxsuloti tannarxida xomashyo, yordamchi materiallar va yokilgi xarajatlari butun sanoat buyicha urtacha 70 foizni tashkil etadi. Shuning uchun xomashyoni tejab ishlatish sanoat maxsuloti tannarxini pasaytirishda, ishlab chikarish kuvvatlaridan yaxshi foydalanishda va ishchilar mexnatining unumdorligini oshirishda katta rol uynaydi. - Material kup sarflanadigan tarmoklarda xomashyo va materiallardan okilona foydalanish maxsulot tannarxini pasaytirishning asosiy manbaidir. Mashina va uskunalarning unumli ishlashi va tayyor maxsulot ishlab chikarish uchun vaktning sarflanish darajasi xomashyo sifati va uning turiga boglik. Sanoatdagi xomashyolar xilma-xil bulib, ular kuyidagi turlarga bulinadilar: - sanoat xomashyosi; - kishlok xujaligi xomashyosi. - Sanoat xomashyosi turli belgilariga kura kuyidagicha turkumlanadi: - kelib chikishiga kura – tabiiy va sun`iy;

www.arxiv.uz agregat xolatiga kura - kattik, suyuk xamda gazsimon; kimyoviy tarkibiga kura – organik va anorganik; ishlatilishiga kura – ozukabop va texnik. kishlok xujaligi xomashyosi ikki turga – usimliklardan olinadigan xomashyolar va xayvonlardan olinadigan xomashyolarga bulinadi. Mineral xomashyolar. Yer ostidan kazib olinadigan mineral birikmalar mineral xomashyolar deyiladi. Xalk xujaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bulinadi: a) rudali; b) rudasiz; v) yonuvchi mineral xomashyolar. Bu minerallarning kupi kattik xolda buladi. Suyuk mineral boyliklarga fakat neft xamda tuz eritmalari, gaz xoldagisiga esa tabiiy gaz kiradi. Rudali mineral xomashyolar foydali jinslar bulib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Rudasiz mineral xomashyolar xam tog jinslaridir. Ular metall olish uchun ishlatilmaydi. Bunday mineral xomashyolar kimyoviy kayta ishlanmasdan tugridan-tugri xalk xujaligida yoki metalsiz ishlab chikarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Rudasiz minerallar shartli ravishda kuyidagi turlarga bulinadi: kurilish materiallari – tugridan-tugri yoki fizik-kimyoviy kayta ishlangandan sung kurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xomashyo; industriya xomashyolari – kimyoviy kayta ishlanmasdan sanoatning turli tarmoklarida ishlatiladigan xomashyo. kimyoviy mineral xomashyolar – kimyoviy kayta ishlash uchun ishlatiladigan minerallar; kimmatbaxo va rudasiz minerallar – tabiiy xolda yoki mexanik kayta ishlangandan sung bezak uchun ishlatiladigan minerallar. Yonuvchi mineral xomashyolar yokilgi sifatida ishlatiladigan foydali kazilma boyliklardir. Bularga toshkumir va kungir kumir, torf, yonuvchi slanetslar, neft xamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Yonuvchi gazlar, neft va kumir eng arzon xamda foydalanish uchun kulay yokilgigina bulmay, balki kimyo sanoatida kimmatbaxo xomashyo xamdir.

www.arxiv.uz Usimlik va xayvonot xomashyolariga yogoch, zigir, kanop, yoglar, usimlik moylari, xayvonot terilari va shunga uxshashlar kiradi. Bular xalk xujaligida ishlatilishiga kura, ozukabop va texnik xomashyolarga bulinadi. Ozukabop xomashyolarga ozuka sifatida ishlatiladigan birikmalar – urmonchilik, balikchilik va kishlok xujaligi maxsulotlari kiradi. Usimlik va xayvonlardan olinadigan texnik xomashyolarga yukorida kursatilgan xalk xujaligi tarmoklarining ozik uchun yaramaydigan maxsulotlari kiradi. Ularni mexanik va kimyoviy kayta ishlab, ulardan turmushda va sanoat ishlab chikarishida ishlatiladigan xomashyolar olinadi. Bunday xomashyo turlarini kimyoviy kayta ishlab, turli maxsulotlar olish mumkin. Manbalari kupligi, amaliy jixatdan bitmas-tuganmas zaxiraga egaligi ular asosida kupgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil etishga imkon beradi. Umuman, fan va texnikaning nixoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan- yangi materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini kidirib topish masalasini dolzarblashtirmokda. Bu masala asosan olti yul bilan amalga oshiriladi: - iloji boricha arzon xomashyolarni kidirib topish va ishlatish; - xomashyodan kompleks foydalanish; - konsentrlangan xomashyo va maxsulotlar ishlatish; - juda toza maxsulotlar ishlatish; - texnika maksadlari uchun ishlatiladigan ozukabop xomashyolarni noozukabop xomashyo bilan almashtirish; iloji boricha maxalliy xomashyolardan foydalanish. Xozirgi vaktda kimyo va kimyoviy texnologiya yutuklari muxim texnika- xujalik maxsulotlarini noozukabop xomashyolardan olishga imkon beradi. Bunday xomashyolar sifatida toshkumir, torf, slanets, neft, tabiiy gaz, yogoch, usimlik va kishlok xujaligi maxsulotlarining chikindilari ishlatilmokda. Masalan, sovun yuvuvchi maxsulotlar, izolyatorlar ishlab chikarishda, tukimachilik sanoatida, rezina maxsulotlari ishlab chikarishda, charm sanoatida, korroziyaga karshi kurashishda, betonlarni suv utkazmaydigan kilishda, metallarni silliklashda,

www.arxiv.uz kirkishda sovutgichlar sifatida xar yili bir necha ming tonnalab kimmatbaxo ozukabop moylar ishlatiladi. Sanoatning kupgina tarmoklarida keng mikyosda ishlatiladigan etil spirti ishlab chikarish uchun xam juda kup mikdorda yukori sifatli don va kartoshka ishlatiladi. Un, kraxmal, sut kabi maxsulotlardan texnik maksadlar uchun foydalaniladi. Masalan, kazein-oksil modda sutda buladi, kazein yelim ishlab chikarishda, kogoz va charm sanoatida buyokchilikda xamda mukovalar kilishda asosiy maxsulot sifatida ishlatiladi. Bu maksadda kazein ishlab chikarish uchun xar yili bir necha yuz ming tonna yogsizlangan sut sarflanadi. Kraxmal tukimachilik sanoatida, rezina va kimyo sanoatida, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng kullaniladi. Xozir sanoatda kraxmal poliakrillamid xamda sellyulozaning suvda eruvchan efirlari – karboksilmetil sellyuloza (KMS) bilan muvofakkiyatli almashtirilgan. Shu bilan birga KMS kup mikdorda kraxmal urnida tukimachilik, kogoz va gugurt sanoatlarida esa ozukabop un urnida ishlatilmokda. Xozir etilendan va yogochdan olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati jixatidan ozukabop xomashyolardan olinadigan etil spirtdan fark kilmaydi va ancha arzon xisoblanadi. Shuning uchun xalk xujaligining kup tarmoklarida bunday etil spirt kup ishlatilmokda. Shuningdek, gaz va neftni kayta ishlash maxsulotlaridan sirka kislota, glitserin va yoglar ishlab chikarilmokda. Maxsulotlarni bu yul bilan ishlab chikarishda kup mikdorda ozukabop xomashyolar tejab kolinadi va ishlab chikarilayotgan maxsulotlarning tannarxi birmuncha arzonlashadi. Sanoatni yanada rivojlantirish, texnika tarakkiyoti sur`atlarini jadallashtirish va sanoat maxsulotlarining turlarini kupaytirish vazifalari sun`iy materiallar ishlab chikarishni intensiv rivojlantirishni takozo etadi. Sun`iy materiallar ishlab chikarish va ularni sanoatda kullash kuyidagi xollarda iktisodiy samarali xisoblanadi: а) sun`iy material yagona xomashyo bulgan tarmokda ishlab chikarishning jadal sur`atlari bilan va keng kulamda rivojlantirishga;

www.arxiv.uz b) kayta ishlovchi tarmoklar texnika bazasining mukammallashuviga; в)iste`molchi tarmoklar maxsulotining sifatini yaxshilashga va assortimentni kengaytirishga; g)kayta ishlash tarmoklarida texnologik jarayonlarni jadallashtirishga va uskunalarni mukammallashtirishga; d)tayyor sanoat maxsuloti ishlab chikarish uchun sarflanadigan ijtimoiy xarajatlarni kamaytirishga sabab bulsa; ye)sun`iy materiallardan ishlab chikariladigan maxsulot tannarxini kamaytirsa. Sun`iy materiallar ishlab chikarish va kullashning iktisodiy samaradorligini aniklashda vakt omilini, ya`ni kiska vakt ichida kerakli mikdorda sanoat maxsuloti ishlab chikarishga erishish mumkinligini e`tiborga olmok lozim. Bu urinda ta`kidlash kerakki, sun`iy materiallar bexad afzalliklarga ega, chunki tabiiy xomashyo bulgan paxta, jun, teri va boshkalarni ishlab chikarishga oylab vakt ketsa, sun`iy materiallarni ishlab chikarishga atiga bir necha kunlab va soat kifoya kiladi. Sun`iy materiallar ishlab chikarishga tabiiy materiallarga nisbatan ancha kam ijtimoiy mexnat sarflanadi. Masalan, 1 tonna yuvilgan jun ishlab chikarishga 7000 odamG`soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 odamG`soat sarf etiladi. Sun`iy materiallar sanoatning kushimcha xomashyo bazasi bulib xizmat kiladi. Ular ishlab chikarishda jarayonlarni kimyolashtirish, ayniksa, organik sintezni rivojlantirish katta rol uynaydi. Turli tarmoklarda kimyoviy usullarni kullash tabiatda kup tarkalgan maxsulotlardan sifati tabiiy materiallarnikidan ancha ustun bulgan juda kup yangi tur sun`iy materiallar ishlab chikarish imkonini beradi. Zamonaviy texnika sintetik materiallarga turlicha talablar kuyadi. Ular uziga xos kator afzalliklarga ega: uzok vakt uta yukori va uta past xaroratga, yukori bosim va juda katta elektr kuchlanishlariga chidamli. Sun`iy materiallar ishlab chikaruvchi tarmoklar, shu jumladan sanoatni rivojlantirish va sanoat xomashyo bazasini kengaytirishning asosiy vositalaridan biridir.

www.arxiv.uz Sanoatni rivojlantirishda plastmassalar, sintetik kauchuk, sun`iy va sintetik tolalar, sun`iy charmlar va charm urnini bosuvchi materiallar, sintetik yuvish vositalari va ozuka xomashyosi urnini bosuvchi sun`iy materiallar muxim rol uynamokda. Plastmassalar – keng nomenklaturaga ega bulgan sun`iy polimer maxsulotlardir. Ular sifat jixatidan tabiiy materiallar bilan tenglashibgina kolmay, balki kup xollarda ulardan ustunlik xam kiladi: uta mustaxkamlik, elektr utkazmaslik, yengillik, kattiklik, egiluvchanlik, tiniklik, korroziyaga, kislotaga, issiklikka chidamlilik, kam yediruvchanlik kabi sifatlarga ega va mexanik ishlashning turli usullariga yengil moslashadi. Mamlakatimiz plastmassalar ishlab chikarish uchun keng xomashyo resurslariga ega, chunki plastmassalar uchun tabiiy va neft gazi, neftni kayta ishlash va koksokimyo sanoati chikindilari, yogochni kimyoviy ishlash maxsulotlari, yengil va ozik-ovkat sanoati, kishlok xujaligining turli xil chikindilari xomashyo bulib xizmat kiladi. Sintetik kauchuk – rezina, rezina-texnika va uy-ruzgor buyumlari ishlab chikarish uchun yagona xomashyodir. Sintetik kauchuk tabiiy kauchukka nisbatan un minglab marotaba tezrok ishlab chikariladi. Tabiiy kauchuk bir necha xususiyatga ega bulsa, sintetik kauchukning xususiyatlari bexisob. Sun`iy va sintetik tolalar sanoatning xomashyo bazasini kengaytirish bilan birga, turli texnik va kiyim-kechak gazlamalari, elektr izolyatsiya materiallari, kabellar va kanatlar, balik tutish turlari va boshka buyumlar ishlab chikarishda keng kullaniladi. Xalk xujaligida charm urnini bosuvchi sun`iy materiallar katta axamiyatga ega. Poyabzal sanoatining usish sur`atlarini amalga oshirish uchun tabiiy charm resurslari yetarli bulmagan sharoitda bu juda xam muxim. Sun`iy charm va charm urnini bosuvchi materiallardan poyabzalning ayrim bulaklarini tayyor xolda ishlab chikarish mumkin. Bu poyabzal sanoatini avtomatlashtirish, ishlab chikarish siklini kiskartirish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish va natijada poyabzal sanoatining texnik-iktisodiy kursatkichlarini yaxshilash imkonini beradi.

www.arxiv.uz 2. Resurslar tejamkorligining strategiyasi va taktikasi Ma`lumki, xar bir jangda xar ikkala tomon xam uz strategiya va taktikasidan foydalanib, imkon kadar yukotishlarsiz galabani kulga kiritishga xarakat kiladi. Shuningdek, iktisodiyotda xam strategiya va taktika kullaniladi. Ma`lumki, xar bir davlat va xujalik yurituvchi subyekt uchun, resurslar tekin emas. Ular uz maksadlariga erishishda strategiya va taktikadan foydalanadilar. Bundan kuzlangan maksad, ishlab chikarish uchun sarflanadigan xomashyo xarajatlarini kamaytirish va shu orkali foydani kupaytirishdir. Izlanishlar kullanilgan strategiya va taktikaning xomashyo xarajatlarini kamaytirishdagi sunggi boskichi va mukobil yuli resurslar tejamkorligi ekanligini kursatmokda. Resurslarni tanlash mukobilligi undan foydalangan soxalarda kuyidagi vazifalarni xal kiladi: - xarajatlarning kamayishi va ishlab chikarilgan maxsulot sifatining oshishi; - aloxida tovarlar va maxsulotlar assortimenti bilan bozorga kirib borish va uz urnini egallash; - maxsulot sifatida anik ustunlikka erishish; - iktisodiyotdagi kabi texnologiyada xam peshkadamlik mavkeining usishiga intilish; dinamikani xisobga olgan xolda mavjud resurslardan yaxshirok foydalanish va xujalik faoliyatidan foyda olish. Mukobillik (bir-biriga zid ikki yuldan birini - yo unisini, yo bunisini tanlab olish zaruriyati) shuningdek, resurslardan foydalanish strategiyasi va taktikasining tarkibiy kismi xisoblanib, ishlab chikarishda iktisodiy tejamkorlik va samaradorlik oshishiga olib keladi. Modomiki, strategiya va taktika xar kanday ishda, shuningdek, moddiy, moliyaviy va boshka resurslardan foydalanishda birinchi navbatda, xodimlardan tegishli bilim va ish malakani, resurslardan foylanishda mas`ullikni, bozor iktisodiyoti sharoiti shartlarini va fan-texnika yangiliklaridan vokiflikni, ilmiy tadkikot va ularning yechimlarini teran anglashni talab kiladi.

www.arxiv.uz Rejali iktisodiyot sharoitida resurslar davlatga karashli bulib, ularni bepul va kaytarib olmaslik koidasi asosida xududlarga, tarmoklarga va korxonalarga taksimlanardi. Bozor iktisodiyoti sharoiti resurslarga va ulardan foydalanishga bulgan talab kuchayayotganligi bois bunday vositalarni tejamkorlik bilan ishlatishni takozo etmokda. Sobik ittifokda barcha resurslar davlat tomonidan bepul taksimlanganligi uchun resurslar tejamkorligi amaliyotda emas, balki xujjatlarda «tejalardi». Endilikda bu masala oldingidek, “yukori”ning kursatmasi bilan emas, xar bir xujalik yurituvchi subyektning samaradorlikni oshirishga bulgan kizikishi asosida xal etilmokda. Xozirgi sharoitda kaysi maxsulotni, kancha va kimga ishlab chikarishgina emas, shu bilan birga bu maxsulotni ishlab chikarishga kancha resurs va mablag talab kilinishi xam kupgina korxonalar uchun asosiy masalaga aylanmokda. Bu xar bir korxonani bir tomondan, talabni kondirish, ikkinchi tomondan esa, resurslar xarajatining kamchikimli yullarini axtarishga undaydi. Bulardan tashkari, xar bir korxona uchun xarakterli bulgan normalashtirish va resurslarning pulliligi xam aynan shuni takazo etadi. Xomashyodan ratsional foydalanish – sanoat xomashyo bazasini kengaytirish va mustaxkamlashning muxim manbaidir. Iktisodiy nuktai nazardan xomashyodan maksadga muvofik va ratsional foydalanishda kup jixatdan kayta ishlovchi sanoat tarmogi yoki korxona uchun xomashyoni tugri tanlash katta axamiyatga ega. Xomashyo maxsulot xususiyatini va sifatli texnologik jarayonni tanlashga va uning progressivlik darajasiga, mashinalardan va vaktdan foydalanish darajasiga, ishlab chikarish siklining uzunligi va umuman ishlab chikarishning barcha texnik-iktisodiy kursatkichlariga ta`sir kursatadi. Xozirgi paytda xar bir sanoat tarmogida bir necha turdagi xomashyo kullaniladi. Ayrim tarmok uchun kaysi xomashyoni tanlash maksadga muvofik ekanligini aniklash uchun turli xomashyolarni kuyidagi kursatkichlar buyicha solishtirmok zarur:

www.arxiv.uz solishtirma kapital xarajatlari; mexnat unumdorligi; maxsulot tannarxi; maxsulot sifati; maxalliy xomashyodan maksimal foydalanish; kamyob bulmagan xomashyodan foydalanish; ishlatilmaydigan chikindilardan foydalanish mumkinligi; sun`iy materiallardan foydalanish mumkinligi; xomashyoning progressiv texnologiya talablariga javob berishi; xomashyoning bulgusi tayyor maxsulot sifat kursatkichlariga javob berishi; ma`lum davrda muayyan tarmokda kullashning xalk xujaligi nuktai nazaridan maksadga muvofikligi; ayrim xududlarning uziga xos xususiyatlari; ayrim tarmoklardagi texnika tarakkiyoti. Kazib chikarish tarmoklarida va kishlok xujaligida olinadigan xomashyo va materiallar bevosita maxsulot olish uchun kayta ishlashdan oldin bir marta ishlanadi. Bundan maksad – xomashyoni unda bulgan keraksiz kushimchalardan tozalashdir. Xomashyodan tulik va xar tomonlama foydalanib, uning turli kismlaridan turli xil maxsulotlar olish uchun undan kompleks foydalanmok kerak. Xomashyo resurslarini kengaytirish va tejashning yana bir yuli – xomashyo va materaillardan kayta foydalanishdir. Masalan, yedirilgan mashinalar, binolar va eski texnikalarning metall kismlari, buzilgan binolarning gishtlari, kogoz materiallari va boshkalardan sanoatda kayta foydalanish mumkin. Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Vazirlar Maxkamasining 2002 yil birinchi yarim yilida respublikani ijtimoiy iktisodiy rivojlantirish yakunlari va iktisodiy isloxotlarning borishini baxolash xamda 2002-2003 yillarda isloxotlarni chukurlashtirishning asosiy yunalishlariga bagishlangan majlisidagi ma`ruzasidan asosiy e`tiborni yer, suv, gaz va energetika resurslaridan samarali foydalanish asosiy masalalardan biri ekanligiga karatdi. Darxakikat, yer, suv, gaz va energetika resurslarini tejashga xukumatimiz tomonidan katta e`tibor karatilmokda. Sanoatda xam, kishlok xujaligida, ayniksa, kurgokchil kelgan sunggi 2-3 yil davomida bu masalaga juda katta axamiyat berildi. Resurslar tejamkorligi buyicha yaratilgan yangi usullar natijasida kupgina joylarda yukori samaradorlikka erishilmokda. Ammo bu usullarni amaliyotga

www.arxiv.uz tatbik etish xamma joyda xam bir xil emas. Masalan, 2001 yilda 120 ming gektarga yakin yerda paxta xosildorligi urtacha 10 sentnerdan, 105 ming gektarga yakin yerda esa 15 sentnerdan oshmagan. Xosildorligi uta past yerlarning 90 ming gektari Sirdaryo viloyati, 53 ming gektari korakalpogiston Respublikasiga tugri keladi. Agar bunday xol gallachilikda xam kuzatilganini xisobga olsak, kam xosil yerlarning xajmi 320 ming gektardan oshikligi ayonlashadi. Tabiiy gaz resurslaridan foydalanishni yaxshilashning katta imkoniyatlari mavjud. Respublika buyicha 12 mingdan ortik teplitsalar konunga xilof ravishda gaz bilan ta`minlangan. Shulardan 4250 tasi Samarkand viloyatida, 1500 tasi Toshkent viloyatida, 1450 tasi Andijon viloyatidadir. Uy-joy fondini gaz ulchagichlar bilan ta`minlash xam gaz resurslaridan tugri foydalanish imkonini beradi. 2001 yilda uy-joy fondini gaz ulchagichlar bilan ta`minlash Buxoro viloyatida 6,4 foizni, Namangan viloyatida 5,6 foizni tashkil etgan, xolos. Suv va elektr energiyasi resurslaridan foydalanishi jarayonida xam e`tiborsizlikni kuzatish mumkin. Bu kabi kamchiliklarni bartaraf etish maksadida resurslardan foydalanishning zamonaviy tizimlarini joriy kilishga, bu borada yaxshi natijalarga erishayotganlarni esa ragbatlantirishga karatilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. 3. Mineral xomashyo va undan okilona foydalanish Mineral xomashyo – konlardan kazib chikariluvchi turli foydali kazilmalardir. Potensial resurslardan okilona foydalanish va foydali kazilmalarni kazib olishning iktisodiy samarali usullarini kullash uchun konlar zaxirasining mikdorini iktisodiy jixatdan tugri aniklash va sanoat kulamida ekspluatatsiya kilish navbatini belgilash aloxida axamiyatga ega. Zaxiralarni urganish va aniklash geologiya-kidiruv ishlari davlat rejasi asosida olib boriladi. Sanoatning mineral xomashyoga bulgan talabini

www.arxiv.uz rejalashtirishda konlarning urganilganlik darajasi muxim urin tutadi. Mineral xomashyo zaxiralarini kidirish va sanoat ekspluatatsiyasiga tayyorlik darajalari buyicha bir necha kategoriyalarga bulinadi. Foydali kazilma zaxiralari ma`lum bir davr uchun ularning texnik-iktisodiy jixatidan foydalanish mumkinligi darajasiga karab balansdagi va balansdan tashkaridagi zaxiralarga bulinadi. Balansdagi zaxiralarga sanoat talablariga va foydalanishning texnik shartlariga javob beruvchi va xozirgi kunda ularni kazib chikarish iktisodiy jixatdan maksadga muvofik bulgan zaxiralar, balansdan tashkari, zaxiralarga tarkibida foydali komponentlari, kazilmalar mikdori kam bulgan yoki ekspluatatsiya sharoitlari ogir bulgan, xomashyosini sanoat usullari bilan kayta ishlash xozircha mumkin bulmagan zaxiralar kiradi. Turli xil foydali kazilmalar resurslari mamlakat xududining turli kismida joylashgan konlarda yigilgan. Ayrim konlar bir-birlaridan foydali kazilmalar zaxiralari; kazilmalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari; ekspluatatsiya sharoitilari bilan fark kiladi. Ekspluatatsiya uchun kon tanlash konlarning fakatgina tabiiy yoki texnik xususiyatlarigagina emas, balki, birinchi navbatda, iktisodiy jixatdan maksadga muvofikligiga boglikdir. Uzbekiston Respublikasi mineral xomashyo resurslariga juda xam boy bulib, ularning umumiy baxosi 3,3 trln. AkSH dollaridan ziyodrokdir. Xozirgi vaktda mamlakatimiz oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram va boshka kupgina mineral resurslarning aniklangan zaxiralari buyicha jaxonda yetakchi urinlardan birida turadi. Bu yerda: oltinning 30 dan ortik konlari kidirib topilgan. Uning asosiy zaxiralari Marakaziy kizilkumdagi Muruntov oltin koni butun Yevroosiyo kit`asida ma`lum va mashxur, rudasi tarkibida oltin mikdori yukori xisoblanadi. Keyingi yillarda Toshkent, Samarkand viloyatlarida yangi oltin ruda konlari kidirib topildi. Uzbekistondagi xozircha kidirib topilgan oltin zaxiralari 4 ming tonnadan oshadi. Kumush konlari Toshkent, Navoiy va Namangan viloyatlarida joylashgan. Respublikamizda 30 ta uran koni mavjud. Uning kidirib topilgan zaxirasi 50-60 yil

www.arxiv.uz davomida foydalanishga yetarli. Uran bilan yuldosh reniy, skandiy va boshka metallar uchraydi. Shuningdek, mis, kurgoshin, kalay, volfram va litiy kabi muxim strategik axamiyatga ega nodir va rangli metallarning yirik konlari bor. Respublikamizda xar yili 8 ming tonna mis ishlab chikariladi. Amaldagi ishlab turgan konlar misni yana 40-50 yil, kurgoshin va kalayni 100 yil mobaynida ishlab chikarishni ta`minlashga kodir. Rangli metallar zaxiralari asosan Olmalik kon rayonida joylashgan. kalmokkir mis koni noyob xisoblanadi. Bu konning rudasini kayta ishlash mamlakatdagi eng yirik korxonalardan biri Olmalik kon- metallurgiya kombinatida amalga oshiriladi. Shuningdek, bu sanoat rayonida mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va boshka katta zaxiralarga ega bulgan Dalniy koni bor. Kurgoshin-kalay metallari Olmalikdagi kurgoshinkon, Jizzax viloyatidagi Uchkuloch va Surxondaryo vildoyatidagi Xondiza konlaridan olinadi. Bu konlarda yana yuldosh metallar – mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiy xam uchraydi. Uzbekistonda molibdenli formatsiyalar xam bor. Chotkol-kurama toglari vismutga boy. Janubiy Fargona belbogining uzidan 100 dan ortik simob va 10 dan ortik surma rudalanishlar aniklangan. Kora metallardan eng kup tarkalganlari temir, titan, marganets, magniy, xrom va boshkalardir. Temirning bir necha konlari va ruda kurinishlari aniklangan. Ular orasida muximi korakalpogiston Respublikasida Tebinbulok titan-magniy koni xisoblanadi. Marganets konlari Zarafshon, koratepa, Lolabulok va boshka joylarda mavjud. Magmatik xrom kizilkumda, Fargonada, ayniksa, Tomditov va Sulton Uvaysda kuplab uchraydi. Uzbekistonda nometall xomashyo – glaukonit, dala shpati, vollastonit, grafit, asbest, talk, talk toshi, abrazivlar, kimmatbaxo va ishlov beriladigan toshlar konlari kup. Vollastonitning 5ga yakin kurinishi va konlari aniklangan. Grafitning 30 dan ortik ruda – rudalanishi va konlari ma`lum. kimmatbaxo va ishlov beriladigan toshlardan topaz, feruza, ametisit, tog xrustali, xalsedon, yashma, nefrit, lazurit, amazonit, rodonit, agalmatalit, marmar oniksi va boshkalarning ancha yirik zaxiralari kayd etilgan.

www.arxiv.uz Korxona faoliyatini maksadga muvofik tashkil etish va rejalashtirish ishlab chikarish resurslaridan foydalanish va uni tashkil etishning turli norma va normativlarini tuzishga asoslanadi. Norma va normativlar asosida ishlab chikarishga kerakli xomashyo va materiallar, jixoz va asbob-uskunalar mikdori aniklanadi, ishlab chikarish jarayonida xodimlar joylashtiriladi va ishlab chikarish resurslarining ratsional zaxiralari rejalashtiriladi. Maxsulot sifati buyicha kuyiladigan shartlar xam normalarning bir turi xisoblanadi. Ishlab chikarishning turli tomonlarini chegaralab turuvchi norma va normativlar yigindisi xar bir ishlab chikarish bulimining normalashtirish asosi bulib xizmat kiladi. Progressiv texnik-iktisodiy norma – maxsulot birligi yoki ish turiga safrlanishi mumkin bulgan jonli va buyumlashgan mexnatning maksimal mikdori yoki sarflanayotgan resurs birligidan olinishi mumkin bulgan foydali samaraning minimal mikdoridir. Xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi va energiyalardan foydalanish normalari uz ichiga kuyidagi normalarni oladi: a) xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi va energiyaning maxsulot yoki ish birligiga sarflanish normalari; b) xomashyo, materiallar va yokilgilarni tayyorlash va ularni tashish xarajatlarining norma va normativlari. Bu normalar korxonaning xomashyo va energiya resurslaridan foydalanish samaradorligini va maxsulot tannarxiga kiruvchi moddiy boyliklarga kilinadigan xarajatlarni aniklashda kullaniladi. Normalashtirishning vazifasi xakikatda kerak bulgan, foydali sarflanadigan xomashyo va material mikdori xamda minimal yukotish mikdorini aniklashdan iborat. Bu uch yul bilan aniklanadi: a)tajriba-laboratoriya usuli; b) texnik-analitik usul; v) xisobot-statistik usul. Bu usullar orasida texnik-analitik xisoblash usuli normalashtirishning asosiy usuli bulib, u normalarni elementlar buyicha xisoblashga asoslanadi, ya`ni normani tashkil kiluvchi xar bir elementi taxlil kilishga imkon yaratadi. Bu usul ilgor tajriba, fan va texnika yutuklarini chukur urganishga yordam beradi.

www.arxiv.uz Resurslarni tejashda resurslar pulliligi muxim omil xisoblanadi. Xorijiy mamlakatlarda utgan asrning 70-yillarida yer, suv va boshka tabiiy resurslardan tugri foydalanishni tashkil etish uchun tulov tizimi joriy kilindi. Ammo xozirgi kungacha tulov tizimida bir kator muammolar mavjud. Korxona moddiy mineral xomashyo komponentlaridan tugri foydalanish uchun tulov joriy kilinishi natijasida uning rentabelligidan sezilarli darajada kam mikdorda xak tulanmokda. Ishlab chikarish samaradorligini oshirishda ishlab chikarishning barcha va ayniksa, kup material iste`mol kiluvchi tarmoklarida moddiy xarajatlarni tejash katta axamiyatga ega. Maxsulot birligiga ketadigan xomashyo va materiallar mikdorini ular sifati, chidamliligi zarar yetkazmasdan kamaytirish bir xil mikdordagi materiallar va xomashyodan kuprok maxsulot olish va tarmoklararo ishlab chikarish alokalarini takomillashtirish imkonini beradi. Moddiy resurslarni tejash uchun kurash yangi texnikani joriy kilish va texnologiyani takomillashtirishga sharoit yaratadi, ishlab chikarishning texnik darajasini oshirish esa, uz navbatida, boshka iktisodiy kursatkichlarni yaxshilashga sharoit yaratadi. Maxsulot birligiga sarflanadigan xomashyo va materiallar mikdorining kamayishi ijtimoiy mexnat unumdorligini oshirish, demakdir, chunki xomashyo va materiallar tarkibidagi moddiylashtirilgan mexnat xamda materiallarni tashish, ortish, tushirish va saklash bilan boglik bulgan “tirik” mexnat mikdorini kamaytirish imkonini beradi. Shu bilan birga asosiy ishchilar sarflaydigan mexnat mikdori kamayadi, chunki kam materialni kayta ishlashga tugri keladi. Moddiy resurslarni tejash maxsulot tannarxini kamaytirishning eng asosiy omillaridan biridir. Xujalikka tugri raxbarlik kilishda xomashyo va materiallar sarflash jarayonini chukur taxlil kilish katta axamiyatga ega. Taxlil ishlab chikarish xususiyatiga karab uzgaruvchi moddiy resurslardan foydalanish kursatkichlari asosida olib boriladi. Boshlangich xomashyoni birinchi bor kayta ishlovchi tarmoklarda xomashyo birligidan tayyor maxsulot chikishi kursatkichidan, foydalaniladi.ba`zi

www.arxiv.uz tarmoklarda esa maxsulot birligiga sarflanadigan xomashyo mikdori kursatkichidan foydalaniladi. Kayta ishlovchi bir kator tarmoklarda xomashyo va materiallardan foydalanish koeffitsiyenti aniklanadi. U detal, uzel yoki maxsulotning sof ogirligini unga sarflangan material mikdoriga yoki sarflash normasiga bulish yuli bilan aniklanadi. Bu koeffitsiyent birga kancha yakin bulsa, shuncha yaxshi, chunki bunda materialdan shuncha tulik foydalanilgan buladi. Materiallardan foydalanish darajasini tugri taxlil kilish uchun ishlab chikarishning barcha texnik-iktisodiy sharoitlarini kurib chikish kerak . Moddiy resurslar zaxiralarini ishga solish manbalari va yullarini aniklash maksadida taxlil usuli amalga oshiriladi. Xomashyo va materiallarni tejashning asosiy manbalari kuyidagilardan iborat:  mashina va boshka maxsulotlar sifati oshgani xolda ogirligining kamayishi;  ishlab chikarish yukotishlari va chikindilarini xar taraflama kamaytirish;  xomashyo va materiallardan kompleks foydalanish;  xomashyoning kimmatbaxo kamyob turlari urniga tejamli, yangi materiallar kullash;  xomashyodan kayta foydalanish. - Sanoat ishlab chikarishida xomashyo va materiallarni tejashning asosiy yullari kuyidagilardan iborat: - mashina va maxsulotlar konstruksiyasini yaxshilash; - yangi texnika va progressiv texnologiyani joriy etish; - texnologik jarayonlarni yaxshilash; xomashyoni kompleks kayta ishlash usullarini rivojlantirish; - ishlab chikarishni tashkil kilishni yaxshilash. Ma`lumki, moddiy resurslarni tejash tadbirlarini amalga oshirish kushimcha pul xarajatlari bilan boglik. Bunday xarajatlar ikki xil xususiyatga ega:

www.arxiv.uz 1. Kapital xarajatlari sifatida – materiallar xarajatini kamaytirishni koplash uchun zarur bulgan yangi uskunalarni urnatish uchun. 2. Xomashyo va materiallar sifatini oshirish uchun sarflanadigan xarajatlar sifatida. kushimcha pul xarajatlari maxsulot tannarxini kamaytiradi va shuning xisobiga uni tejash mumkin. Materiallarni tejash, shuningdek, uskunalardan foydalanishni yaxshilash va mexnat unumdorligini oshirish imkonini beradi. Shuning uchun xarajatlar samaradorligini aniklashda fakatgina xomashyo tejaminigina emas, balki uskuna va ish xakidan olingan tejamni xam aniklash kerak . Mexnat buyumlarini sarflash normalarini pasaytirishdan olinadigan tejam kuyidagi formula asosida aniklanadi: E  (Н 1  Н 2 )  P ц Bu yerda: E – reja buyicha yillik tejam; Н 1 ва Н 2 – tadbir joriy kilinguncha va kilingandan keyingi maxsulot birligiga material sarflash normalari; P – maxsulot ishlab chikarishning yillik mikdori; ц – maxsulotga sarflanadigan xomashyo va materiallar baxosi. Mexnat buyumi sifatini yaxshilashga sarflangan xarajatlar samaradorligi yangi materiallar joriy kilingunga kadar va kilingandan keyin maxsulot tannarxlarini solishtirish yuli bilan aniklanadi. Istiklol va bozor iktisodiyotiga kirib borish mamlakatning xomashyo resurslarini kupaytirishga va uning boyliklaridan okilona foydalanishga keng yul ochdi. Davlatning respublika sanoati xomashyo bazasi borasidagi xujalik siyosati kayta ishlovchi sanoat tarmoklarining yukori sur`atlar bilan tarakkiy etishini ta`minlovchi xomashyo resurslarining jadallashtirilgan rivojlanishini ta`minlashdir. Sanoat xomashyo bazasi rivojining asosiy yunalishlari kuyidagilardan iborat: yangi xomashyo manbalarini aniklash buyicha geologik-kidiruv ishlarini kengaytirish, undiruvchi sanoat tarmoklarini tezlik bilan rivojlantirish, kishlok xujaligi ishlab chikarishining sanoat uchun yetarli darajada maxsulot yetishtirishini

www.arxiv.uz va uning tovardorlik kobiliyatini kuchaytirish, sun`iy materiallar va ular urnini bosuvchi turli xil buyumlari yaratish va x.k.lar Xomashyo resurslaridan foydalanishda tejamkorlik tamoyilidan tula-tukis foydalanish eng muxim muammo xisoblanadi. Bu muammoni yechish uchun tejamkorlikning strategiya va taktikasini ishlab chikish kerak. Xomashyodan okilona foydalanish maksadida uni kayta ishlash jarayonida tegishli sanoat tarmogi uchun maksadga muvofikligini aniklash, xom materiallarni dastlabki kayta ishlash va boyitish, xomashyodan kompleks foydalanish, materiallardan ikkinchi marta foydalanish buyicha chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bunga erishishda fan- texnika tarakkiyoti, ayniksa, kimyolashtirish va yangi texnologiyalarni joriy etish asosiy rol uynaydi. Resurslarni tejash xujalik yurituvchi subyektlarning sezilarli darajada rivojlanishiga ta`sir etadi. Shuning uchun xam xar bir xujalik yurituvchi subyekt resurslardan foydalanishga aloxida e`tibor karatmogi lozim. Kurib utganimizdek, tejamkorlikni amalga oshirish va maxsulotga material sarfini kamaytirishga erishish uchun, avvalo, xujalik yurituvchi xodimlar va xizmatchilar uning ijtimoiy-iktisodiy moxiyatini tushunib olishlari xamda ishlab chikarish samaradorligini oshirish yulida xalk xujaligining xamma buginlarida uni moxirona kullay bilishi kerak. Xukumatimiz tomonidan resurslardan samarali foydalanishga katta e`tibor karatilmokda. Ammo mamlakatimiz axolisi va korxonalari tomonidan bu ishning amalga oshirilishi talabga javob beradigan darajada emas. Shu sababli 2005-2010 yillarda respublikada resurslardan tejamkorlik bilan foydalanishga katta e`tibor berilishi va utgan yillardagidek isrofgarchilikka yul kuymaslik kerak buladi. Kiskacha xulosalar Uzbekiston sanoati uzining juda katta xomashyo bazasiga ega. Mustakillik va bozor iktisodiyotiga kirib borish mamlakatning xomashyo resurslarini yanada kupaytirishni va mavjud tabiiy boyliklardan okilona foydalanishni talab etadi.

www.arxiv.uz Sanoat xomashyo bazasi rivojining asosiy yullari kuyidagilardan iborat: xomashyo yangi manbaalarini aniklash buyicha geologik-kidiruv ishlarini kengaytirish, undiruvchi sanoat tarmoklarini tezlik bilan rivojlantirish, kishlok xujaligi ishlab chikarishining sanoat uchun yetarli darajada maxsulot yetishtirishini ta`minlash va tovardorlik kobiliyatini kuchaytirish, sun`iy materiallarning turli xillarini yaratish va x.k.lar Xomashyo resurslaridan foydalanishda tejamkorlik tamoyilidan tula-tukis foydalanish xozirgi davrning eng muxim muammosi xisoblanadi. Shu sababli, xomashyodan okilona foydalanish maksadida uni kayta ishlash jarayonida tegishli sanoat tarmogi uchun maksadga muvofikligini aniklash, xomashyo materiallarini dastlabki kayta ishlash va boyitish, xomashyodan kompleks foydalanish, materiallardan ikkinchi marta foydalanish buyicha tadbir-choralar amalga oshirilishi zarur. Bu tadbir-choralarni amalga oshirishda fan-texnika tarakkiyoti, ayniksa, kimyolashtirish va yangi texnologiyalarni joriy etish, tashkilotchilik, tejamkorlik va uni ragbatlantirish aloxida axamiyat kasb etadi.

www.arxiv.uz Asosiy adabiyotlar : 1. Karimov I. A. Uzbekistonning uz istiklol va tarakkiyot yuli. - T.: ”Uzbekiston”. 1992. – 78 bet. 2. Karimov I. A. Uzbekiston iktisodiy siyosatining ustuvor yunalishlari - T.: «Uzbekiston», 1993. – 53 bet. 3. Karimov I. A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat –T.: «Uzbekiston», 1993. 4. Karimov I. A. Uzbekiston XX1 asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari –T.: “Uzbekiston“. 1997. – 328 bet. 5. Karimov I.A. Uzbekiston XX1 asrga intilmokda. –T.: “Uzbekiston“. 2000. 352 bet. 6. Karimov I.A. Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chakirik birinchi sessiyasida suzlagan nutki. «Xalk suzi», 2000 , 23 yanvar. 7. Tuxliyev N. Uzbekiston Respublikasi iktisodiyoti.– T.: Uzbekiston milliy ensiklopediyasi. 1998. – 240 bet. A. Ortikov. “Ekonomika promushlennosti“ (tekst leksiy). –T.: TGEU. 2000. – 137 str. 8. Promushlennost Respubliki Uzbekistan 2001. Statisticheskiy sbornik. – Toshkent – 2002. – 106 str. 9. Promushlennost Respubliki Uzbekistan 2002. Statisticheskiy sbornik. – Toshkent – 2003. – 110 str.

Похожие

O’zbekiston sanoatining xomashyo manbai va uni joylashtirish

Turizmda joylashtirish va ovqatlantirish xizmatlari

Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati

Joylashtirish vositalarining rivojlanish tarixi

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish